قصص القرآن

مقاله نامزد خوبیدگی
از ویکی شیعه
النورالمبین فی قصص الأنبیاء و المرسلین، نوشته سید نعمت الله جزایری

قِصَصُ‌القرآن، داستان‌های قرآنی است که نزدیک به یک‌سوم آیات قرآن را در بر می‌گیرد. این داستان‌ها درباره پیشینیان و نیز رویدادهای دوره نزول قرآن است. علت استفاده فراوان قرآن از داستان را ظرفیت بالای آن در تأثیرگذاری بر اندیشه و روح انسان دانسته‌اند. قرآن خود، هدف از بیان داستان‌ها را درس‌گرفتن انسان‌ها معرفی کرده و در آیات فراوانی، به تأمل در سرگذشت پیشینیان، سفارش کرده است.
براساس آیات قرآن، داستان‌های قرآنی، ساختگی و افسانه‌ای نیست؛ بلکه واقعیت‌هایی است که خردمندان از آن‌ها عبرت می‌گیرند و موجب هدایت مؤمنان می‌شود. داستان‌های قرآن بر طبق روش‌های معمول داستان‌نویسی و رمان‌نویسی نوشته نشده است. به گفته علامه طباطبایی، قرآن تنها آنچه را در جهت هدف قرآن یعنی هدایت است، ذکر می‌کند و جزئیاتِ رویدادها را بیان نمی‌کند.
بیشتر داستان‌های قرآن، درباره زندگی پیامبران است. قرآن به ویژه درباره پیامبرانی چون ابراهیم، موسی، عیسی، یوسف و پیامبر اسلام(ص) به صورت مفصل سخن گفته است.

داستان در قرآن

قرآن تأکید فراوانی بر استفاده از قالب داستان، برای ارائه معارف، دارد. نزدیک به یک‌سوم آیات قرآن، درباره داستان‌های پیشینیان و نیز رویدادهای دوره نزول قرآن است. در قرآن جهان آخرت نیز در قالب داستان ترسیم شده است.[۱] به داستان‌های قرآنی، قصص القرآن گفته می‌شود. قصص جمع قصه و به معنای داستان‌ها است.[۲]

قرآن، خود، در آیاتی به ویژگی داستان‌پردازی‌اش اشاره کرده است؛ در آیه ۹۹ سوره طه آمده است که قرآن، داستان‌های پیشینیان را برای پیامبر(ص) بیان می‌کند. در سوره یوسف نیز داستان زندگی حضرت یوسف، بهترین داستان خوانده شده است که قرار است برای پیامبر گفته شود.[۳] در برخی از روایات، عبارت أحسن القصص (بهترین داستان)، برای خود قرآن، به‌کار برده شده است.[۴]

اهداف قرآن از داستان‌پردازی

علت استفاده فراوان قرآن از داستان را ظرفیت بالای داستان در تأثیرگذاری بر اندیشه و روح انسان دانسته‌اند.[۵] گفته‌اند: از آن‌رو که طبیعت انسان از نصیحت مستقیم، روی‌گردان است، قرآن آموزه‌های خود را از راه داستان و به‌صورت غیرمستقیم عرضه کرده است.[۶]

قرآن اهداف خود از بیان داستان‌ها را اطمینان خاطر پیامبر،[۷] موعظه‌کردن،[۸] تذکر مؤمنان[۹] و درس‌گرفتن انسان‌ها[۱۰] معرفی کرده است. آیات فراوانی از قرآن به تأمل در سرگذشت پیشینیان، سفارش کرده‌اند.[۱۱] براساس آیات قرآن، داستان‌های قرآنی ساختگی و افسانه‌ای نیست؛ بلکه واقعیت‌هایی است(القَصَص الحقّ سوره آل عمران آیه ۳) که خردمندان از آن‌ها عبرت می‌گیرند و موجب هدایت مؤمنان می‌شود.[۱۲] علامه طباطبایی درباره قرآن می‌گوید: قرآن کتاب تاریخ و رمان نیست بلکه کتاب عزیزى است که نه در خود آن باطلى هست و نه بعدها دست دسیسه‌بازان، مى‌تواند باطلى را در آن راه دهد، این خود قرآن است که خود را در آیات زیادی چنین توصیف مى‌کند: (قرآن جز حق نمى‌گوید) و (بعد از حق چیزى جز گمراهى نیست)، (قرآن کتابی است که هیچ‌وقت به منظور حق و هدایت به آن، کمک از داستان‌هاى باطل و گمراه‌کننده نمى‌گیرد)، (قرآن کتابی است که به سوى حق و راه راست هدایت مى کند)، (آنچه در قرآن است، حجت مى‌باشد براى کسى که به آن تمسک جوید، و حجت است علیه آن کس که آن را ترک گوید.) [۱۳][یادداشت ۱] جوادی آملی، نیز قرآن را کتب علمی محض ندانسته و براین باور است که قرآن کتاب برهانی است که برهان را با موعظه همراه می‌کند و در قصص قرآنی نیز حکمت و موعظه و جدال احسن کنار هم قرار گرفته اند. [۱۴]

مرتضی مطهری:
قرآن، پیغمبر، ائمه و کسانی که تربیت شده این مکتب هستند محال است که برای هدف مقدس، از یک امر نامقدس مثلاً از یک امر پوچ، از یک امر باطل، از یک امر بی‌حقیقت هر چند یک تمثیل استفاده کنند... ما شک نداریم که تمام قصص قرآن همان‌طور که قرآن نقل کرده است عین واقعیت است. داستانی که قرآن‌ نقل می‌کند، بعد از نقل قرآن احتیاجی نداریم که تأییدی از تواریخ دنیا پیدا کنیم. تواریخ دنیا باید از قرآن تأیید بگیرند. علامه طباطبائی در تفسیر المیزان این اصل را با ادلّه‌ای از آیات قرآن ثابت می‌کنند که اساساً در سیره انبیاء چنین چیزی وجود نداشته که حتی برای هدف مقدسشان از یک امر نامقدس استفاده کنند.


برخی با بررسی قصه‌های قرآن، سه هدف کلّی آن‌ها را به شرح زیر نشان داده‌اند:

  • اهداف شناختی: بیان باورهای دینی مانند ضرورت دین و نبوت؛
  • اهداف اجتماعی: بیان علت‌های پیروزی یا شکست اقوام، معرفی اقوام برتر و نمونه، بیان علت برخورداری امت‌ها از نعمت‌ها یا گرفتارشدن‌شان به عذاب‌های الهی؛
  • اهداف اخلاقی و تربیتی: معرفی الگو مانند معرفی پیامبر(ص) و حضرت ابراهیم و کسانی که با او ایمان آوردند، معرفی شیطان به عنوان عامل مهم انحراف انسان، بیان ارزش‌های مهم اخلاقی.[۱۵]

ویژگی‌های داستان‌پردازی قرآن

داستان‌های قرآن بر طبق روش‌های معمولا داستان‌نویسی و رمان‌نویسی گفته نشده است.[۱۶] بنا بر گفته علامه طباطبایی داستان‌های قرآن به جزئیاتی چون نَسب اشخاص و زمان و مکان وقوع رویدادها و دیگر ویژگی‌هایی که برای مورخان و رمان‌نویسان مهم است، نمی‌پردازد و تنها آنچه را که در جهت هدف قرآن یعنی هدایت است، ذکر می‌کند.[۱۷]

برای داستان‌های قرآن، به لحاظ محتوایی و ساختاری، ویژگی‌هایی ذکر شده است. برخی از ویژگی‌های محتوایی داستان‌های قرآن را واقعی‌بودن، هدف‌مندی و پیام‌داشتن، ذکر معجزات و امور خارق‌العاده و وجود تیپ‌های متفاوت شخصیتی در داستان‌ها دانسته‌اند.[۱۸]

گفته شده قرآن در داستان‌نویسی به لحاظ ساختاری، از شیوه خاص پیروی نکرده و داستان‌ها را با اسلوب‌های متنوعی بیان کرده است.[۱۹] در برخی از داستان‌های قرآن، مانند داستان اصحاب کهف، در آغاز چکیده‌ای از داستان ارائه شده و سپس تمام آن به صورت مفصل آمده است. در برخی از داستان‌ها مانند داستان موسی و فرعون، سرانجامِ داستان در ابتدای آن بیان شده و پس از آن، داستان از آغاز تا پایان، بیان شده است. برخی از داستان‌های قرآن هم مانند داستان ولادت حضرت عیسی، به صورت ناگهانی و بدون مقدمه آغاز شده و تا پایان پیش رفته است.[۲۰]

برخی از ویژگی‌های عمومی داستان‌های قرآن، به شرح زیر است:

  • در قرآن بخش‌هایی از داستان که نقش مهمی در راستای هدف قرآن دارند، برجسته می‌شود و از آنها به تفصیل گفتگو می‌شود.
  • شخصیت‌های داستان‌های قرآن، به صورت زنده و مجسّم دربرابر مخاطب ظهور می‌کنند.
  • در داستان‌های قرآن جمله معترضه، به صورت فراوان به کار رفته است.
  • شیوه گفتگوی طرفینی به‌ویژه گفتگو میان دو شخصیت متضاد، از شیوه‌های رایج داستان‌های قرآن است.
  • داستان‌ها غالبا از شخصیت‌های کمی تشکیل شده است. بیشتر آنها بر ساختار سه‌گانهٔ خدا، پیامبر و قوم پیامبر، استوار است.
  • داستان‌ها دوره زمانی وقوع رویدادها را بیان نمی‌کند.
  • داستان‌ها، معمولاً با بیان سرانجام داستان و نتیجه‌گیری صریح، پایان می‌یابد.[۲۱]

موضوعات داستان‌های قرآن

بیشتر داستان‌های قرآن، درباره زندگی پیامبران است. قرآن به ویژه درباره پیامبرانی چون ابراهیم، موسی، یوسف و پیامبر اسلام(ص) به صورت مفصل سخن گفته است. به جز پیامبران درباره افراد دیگر و نیز برخی از اقوام و گروه‌ها هم در قرآن، داستان‌هایی نقل شده است.[۲۲] برخی از داستان‌های قرآن عبارت است از:

کتاب‌شناسی قصص القرآن

قصص القرآن یکی از جالب‌ترین مباحث علوم قرآنی است و کتاب‌های فراوانی درباره آن نوشته شده است.[۲۳] این کتاب‌ها غالباً قصص القرآن نامیده می‌شوند. برخی از آن‌ها عبارت‌اند از:

پانویس

  1. ↑ مرویان، اهداف تربیتی در قصّه‌های قرآن، ۱۳۸۴ش، ص۲۰۱؛ بلاغی، قصص قرآن، ۱۳۸۰ش، ص۱۳-۱۵.
  2. ↑ بلاغی، قصص قرآن، ۱۳۸۰ش، ص۱۴؛ طالبی، تاریخ در قصص قرآن، ص۲۹.
  3. ↑ بلاغی، قصص قرآن، ۱۳۸۰ش، ص۱۴؛ قرآن، سوره یوسف، آیه۳.
  4. ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۹، ص۳۰۱.
  5. ↑ بلاغی، قصص قرآن، ۱۳۸۰ش، ص۱۳و۱۴؛ طالبی، تاریخ در قصص قرآن، ص۲۹.
  6. ↑ بلاغی، قصص قرآن، ۱۳۸۰ش، ص۱۳؛.
  7. ↑ سوره هود، آیه۱۲۰.
  8. ↑ سوره هود، آیه۱۲۰.
  9. ↑ سوره هود، آیه۱۲۰.
  10. ↑ سوره یوسف، آیه۱۱۱.
  11. ↑ طالبی، تاریخ در قصص قرآن، ص۲۹.
  12. ↑ سوره یوسف، آیه۱۱؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۴۵۷و۴۵۸.
  13. ↑ موسوی همدانی، ترجمه تفسیر المیزان، ج۷، ص۲۳۶
  14. ↑ https://javadi.esra.ir/fa/w/تفسیر-سوره-نازعات-جلسه-6-1398/09/04-
  15. ↑ مرویان، اهداف تربیتی در قصّه‌های قرآن، ۱۳۸۴ش، ص۲۰۱-۲۰۷.
  16. ↑ حسینی، ریخت‌شناسی قصه‌های قرآن، ۱۳۸۲، ص۶۷.
  17. ↑ علامه طباطبایی، المیزان، ترجمه موسوی همدانی، ص۶۴، به نقل از: حسینی، ریخت‌شناسی قصه‌های قرآن، ۱۳۸۲، ص۶۷.
  18. ↑ سنگری، محمدرضا، هدف‌ها و شیوه‌های داستان‌پردازی در قرآن، ۱۳۸۴ش، ص۴-۷.
  19. ↑ صادق‌پور، نگاهی به ویژگی‌های ساختاری داستان‌های قرآن، ۱۳۷۶ش، ص۲۷۴.
  20. ↑ صادق‌پور، نگاهی به ویژگی‌های ساختاری داستان‌های قرآن، ۱۳۷۶ش، ص۲۷۵-۲۷۹.
  21. ↑ معموری، تحلیل ساختار روایت در قرآن، ۱۳۹۲ش، ص۶۶و۶۷.
  22. ↑ رجوع کنید به: بلاغی، قصص قرآن، ۱۳۸۰ش؛ صحفی، قصه‌های قرآن، ۱۳۷۹ش.
  23. ↑ صادق‌پور، کتابشناسی قصه‌های قرآن، ۱۳۷۷ش، ص۳۰۶و۳۰۷.
  24. ↑ م.خراسانی، راهنمای پژوهش در داستان‌های قرآن، ۱۳۷۱ش، ص۱۰۱و۱۰۲.
    • دوره کامل قصه های قرآن ،سید محمد صحفی،۱۳۶۷ش

یادداشت

  1. ↑ فليس القرآن كتاب تاريخ ولا صحيفة من صحف القصص التخييلية وإنما هو كتاب عزيز لا يأتيه الباطل من بين يديه ولا من خلفه وقد نص على أنه كلام الله سبحانه ، وأنه لا يقول إلا الحق ، وأن ليس بعد الحق إلا الضلال ، وأنه لا يستعين للحق بباطل ، ولا يستمد للهدى بضلال ، وأنه كتاب يهدي إلى الحق وإلى صراط مستقيم. طباطبایی، المیزان،منشورات اسماعيليان، ج۷، ص۱۶۶.

منابع

  • بلاغی، صدرالدین، قصص قرآن، تهران، امیرکبیر، چاپ هفدهم، ۱۳۸۰ش.
  • حسینی، محمد، ریخت‌شناسی قصه‌های قرآن: بازخوانش دوازده قصه قرآنی، تهران، ققنوس، ۱۳۸۲ش.
  • سنگری، محمدرضا، «هدف‌ها و شیوه‌های داستان‌پردازی در قرآن»، آموزش قرآن، شماره ۸، ۱۳۸۴ش.
  • صادق‌پور، محمدحسین، کتاب‌شناسی قصه‌های قرآن، مشکوة، شماره ۶۰ و ۶۱، ۱۳۷۷ش.
  • صادق‌پور، محمدحسین، «نگاهی به ویژگی‌های ساختاری داستان‌های قرآن»، مشکوة، شماره ۵۴ و ۵۵، ۱۳۷۶ش.
  • صحفی، سید محمد، قصه‌های قرآن، قم، اهل بیت، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.
  • طالبی، تهماسب، «تاریخ در قصص قرآن»، آموزش تاریخ، شماره ۴۲، ۱۳۹۰ش.
  • م.خراسانی، مهدی، «راهنمای پژوهش در داستان‌های قرآن»، آینه پژوهش، شماره ۱۵، ۱۳۷۱ش.
  • معموری، علی، تحلیل ساختار روایت در قرآن: بررسی منطق توالی پیرفت‌ها، تهران، نگاه معاصر، ۱۳۹۲ش.
  • مرویان حسینی، محمود، «اهداف تربیتی در قصّههای قرآن»، پژوهش‌های قٰرآنی، شماره ۴۱، ۱۳۸۴ش.
  • مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیة، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.


برگرفته از «https://fa.wikishia.net/w/index.php?title=قصص_القرآن&oldid=1312952»