ترجمه قرآن
ترجمه قرآن بازگرداندن زبان قرآن به زبان‌های دیگر است. این مسئله از موضوعات علوم قرآنی است که دامنه آن به احکام شرعی و اعتقادات اسلامی نیز کشیده شده است. برخی با استناد به وقایع تاریخ صدر اسلام و نیز ضرورت ابلاغ پیام قرآن، ترجمه قرآن را جایز دانسته و در مقابل، برخی دیگر، با تمسک به دلایلی همچون وجه اعجاز بیانی قرآن و برتری زبان عربی بر سایر زبان‌ها با ترجمه قرآن مخالفت کرده‌اند.
می‌گویند پیشینه ترجمه قرآن به وقایع صدر اسلام، نظیر نامه پیامبر اکرم(ص) به سران برخی کشورها بازمی‌گردد. در میان زبان‌های اروپایی، آغاز ترجمه قرآن، از سوی کشیشان مسیحی و با هدف یافتن اِشکالات آن بوده است.
محققان بر این باورند که اولین ترجمه فارسی قرآن به قرن چهارم قمری برمی‌گردد. برخی فهرست ترجمه‌های فارسی را در سه دسته ترجمه‌های کهن، ترجمه‌های امروزین و ترجمه‌های منظوم مرتب کرده‌اند.
ترجمه تحت‌اللفظی، ترجمه آزاد و ترجمه تفسیری از جمله روشهای ترجمه قرآن است. ترجمه‌های قرآن، تفاوت‌هایی با هم دارند که می‌گویند علت آن مسائلی چون اختلاف‌نظرهای فقهی، ادبی و کلامی است.
مسئله ترجمه قرآن
ترجمه قرآن به معنای بازگرداندن زبان قرآن به دیگر زبان‌ها است.[۱] مسئله ترجمه قرآن، یکی از مسائل پرگفتگو در میان مسلمانان بوده و در غالب کتاب‌های علوم قرآنی، فصلی به این موضوع اختصاص داده شده است.[۲] به باور مسلمانان، الفاظ و معانی قرآن به زبان عربی و از جانب خداوند نازل شده است.[۳] برخی با نظر به قداست ذاتی زبان عربی، آن را شایسته حمل معانی وحی دانسته و در مقابل، برخی دیگر مجازگویی قرآن را ناشی از محدودیت‌های این زبان برشمرده‌اند.[۴] طرح مسائلی چون اعجاز قرآن و حدوث و قدم آن، دامنه بحث را به مسئله ترجمه قرآن نیز کشانده است.[۵]
انواع ترجمه
پژوهشگران قرآنی تقسیم‌بندی‌های مختلفی از ترجمه‌های قرآن ارائه داده‌اند که از جمله آنها می‌توان به ترجمه تطبیقی، تفسیری، تحت‌اللفظی، مضمونی یا آزاد و منظوم اشاره کرد:[۶]
- ترجمه تطبیقی: هم در کیفیت (محتوا) و هم در کمیت (حجم) با متن قرآن انطباق دارد.
- ترجمه تحت‌اللفظی: به معنای جایگذاری و تبدیل هر کلمه و ساختار با شبیه‌ترین کلمه و ساختار در زبان مقصد است. به گفته محمدعلی کوشا، چنین ترجمه‌هایی از مقوله ترجمه مصطلح خارج و در واقع در چهارچوب فرهنگ لغات قرآن قرار می‌گیرد.[۷]
- ترجمه آزاد یا مضمونی: در این گونه ترجمه، مترجم تنها مضمون آیات را در قالب زبان مقصد می‌گنجاند و مقید به تطبیق جمله به جمله نیست. محمدهادی معرفت این نوع ترجمه را همان ترجمه معنوی می‌داند که هدف اصلی آن انتقال معنا به بهترین شکل و ساختار ممکن است.[۸]
- ترجمه تفسیری: با توضیح و تفسیر کوتاه آمیخته است.
- ترجمه منظوم: در این نوع ترجمه، مفهوم و محتوای آیات در قالب اشعار ارائه می‌شود.[۹]
موافقت و مخالفت با ترجمه قرآن
ترجمه قرآن موافقان و مخالفانی دارد. می‌گویند مخالفت‌ها با ترجمه قرآن، به بهانه دستور مصطفی کمال آتاتورک، رئیس‌جمهور ترکیه در سال‌های ۱۹۲۳–۱۹۳۸م، مبنی بر جانشین کردن ترجمه ترکی قرآن به جای اصل عربی آن، به نحو جدی‌تری مطرح شد.[۱۰] رشید رضا مفسر مصری در اثبات عدم جواز ترجمه، پانزده دلیل بیان کرده است.[۱۱]
برخی از دلایل موافقان و مخالفان ترجمه قرآن به این شرح است:
دلایل موافقان ترجمه قرآن
- ارسال نامه از سوی پیامبر(ص) به سران برخی کشورها.[۱۲]
- عمل سلمان فارسی در ترجمه بخشی از قرآن.[۱۳]
- باور عبدالله بن مسعود به جانشین پذیری کلمات قرآن.[۱۴]
- ترجمه قرآن حسن بصری برای مستمعان پارسی زبان.[۱۵]
- جهان‌شمولی پیام قرآن و ضرورت ابلاغ آن.[۱۶]
دلایل مخالفان ترجمه قرآن
- عدم انتقال وجه اعجاز بیانی قرآن در صورت ترجمه.[۱۷]
- زیان‌بار بودن ترجمه قرآن، به جهت برتری زبان عربی بر زبان‌های دیگر.[۱۸]
- عدم فهم زبان قرآن، خارج از فرهنگ عربی.[۱۹]
- عدم فهم زبان قرآن، خارج از محدوده تفکر و عقل عربی.[۲۰]
- وجود حقایق و رموز پنهان در عربی قرآن.[۲۱]
- معادل نداشتن برخی از الفاظ قرآن.[۲۲]
- روی‌گردانی و عدم احساس نیاز مسلمانان از فراگرفتن «زبان عربی» که خود یکی از عوامل اتحاد و همبستگی است.[۲۳]
برخی معتقدند ترجمه قرآن در صورتی پذیرفتنی است که علاوه بر معنای اصلی جمله، معنای تابعی آن هم در نظر گرفته شود؛ یعنی مثلاً اگر تأکید یا حصری در جمله‌ای وجود دارد، آن هم به زبان مقصد منتقل شود.[۲۴]
پیشینه ترجمه قرآن کریم
پیشینه ترجمه قرآن را به صدر اسلام و ضرورت ابلاغ پیام این دین به غیر عرب‌زبانان می‌رسانند[۲۵] و می‌گویند این کار بیشتر در سه واقعه نمایان شده است:
- ارسال نامه‌هایی به سران برخی کشورها از سوی پیامبر اسلام(ص) که حاوی آیاتی از قرآن بود.[۲۶]
- ترجمه بخشی از قرآن توسط سلمان فارسی.[۲۷]گفته‌اند: وی بسم الله الرحمن الرحیم را «به نام یزدان بخشاینده» ترجمه کرد.[۲۸]
- ترجمه بخشی از سوره مریم به زبان حبشی، توسط جعفر بن ابی‌طالب.[۲۹]
ترجمه قرآن به زبان‌های اروپایی، در آغاز، توسط کشیشان و راهبان مسیحی انجام شد. آنها به منظور اشکال‌گرفتن به اسلام در مباحث کلامی، عبارت‌هایی از قرآن را ترجمه کردند.[۳۰] نخستین ترجمه کامل لاتین قرآن، در قرن ششم قمری (دوازدهم میلادی) تدوین شده است.[۳۱]
قرآن به اغلب زبان‌ها ترجمه شده و از آن میان می‌توان زبان‌های آفریقایی (نظیر سواحیلی، هوسایی و یوروبایی)، زبان‌های شبه‌قاره هند (نظیر اردو و بنگالی)، زبان ترکی (نظیر آذری و استانبولی)، زبان چینی و زبان ژاپنی را نام برد.[۳۲]
پیشینه ترجمه‌های فارسی قرآن
به گفته آذرنوش نویسنده مقاله «ترجمه‌های فارسی قرآن» در دایرة المعارف بزرگ اسلامی، اولین ترجمه رسمی قرآن به زبان فارسی، در قرن چهارم هجری قمری و با استفتای امیرنوح، پادشاه سلسله سامانی از عالمان زمان خویش صورت گرفت که بعدها به اشتباه به ترجمه تفسیر طبری مشهور شد.[۳۳]
تا قرن هشتم و ترجمه تفسیر گازُر، ترجمه‌ای عرضه نشد و این فقر ترجمه، به گمان برخی، ناشی از حمله مغول به جهان اسلام بود.[۳۴] در قرن دوازدهم، تحولی در امر ترجمه با واسطه ترجمه فتح الرحمان اثر شاه ولی‌الله دهلوی ایجاد شد[۳۵] که به گفته برخی، به جهت سبک نگارش و معرفی شیوه ترجمه در شمار بهترین ترجمه‌های قرآن قرار می‌گیرد.[۳۶] از قرن چهاردهم به عنوان دوران موج ترجمه قرآن یاد شده است.[۳۷]
فهرست ترجمه‌های فارسی قرآن
ترجمه‌های فارسی قرآن کریم را به سه بخش امروزین، کهن و منظوم تقسیم‌بندی کرده‌اند:[۳۸]
- ترجمه‌های کهن: نظیر ترجمه تفسیر طبری، معانی کتاب الله تعالی و تفسیر المنیر ابونصر احمد بن محمد حدادی و ترجمه‌ای موزون از دو جزء قرآن از مترجمی ناشناخته که با عنوان «پلی میان شعر هجایی و عروضی فارسی»، در سال ۱۳۵۳ش منتشر شده است.
- ترجمه‌های امروزین: (مربوط به قرن چهاردهم و پانزدهم قمری) نظیر ترجمه طاهره صفارزاده، محمدمهدی فولادوند، مکارم شیرازی، غلامعلی حداد عادل، حسین استادولی، سید علی موسوی گرمارودی، حسین انصاریان، علی‌اصغر برزی، ابوالفضل بهرام‌پور و سید کاظم ارفع.
- ترجمه‌های منظوم: نظیر ترجمه میرزا حسن اصفهانی (صفی‌علی شاه)، امید مجد، محمد شائق، سید محمد علی‌محمدی (موسوی جزائری).
عوامل اختلاف در ترجمه‌ها
برخی از محققان علوم قرآنی، عوامل اختلاف در ترجمه‌های قرآن را این‌گونه برشمرده‌اند:
- فقه: تفاوتِ مبانی فقهی شیعیان و اهل سنت، خصوصاً در آیات الاحکام.
- لغت: اختلاف در انتخاب معادل مناسب برای واژگان.
- ترکیبات: خصوصاً در ترکیبات وصفی، اضافی و وصفی_اضافی که ساختاری یکسان با زبان‌های مقصد ندارند.
- جمله‌ها و ساختارها: خصوصاً در جملات پُرترکیب و پیچیده.
- ایجاز حذف: حذف حرف، اسم، کلمه و جمله به جهت صنعت ایجاز در آیات بسیار.
- مرجع ضمیر: عدم شفافیت مرجع ضمیر در برخی آیات.
- دیدگاه‌های کلامی: اختلاف در برداشت‌های کلامی، مثل مسئله جبر، رؤیت خدا و عصمت.[۳۹]
ترجمه گروهی قرآن
در ابتدای سده چهاردهم قمری، مسئله ترجمه قرآن بر سر ترجمه انگلیسی محمدعلی لاهوری در محافل علمی مصر، به‌ویژه دانشگاه الازهر، بالا گرفت و تا صد سال ادامه یافت.[۴۰] در سال ۱۳۵۵ق، محمد مصطفی مراغی، سرپرست وقت الازهر، پیشنهاد ترجمه جمعی و رسمی قرآن به زبان انگلیسی را با نخست‌وزیر مصر در میان نهاد.[۴۱]
در ایران نیز برخی بر این باورند که لازم است ترجمه‌ای جمعی به همت محققان علوم قرآنی و عالمان علوم دینی و با حمایت‌های حکومتی برای فارسی‌زبانان ایجاد شود.[۴۲]
حکم شرعی قرائت ترجمه قرآن در نماز
فقهای شیعه در جایزنبودن قرائت ترجمه قرآن در نماز اتفاق‌نظر دارند.[۴۳] فقهای شافعی و حنبلی و مالکی هم بر جایزنبودن این کار اجماع دارند؛[۴۴] اما ابوحنیفه قائل به جوازِ آن شده است.[۴۵] از نظر وی، زبان قرآن قداست ذاتی ندارد و با توجه به آیه ۱۹۶ سوره شعراء مطالب قرآن به زبان‌های دیگر، در کتاب‌های پیشین نیز موجود است. در نتیجه ترجمه قرآن نیز همان قرآن خواهد بود.[۴۶]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ کوشا، «ترجمه قرآن»، ص۴۲۵.
- ↑ هاشمی، «ترجمه قرآن (مباحث نظری)»، ص۷۷.
- ↑ ایزوتسو، خدا و انسان در قرآن، ۱۳۶۱ش، ص۱۹۳–۱۹۸.
- ↑ هاشمی، «ترجمه قرآن (مباحث نظری)»، ص۷۳.
- ↑ نگاه کنید به بغدادی، الفرق بین الفرق، بی‌تا، ص۱۳۲.
- ↑ معرفت، تفسیر و مفسران، بی‌تا، ج۱، ص۱۴۴–۱۴۶؛ کوشا، «ترجمه قرآن»، ص۴۲۵؛ بی‌آزار شیرازی، قرآن ناطق، ج۱، ص۲۲۹–۲۶۹.
- ↑ کوشا، «ترجمه قرآن»، ص۴۲۵.
- ↑ معرفت، تفسیر و مفسران، بی‌تا، ج۱، ص۱۴۴–۱۴۶.
- ↑ معرفت، تفسیر و مفسران، بی‌تا، ج۱، ص۱۴۴–۱۴۶؛ کوشا، «ترجمه قرآن»، ص۴۲۵.
- ↑ رشیدرضا، تفسیر القرآن الحکیم، ۱۳۶۶ق، ج۹، ص۳۵۷–۳۶۳.
- ↑ بهادرزاده، «ترجمه پذیری قرآن کریم»، ص۶۱.
- ↑ درباره این نامه‌ها نگاه کنید به ابن‌قدامه، المغنی، بی‌تا، ج۱، قسم ۲، ص۱۵؛ حمیداللّه، مجموعه الوثائق السیاسیه، ۱۴۰۷ق، ص۱۰۰، ۱۰۹–۱۱۰، ۱۳۵–۱۳۶، ۱۴۰.
- ↑ سرخسی، کتاب المبسوط، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۳۷.
- ↑ نگاه کنید به فخررازی، التفسیر الکبیر، قاهره، ج۱، ص۲۱۳.
- ↑ محمدی ملایری، تاریخ و فرهنگ ایران، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۲۶–۲۷.
- ↑ میبدی، کشف الأسرار، ۱۳۷۱ش، ج۵، ص۲۲۶.
- ↑ زرقانی، مناهل العرفان، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۴۰–۴۱.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به جاحظ، کتاب الحیوان، ۱۳۸۵ق، ج۱، ص۷۵–۷۸.
- ↑ غزالی، الجام العوام، ۱۴۰۶ق، ص۶۴–۶۶.
- ↑ عنّاره، حدث الاحداث، بی‌تا، ص۶۲–۶۵.
- ↑ بهادرزاده، «ترجمه پذیری قرآن کریم»، ص۶۱.
- ↑ بهادرزاده، «ترجمه پذیری قرآن کریم»، ص۶۱.
- ↑ فرقانی، آشنایی باتفاسیر و روشهای تفسیری، ۱۳۸۲ش، ص۳۵.
- ↑ شاطبی، الموافقات، ۱۴۱۱ق، ج۱، جزء ۲، ص۵۱–۵۲.
- ↑ نگاه کنید به پاکتچی، ترجمه شناسی قرآن کریم، ۱۳۹۲ش، ص۱۷.
- ↑ دربارهٔ این نامه‌ها نگاه کنید به ابن‌قدامه، المغنی، بی‌تا، ج۱، قسم ۲، ص۱۵؛ حمیداللّه، مجموعه الوثائق السیاسیه، ۱۴۰۷ق، ص۱۰۰، ۱۰۹–۱۱۰، ۱۳۵–۱۳۶، ۱۴۰.
- ↑ سرخسی، کتاب المبسوط، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۳۷.
- ↑ رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۹ش، ص۶۵۳.
- ↑ محمد ابوشعیشع، بررسی فتوای رشید رضا، ۱۳۸۲ش، ش۱۴، ص۸۱.
- ↑ رحمتی، «ترجمه قرآن (به زبان‌های دیگر)»، ص۸۴.
- ↑ رحمتی، «ترجمه قرآن (به زبان‌های دیگر)»، ص۸۴.
- ↑ نگاه کنید به رحمتی، «ترجمه قرآن (به زبان‌های دیگر)»، ص۸۴-۹۵.
- ↑ آذرنوش، «ترجمه‌های فارسی قرآن»، ج۱۵، ص۸۴-۸۶.
- ↑ رضایی اصفهانی، منطق ترجمه قرآن، قم، ۱۳۹۱ش، ص۵۷.
- ↑ نگاه کنید به آذرنوش، «ترجمه‌های فارسی قرآن»، ص۹۱.
- ↑ حدادعادل، ترجمه قرآن، ۱۳۸۸ش، ص۲۶–۳۸.
- ↑ حیدری آبروان، بررسی نظرها و نظریه‌ها در رویکردی نوین به پیشینه تاریخ ترجمه قرآن کریم، ص۷۵.
- ↑ برای این منظور نگاه کنید به مؤسسه فرهنگی ترجمان وحی.
- ↑ عظیم پور مقدم، «ترجمه قرآن و عوامل اختلاف آن»، ص۴۹–۶۱.
- ↑ شاطر، قول السّدید فی حکم ترجمه القرآن المجید، ۱۳۵۵ق، ص۳۵–۳۶.
- ↑ مهنّا، دراسه حول ترجمه القرآن الکریم، بی‌تا، ص۴۷-۵۴.
- ↑ نگاه کنید به مجاهدیان، «نگاهی به برخی ترجمه‌های قرآن کریم»، ص۱۶۳.
- ↑ نگاه کنید به طوسی، کتاب الخلاف، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۴۳–۳۴۶؛ محقق کرکی، جامع المقاصد، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۲۴۶.
- ↑ ابواسحاق شیرازی، المهذب، ۱۳۷۹ق، ج۱، ص۸۰.
- ↑ سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ۱۹۶۷م، ج۱، ص۳۷۷.
- ↑ مرغینانی، الهدایه، بی‌تا، ج۱، ص۴۷.
منابع
- ابن‌قدامه، المغنی، قاهره، مکتبه ابن‌تیمیه، بی‌تا.
- ابواسحاق شیرازی، ابراهیم بن علی، المهذب فی فقه الامام الشافعی، بیروت، ۱۳۷۹ق.
- آذرنوش، آذرتاش، «ترجمه‌های فارسی قرآن»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۷ش.
- بغدادی، عبدالقاهربن طاهر، الفرق بین الفرق، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی‌تا.
- بهادرزاده، پروین، ترجمه پذیری قرآن کریم، بینات، ش۲۴، فروردین ۱۳۷۸ش، ص۶۱.
- بی‌آزار شیرازی، عبدالکریم، تهران، قرآن ناطق، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۷ش.
- پاکتچی، احمد، ترجمه شناسی قرآن کریم، تهران، انتشارات دانشگاه امام صادق، ۱۳۹۲ش.
- جاحظ، عمروبن بحر، کتاب الحیوان، مصر، چاپ عبدالسلام محمد هارون، ۱۳۸۵–۱۳۸۹ق.
- حداد عادل، غلامعلی، ترجمه قرآن، قم، ۱۳۸۸ش.
- حمیداللّه، محمد، مجموعه الوثائق السیاسیه للعهدالنبوی و الخلافه الراشده، بیروت ۱۴۰۷ق.
- حیدری آبروان، زهرا، بررسی نظرها و نظریه‌ها در رویکردی نوین به پیشینه تاریخ ترجمه قرآن کریم، مطالعات ترجمه قرآن و حدیث، دوره ۷، ش۱۳، بهار و تابستان، ۱۳۹۹ش.
- رامیار، محمود، تاریخ قرآن، تهران، امیرکبیر، چاپ سوم، ۱۳۶۹ش.
- رحمتی، محمدکاظم، «ترجمه قرآن (به زبان‌های دیگر)»، دانشنامه جهان اسلام (ج۷)، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
- هاشمی، سید احمد، «ترجمه قرآن (مباحث نظری)»، دانشنامه جهان اسلام (ج۷)، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
- رشیدرضا، محمد، تفسیر القرآن الحکیم (مشهور به تفسیر المنار)، مصر، ۱۳۶۶ق.
- رضایی اصفهانی، محمدعلی، منطق ترجمه قرآن، قم، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی، ۱۳۹۱ش.
- زرقانی، محمدعبدالعظیم، مناهل العرفان فی علوم القرآن، بیروت، ۱۴۱۲ق.
- سرخسی، محمدبن احمد شمس الائمه، کتاب المبسوط، بیروت، ۱۴۰۶ق.
- سیوطی، عبدالرحمان بن ابی بکر، الاتقان فی علوم القرآن، قاهره، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ۱۹۶۷م.
- شاطبی، ابراهیم بن موسی، الموافقات فی اصول الشریعه، بیروت، ۱۴۱۱ق.
- شاطر، محمدمصطفی، القول السّدید فی حکم ترجمه القرآن المجید، قاهره، ۱۳۵۵ق، ص۳۵–۳۶.
- طوسی، محمدبن حسن، کتاب الخلاف، قم، ۱۴۰۷–۱۴۱۷ق.
- عنّاره، محمدسلیمان، حدث الاحداث فی الاسلام: الاقدام علی ترجمه القرآن، مصر، مطبعه السلفیه، بی‌تا.
- غزالی، محمدبن محمد، الجام العوام عن علم الکلام، بیروت، چاپ محمد معتصم باللّه بغدادی، ۱۴۰۶ق.
- عظیم پور مقدم، عظیم، ترجمه قرآن و عوامل اختلاف آن، مجله پیام جاویدان، ش۲، سال ۱۳۸۲ش.
- فخررازی، محمدبن عمر، التفسیر الکبیر، قاهره، بی‌تا.
- فرقانی، قدرت‌الله، آشنایی باتفاسیر و روشهای تفسیری، قم، نشر تحسین، ۱۳۸۲ش.
- محقق کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم، ۱۴۰۸–۱۴۱۱ق.
- محمد ابوشعیشع، محمدعلی، بررسی فتوای رشید رضا در مورد ترجمه قرآن مجید، ترجمه عباس امام، ترجمان وحی، پاییز و زمستان، ۱۳۸۲ش.
- محمدی ملایری، محمد، تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی، تهران، ۱۳۷۲ش.
- مجاهدیان، سید مجتبی، نگاهی به برخی ترجمه‌های قرآن کریم، بینات، سال هفتم، ش۲۷، ۱۳۷۹ش.
- مرغینانی، علی بن ابی‌بکر، الهدایه شرح بدایه المبتدی، بی‌جا، المکتبه الاسلامیه، بی‌تا.
- معرفت، محمدهادی، تفسیر و مفسران، قم، انتشارات تمهید، بی‌تا.
- مهنّا، احمدابراهیم، دراسه حول ترجمه القرآن الکریم، قاهره، دارالکتب، بی‌تا.
- میبدی رشیدالدین، کشف الأسرار و عدة الأبرار، تحقیق: علی اصغر حکمت، تهران، انتشارات امیر کبیر، ۱۳۷۱ش.
پیوند به بیرون
- مجله ترجمان وحی: دربارهٔ ترجمه قرآن به زبان‌های مختلف و نقد و بررسی آنها.
- متن قرآن و بیش از ۱۰۰ ترجمه به زبان‌های مختلف همراه با قرائت قاریان برتر جهان اسلام