نزول قرآن فرستاده شدن آیات قرآن از طریق وحی بر حضرت محمد (ص) است. نزول به معنای پایین آمدن مادی درباره قرآن معنا ندارد؛ به همین دلیل اندیشمندان اسلامی واژه‌های نزول روحانی، نزول حقیقی و نزول مقامی را درباره قرآن به کار برده‌اند. در قرآن از واژه‌هایی مانند «انزلنا»، «نزلنا»، «اوحینا»، «سنلقی»، «سنقرؤک»، «نتلوها» و «رتلناه» برای اشاره به نزول قرآن استفاده شده است. جوادی آملی بحث نزول قرآن را ناظر به ظاهر آن می‌داند نه باطن قرآن.
گروهی از قرآن‌پژوهان نزول قرآن را همزمان با بعثت حضرت محمد(ص) دانسته و برخی دیگر به تأخیر سه‌ساله نزول قرآن پس از بعثت باور دارند و آغاز آن را در ماه رمضان می‌دانند و بر این اساس نزول قرآن در ۲۰ سال بوده است. چنان‌که بسیاری از جمله طباطبائی و جوادی آملی معتقدند که قرآن نخست به صورت یکباره و دفعی بر پامبر نازل شده و سپس به صورت تدریجی نیز نازل شده و برخی دیگر هم‌چون محمدهادی معرفت تنها نزول تدریجی را پذیرفته‌اند
جایگاه بحث نزول قرآن
بحث درباره نزول قرآن به معنای فرستادن آیات قرآن توسط وحی از سوی خدا بر پیامبر اسلام (ص)،[۱] بحث درباره زمان آغاز نزول، چگونگی نزول، مدت نزول، یکباره یا تدریجی بودن نزول قرآن و مباحثی دیگر در این رابطه به لحاظ دانشی در حوزه علوم قرآن قرار می‌گیرد.[۲] جوادی آملی مفسر شیعه نزول قرآن را ناظر به ظاهر آن می‌داند، زیرا بر این باور است که باطن قرآن قابل نزول و تنزّل نیست و پیامبر با ترقّی روحی به مقامی می‌رسد که می‌تواند باطن قرآن را درک کند.[۳]
محمدهادی معرفت قرآن‌پژوه و فقیه، در کتاب‌های علوم قرآنی خود مباحثی مثل آغاز نزول، مدت نزول، اولین و آخرین آیه و سوره‌ی نازل‌شده، تفاوت سوره‌های مکی و مدنی، ترتیب نزول، اسباب نزول، و مانند آن را جزو مباحث پیوسته نزول قرآن آورده است.[۴]
مفهوم‌شناسی
از آنجا که قرآن جسم نیست که از مکانی بالا به مکانی پایین‌تر حرکت کند، نزول به معنای لغوی یا مادی آن را درباره قرآن صحیح نمی‌دانند؛ زیرا مبدأ نزول آن خداوند است که منزه از مکان و جسم است و محل نزول آن هم طبق آیات ۱۹۴و ۱۹۵ سوره شعراء[۵] قلب پیامبر بوده است؛[۶] طبق این نظر مراد از نزول قرآن، ظهور وحی بر پیامبر (ص) است و چون آن حضرت وحی را از جانب خداوند دریافت می‌کرده، طبق عرف اهل زبان به نزول تعبیر شده است؛[۷] به همین دلیل برخی از باب تشبیه معقول به محسوس استفاده از واژه نزول درباره قرآن را به معنای مجازی آن صحیح دانسته‌اند.[۸]
نزول روحانی، نزول مقامی و نزول حقیقی تعابیری است که اندیشمندان اسلامی برای اشاره به نزول قرآن از آنها استفاده کرده‌اند؛ حسن مصطفوی در التحقیق فی کلمات القرآن از تعبیر نزول روحانی،[۹] علامه طباطبایی با اشاره به عُلوّ مقام خدا و پایین بودن مقام بندگان، از تعبیر نزول مقامی،[۱۰] و مصباح یزدی نیز در مقابل دو واژه نزول مادی و نزول اعتباری از واژه نزول حقیقی درباره قرآن استفاده کرده‌اند.[۱۱] طبق این نظر در امور حقیقی غیرحسی مانند قرآن که از مقام علم الهی به مرحله الفاظ و مفاهیم بشری تنزّل یافته، استفاده از تعبیر نزول حقیقی مناسب خواهد بود.[۱۲]
در آیات قرآن برای نزول قرآن گاه از مشتقات کلمه نزول مانند «انزلنا» و «نزلنا» و در دیگر آیات از واژگانی چون «اوحینا»، «سنلقی»، «سنقرؤک» ، «نتلوها»، «رتلناه» و … استفاده شده است.[۱۳]
چگونگی نزول قرآن
اندیشمندان اسلامی درباره چگونگی یا کیفیت نزول قرآن بر حضرت محمد (ص) (با توجه به نزول قرآن از عالم قدسی و ماوراییِ دارای بساطت و تجرد بر پیامبر (ص) که در حیات مادی حضور داشت) و نوع ارتباط آن حضرت با عالم غیب دو حالت ذکر کرده‌اند؛ (۱) صعود ملکوتی روح پیامبر از عالم ظاهر به عالم باطن و (۲) نزول فرشته از عالم باطن به عالم ظاهر با تبدیل به حالت بشری.[۱۴]
ملاصدرا فیلسوف شیعه قرن یازدهم هجری قمری درباره کیفیت نزول قرآن در کتاب مفاتیح الغیب خود بر این باور است که وقتی روح پیامبر (ص) به عالم وحی ربانی صعود می‌کند، کلام خدا را یا از مقام «قاب قوسین او ادنی» دریافت می‌کند یا صدای قلم و القای کلام ملائکه را می‌شنود. وی درباره نوع دوم ارتباط پیامبر (ص) با عالم وحی نیز معتقد است؛ هنگام وحی، فرشته حامل وحی صورتی محسوس برای پیامبر (ص) پیدا می‌کند تا تاب تحمل مشاهده آن را داشته باشد و فرشته صورتی غیر صورت واقعی خود خواهد داشت.[۱۵]
آغاز و مدت نزول قرآن
درباره همزمانی نزول قرآن با بعثت حضرت محمد (ص) یا تأخیر نزول قرآن از ابتدای بعثت چند دیدگاه ارائه شده است:
محمدهادی معرفت پژوهشگر علوم قرآنی با استناد به روایاتی از جمله روایت امام صادق (ع) در کتاب کافی، بر این باور است نزول قرآن بعد از فترتی سه ساله از ابتدای زمان بعثت، شروع شد و تا آخرین سال حیات پیامبر ادامه داشت.[۱۶] به نظر وی در سه سال اول بعثت، دعوت پیامبر به صورت سرّی بود و هنوز برای اسلام کتابی نازل نشده بود، تا آنکه آیه ۹۴ سوره حجر «فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ؛ پس آنچه را بدان مأموری آشکار کن» نازل گردید و پیامبر دعوت علنی خود را آغاز کرد و نزول قرآن نیز آغاز شد.[۱۷]
همزمانی بعثت و نزول قرآن در ماه رمضان، نظر دیگری است که باورکنندگان به آن با استناد به روایات و سخن مورخان می‌گویند؛ در روز هفدهم یا شب قدر، جبرئیل بر پیامبر (ص) نازل شد، در حالی که او چهل ساله بود.[۱۸]عده‌ای نیز معتقدند آغاز بعثت نبوی در قالب وحی قرآنی نبوده است و نزول چند آیه در ماه رجب بر پیامبر به مفهوم نزول قرآن نیست. در این نظریه پیامبر دو بعثت داشته است؛ بعثت اول در ماه رجب بدون وحی قرآنی و بعثت دوم همراه با دستور به دعوت عمومی و نزول آیاتی از قرآن در شب قدر در ماه رمضان.[۱۹]
نزول دفعی یا تدریجی
نزول قرآن در دو مرحله دفعی و تدریجی یا نزول آن صرفاً به صورت تدریجی از مباحث مورد اختلاف در علوم قرآنی است.[۲۰] در این باره چند نظر ارائه شده است:
محمدهادی معرفت در کتاب التمهید فی علوم القرآن معتقد است؛ نزول قرآن از شب قدر آغاز و در طول مدت نبوت پیامبر اسلام (ص) به مناسبت‌های گوناگون برای حل مشکلات و سوالات مسلمانان و همچنین دلگرمی پیامبر (ص) و مسلمانان ادامه داشته است.[۲۱] به باور وی این نظر را بیشتر محققان پذیرفته‌اند[۲۲] و با بیان دیگر نظرات و رد دلائل آنها معتقد است قرآن نزول دفعی نداشته است.[۲۳]
مفسران و اندیشمندانی چون علامه طباطبایی،[۲۴] ابن عربی[۲۵] و جوادی آملی[۲۶] بر این باورند که قرآن در دو مرحله دفعی و تدریجی نازل شده است؛ بر اساس این نظر نزول قرآن به صورت ظاهری و در قالب الفاظ به واسطه جبرئیل در طول مدت نبوت پیامبر(ص) صورت گرفته است، ولی قبل از این مرحله حقیقت، باطن و تأویل قرآن و به عبارتی ام‌الکتاب بدون واسطه از سوی خداوند بر قلب پیامبر(ص) نازل شده است.[۲۷] به باور جوادی آملی دریافت باطن و تأویل قرآن برای پیامبر خدا (ص) بدون ترقی به عالم غیب ممکن نیست و نزول دفعی قرآن جنبه‌ای فوق نزول تدریجی دارد.[۲۸]
شیخ صدوق از علمای متقدم شیعه معتقد است نخست کل قرآن در شب قدر در بیت المعمور به ودیعه نهاده شد و از آنجا در طول مدت نبوت پیامبر(ص) بر اساس شرایط مکانی و زمانی به‌تدریج بر پیامبر اسلام(ص) نازل گردید.[۲۹] به نقل سیوطی این نظر در میان اندیشمندان متعددی از اهل سنت صحیح دانسته شده و به باور آنها قرآن در شب قدر به بیت المعمور در آسمان چهارم یا بیت العزة در آسمان اول نازل شده است و از آنجا در طول مدت نبوت پیامبر(ص) نازل شد.[۳۰] برخی محققین حوزه علوم قرآن با تضعیف مستندات این نظر از جمله سند روایات، بر این باورند نزول دفعی قرآن در شب قدر به بیت المعمور کاملاً ساخته ذهن صحابه است و قرآن چنین نزولی نداشته است.[۳۱]
ترتیب نزول سوره‌ها
به گفته معرفت درباره ترتیب نزول سوره‌های قرآن روایاتی در دسترس است که مورد قبول عالمان علوم قرآن است.[۳۲] بیشتر این روایات از ابن عباس نقل شده است.[۳۳] معرفت فهرستی از منابعی را که روایات ابن عباس در آنها آمده است گردآورده است از جمله فهرست ابن ندیم و مجمع البیان.[۳۴] او همچنین نقل می‌کند که معیار مشخص کردن ترتیب نزول هر سوره نزول ابتدای آن سوره است. زیرا برخی سوره‌ها چندپاره نازل شده‌اند و در فاصله نزول این سوره، آیات یا سوره‌های دیگری نیز نازل شده‌اند.[۳۵] مثل سوره‌های علق و مدّثر و مزّمّل. [۳۶] با وجود توافق بیشتر عالمان درباره ترتیب نزول سوره‌ها محمدهادی معرفت فهرستی از ۳۰ سوره را جمع‌آوری کرده که درباره زمان نزول آنها اختلاف وجود دارد.[۳۷]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ حکیم، علوم القرآن، ۱۴۱۷ق، ص۲۵.
- ↑ معرفت، علوم قرآنی، ۱۳۸۸ش، ص۹؛ میرمحمدی، تاریخ و علوم قرآن، ۱۳۷۵ش، ص۵.
- ↑ جوادی آملی، قرآن در قرآن، ۱۳۸۶ش، ص۴۴.
- ↑ معرفت، علوم قرآنی، ۱۳۸۸ش، ص۴.
- ↑ «نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ *عَلَیٰ قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنذِرِ‌ینَ». روح الامین آن (قرآن) را نازل کرده است *بر قلب تو، تا از انذارکنندگان باشی!
- ↑ احمدی، قرآن در قرآن، ۱۳۷۴ش، ص۱۱۵.
- ↑ حکیم، علوم القرآن، ۱۴۱۷ق، ص۲۵.
- ↑ عابدینی، «معناشناسی نزول در قرآن …»، ص۹۸–۹۹.
- ↑ مصطفوی، التحقیق، ۱۳۶۸ش، ج۱۲، ص۸۸.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۳، ص۸.
- ↑ مصباح یزدی، قرآن‌شناسی، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۳۲.
- ↑ مصباح یزدی، قرآن‌شناسی، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۳۲.
- ↑ عابدینی، «معناشناسی نزول در قرآن …»، ص۱۱۲.
- ↑ سیوطی، الاتقان، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۱۶۵؛ حلبی، السیرة الحلبیة، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۳۶۵.
- ↑ ملاصدرا، مفاتیح الغیب، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۳۳–۳۶.
- ↑ معرفت، التمهید، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۱۱۱.
- ↑ معرفت، علوم قرآنی، ۱۳۸۸ش، ص۶۳–۶۴.
- ↑ علوی مهر، «آغاز نبوت و چگونگی نزول قرآن»، ص۱۰۱–۱۰۳.
- ↑ علوی مهر، «آغاز نبوت و چگونگی نزول قرآن»، ص۱۰۳–۱۰۴.
- ↑ ناصحیان، «کاوشی نو در چگونگی نزول قرآن»، ص۵۹–۶۰.
- ↑ معرفت، التمهید، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۱۱۴.
- ↑ معرفت، علوم قرآن، ۱۳۸۸ش، ص۶۵.
- ↑ معرفت، التمهید، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۱۱۳–۱۲۴.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۱۵–۱۸.
- ↑ ابن‌عربی، الفتوحات، دار صادر، ج۴، ص۴۰۲.
- ↑ جوادی آملی، قرآن در قرآن، ۱۳۸۶ش، ص۷۱.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۱۵–۱۸.
- ↑ جوادی آملی، قرآن در قرآن، ۱۳۸۶ش، ص۴۸.
- ↑ صدوق، الاعتقادات، ۱۴۱۴ق، ص۸۲.
- ↑ سیوطی، الاتقان، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۱۵۶.
- ↑ معرفت، التمهید، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۱۱۷–۱۲۱؛ صالحی نجف آبادی، «نظریه‌ای درباره کیفیت نزول قرآن» ص۸۲.
- ↑ معرفت، علوم قرآنی، ۱۳۸۸ش، ص۷۷.
- ↑ معرفت، علوم قرآنی، ۱۳۸۸ش، ص۷۷.
- ↑ معرفت، علوم قرآنی، ۱۳۸۸ش، ص۷۷.
- ↑ معرفت، علوم قرآنی، ۱۳۸۸ش، ص۷۸.
- ↑ معرفت، علوم قرآنی، ۱۳۸۸ش، ص۷۸.
- ↑ معرفت، علوم قرآنی، ۱۳۸۸ش، ص۸۰-۸۴.
منابع
- ابن‌عربی، محمد بن علی، الفتوحات المکیة، بیروت، دار صادر، بی تا.
- احمدی، مهدی، قرآن در قرآن، قم، انتشارات شرق، ۱۳۷۴ش.
- الحلبی، علی بن ابراهیم، السیرة الحلبیة، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۲۷ق.
- جوادی آملی، عبدالله، قرآن در قرآن از مجموعه تفسیر موضوعی قرآن کریم، قم، انتشارات اسراء، ۱۳۸۶ش.
- حکیم، محمدباقر، علوم القرآن، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۱۷ق.
- دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش.
- رجبی، محمود، «اهداف قرآن و موانع بهره‌برداری از آن» در مجله معرفت، شماره ۲۴، ۱۳۷۷ش.
- رضایی اصفهانی، محمدعلی، تفسیر قرآن مهر، قم، نشر پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآن، ۱۳۸۷ش.
- رهبری، حسن، «آغاز نبوت و چگونگی نزول قرآن»، در مجله پژوهش‌های قرآنی، شماره ۴۶–۴۷، ۱۳۸۵ش.
- سیوطی، عبدالرحمن، الاتقان فی علوم القرآن، بیروت، دارالکتب العربی، ۱۴۲۱ق.
- صالحی نجف‌آبادی، نعمت الله، «نظریه‌ای درباره کیفیت نزول قرآن»، در مجله کیهان اندیشه، شماره ۳۲، ۱۳۶۹ش.
- صدوق، محمد بن علی، الاعتقادات فی دین الامامیة، بیروت، دار المفید، ۱۴۱۴ق.
- طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ق.
- عابدینی، ناصر، «معناشناسی نزول در قرآن با تأکید بر واژگان بیانگر نزول قرآن»، در مجله حسنا (فصلنامه تخصصی تفسیر، علوم قرآن و حدیث)، شماره ۲۱، ۱۳۹۳ش.
- علوی مهر، حسین، «نزول قرآن کریم»، در مجله معرفت، شماره ۸۳، ۱۳۸۳ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- مصباح یزدی، محمدتقی، قرآن‌شناسی، تحقیق غلامعلی عزیزی کیا، جلد دوم، قم، انتشارات مؤسسه امام خمینی، ۱۳۹۲ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، قرآن‌شناسی، تحقیق محمود رجبی، جلد اول، قم، انتشارات مؤسسه امام خمینی، ۱۳۸۵ش.
- مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن، تهران، نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۸ش.
- معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، قم، مؤسسه فرهنگی التمهید، ۱۴۲۸ق.
- معرفت، محمدهادی، علوم قرآنی، قم، مؤسسه فرهنگی تمهید، ۱۳۸۸ش.
- ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، مفاتیح الغیب، تهران، وزارت فرهنگ و انجمن اسلام حکمت و مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۳ش.
- میرمحمدی، سید ابوالفضل، تاریخ و علوم قرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۷۵ش.
- ناصحیان، علی اصغر، «کاوشی نو در چگونگی نزول قرآن»، در نشریه علوم و معارف قرآنی، شماره ۶و۷، ۱۳۷۷ش.
پیوند به بیرون