تجوید
تَجوید، به‌معنای تلفظ درست و طبیعی حروف قرآن است به‌گونه‌ای که هر حرف به‌درستی در جایگاه خود ادا شود. هرچند اصطلاح «تجوید» در نخستین متون مربوط به این علم وجود نداشته، اما بعدها در آثاری چون السبعة فی القراءات ابن‌مجاهد و التنبیه علی بن جعفر سعیدی به‌کار رفته است.
گرچه دانش تجوید به‌صورت پراکنده در کتاب‌های علم قرائات بیان می‌شده است، اما از قرن چهارم هجری به بعد، تجوید به‌عنوان دانشی مستقل شناخته شد و موضوعات اصلی آن شامل مخارج و صفات حروف، احکام نون ساکن، میم ساکن، لام، مد و قصر، وقف و ابتدا، غنه و قلقله است.
نخستین آثار مستقل درباره تجوید، قصیده ابومزاحم خاقانی، الرعاية لتجويد القراءة از مکی بن ابی‌طالب، و التحدید از ابوعمرو دانی هستند. بنابر احکام فقهی، رعایت تجوید در نماز تنها در صورتی واجب است که عدم رعایت آن باعث تغییر معنا شود. در تلبیه حج نیز تلفظ صحیح اذکار الزامی دانسته شده است.
تعریف و اهمیت
تجوید یعنی تلفظ صحیح حروف قرآن، به‌طوری که هر حرف در جای خود قرار گیرد و به درستی ادا شود؛ این کار باید طبیعی و بدون افراط باشد تا کلمات به‌طور درست و زیبا خوانده شوند.[۱]
بنابر پژوهش‌های موجود، در قصیده خاقانیه، متعلق به ابومزاحم (درگذشته ۳۲۵ق) که به‌عنوان اولین اثر مستقل در علم تجوید شناخته می‌شود، واژه تجوید به کار نرفته، و واژه تجوید بدین معنا، اولین بار در کتاب السبعة فی القراءات، نوشته ابن‌مجاهد (درگذشته ۳۲۴ق) دیده شده است. پس از او نیز علی بن جعفر سعیدی، (درگذشته حدود ۴۱۰ق) در کتاب التنبیه علی اللحن الجلی واللحن الفخی، اصطلاح تجوید را به کار برده است.[۲]
پیش از آنکه تجوید به‌عنوان دانشی مستقل شناخته شود، مباحث آن گاه در علم قرائات و گاه در کتاب‌های لغت بیان شده است. با این حال از قرن چهارم هجری، تجوید به‌عنوان دانشی مستقل شناخته شد.[۳] پاره‌ای از موضوعات که در علم تجوید مورد بحث قرار می‌گیرد، عبارتند از: مخارج و صفات حروف، احکام نون ساکن و تنوین، احکام میم ساکن، احکام لام، مد و قصر، وقف و ابتدا، غنه و قلقله.[۴]
آثار درباره علم تجوید
پیش از آنکه کتاب‌های مستقلی درباره تجوید قرآن نوشته شود، دانش تجوید به‌صورت پراکنده در کتاب‌های علم قرائات قرآن آغاز شد.[۵] اولین آثار مستقل درباره دانش تجوید عبارتند از:
- قصیده ابومزاحم خاقانی (درگذشته ۳۲۵ق)، به‌گفته عبدالعزیز عبدالفتاح، اولین و قدیمی‌ترین متن مستقل درباره تجوید قرآن است که در قرن چهارم هجری سروده شده است.[۶]
- قصیده علم‌الدین السخاوی (درگذشته ۶۴۳ق)، با عنوان «عمدة المفید وعدة المجید في معرفة التجوید».[۷]
- الرعاية لتجويد القراءة و تحقیق لفظ التلاوة، تألیف ابومحمد مکی بن ابی‌طالب القیسی القیروانی القرطبی (درگذشته ۴۳۷ق)، از میان آثار متقدمان، مرجع اصلی در علم تجوید شناخته می‌شود و از مفصل‌ترین کتاب‌ها در این زمینه است که در حدود ۴۲۰ق نگاشته شده است.[۸]
- التحدید في الإتقان والتجويد، تألیف ابوعمرو الدانی (درگذشته ۴۴۴ق)، تقریباً همزمان با کتاب مکی بن ابی‌طالب نگاشته شده و این دو، قدیمی‌ترین کتاب‌ها در علم تجوید هستند.[۹]
احکام فقهی
فقیهان شیعه، قرائت نماز به عربی صحیح را واجب می‌دانند؛[۱۰] با این حال، رعایت قواعد تجوید در نماز تنها در صورتی واجب است که رعایت نکردن آن موجب تغییر معنا شود.[۱۱] فقیهان اهل‌سنت نیز صحت قرائت را تا آنجا لازم می‌شمرند که موجب عسر و حرج نباشد، و بر این اساس، رعایت مواردی مانند تفاوت بین ضاد و ظاء را واجب نمی‌دانند.[۱۲]
در تلبیه نیز که جزئی از احکام احرام در عمره تمتع، حج تمتع، حج افراد و عمره مفرده است، گفته شده اذکار آن باید به‌شکل صحیح ادا شود.[۱۳]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ ابن‌جزری، غایة النهایة، ۱۳۶۱، ج۱، ص۲۱۲؛ تهانوی، موسوعة کشاف اصطلاحات، ۱۹۹۶، ج۱، ص۳۸۶.
- ↑ محمدی، «تاریخ و علل پیدایش تجوید»، ص۷۵؛ قدوری حمد، «درآمدی بر علم تجوید قرآن کریم»، ص۲۰۰-۲۰۱.
- ↑ محمدی، «تاریخ و علل پیدایش تجوید»، ص۷۵.
- ↑ بسة المصری، العمید فی علم التجوید، ۱۴۲۵ق، ص۱۹۸.
- ↑ مفلح القضاة و دیگران، مقدمات في علم القراءات، ۱۴۲۲ق، ص۱۸۶.
- ↑ مفلح القضاة و دیگران، مقدمات في علم القراءات، ۱۴۲۲ق، ص۱۸۶.
- ↑ مفلح القضاة و دیگران، مقدمات في علم القراءات، ۱۴۲۲ق، ص۱۸۶.
- ↑ «الرعاية لتجويد القراءة وتحقيق لفظ التلاوة»، سایت الموسوعة القرآنیة؛ قدوری، ابحاث فی علم التجوید، ۱۴۲۲، ص۵۷.
- ↑ قدوری، ابحاث فی علم التجوید، ۱۴۲۲ق، ص۵۷.
- ↑ امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۱۶۶؛ گلپایگانی، توضیح المسائل، ۱۴۱۳ق، ص۱۶۵، ۱۶۸، ۱۷۹، ۱۹۱.
- ↑ بحرانی، الحدائق الناضره، ۱۴۰۵ق، ج۸، ص۱۷۳؛ همدانی، مصباح الفقیه، ۱۴۲۵ق، ج۱۲، ص۱۰۵-۱۰۶؛ اعرج، کنز الفوائد، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۱۱۵.
- ↑ فخر رازی، التفسیر الکبیر، دار احیاء التراث، ج۱، ص۶۹؛ عظیم‌آبادی، عون المعبود، ۱۴۱۵ق، ج۱۱، ص۲۹؛ ابن‌عابدین، رد المحتار، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۶۸۲.
- ↑ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۶۶۴؛ امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۳۸۰.
منابع
- ابن‌جزری، محمد بن محمد، غایة النهایة فی طبقات القراء، تهران، دارالکتب العلمیه، ۱۳۶۱.
- ابن‌عابدین، محمدامین، رد المحتار علی الدر المختار: شرح تنویر الابصار، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
- اعرج، عبدالمطلب بن محمد، کنز الفوائد فی حل مشکلات القواعد، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۶ق.
- «الرعاية لتجويد القراءة وتحقيق لفظ التلاوة»، سایت الموسوعة القرآنیة، تاریخ بازدید: ۱ اردیبهشت ۱۴۰۴ش.
- امام خمینی، سید روح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۲۱ق.
- بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهره، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۵ق.
- بسة المصری، محمود بن علی، العمید فی علم التجوید، تحقیق محمد الصادق القمحاوی، اسکندریه، دار العقیده، ۱۴۲۵ق/ ۲۰۰۴م.
- تهانوی، محمدعلی، موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون والعلوم، بیروت، مکتبة لبنان ناشرون، ۱۹۹۶م.
- طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم، العروة الوثقی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۹ق.
- عظیم‌آبادی، محمد شمس‌الحق، عون المعبود، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
- فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- قدوری حمد، غانم، «درآمدی بر علم تجوید قرآن کریم»، ترجمه حسین علینقیان، در مجله الهیات و حقوق دانشگاه رضوی (آموزه‌های قرآنی)، سال چهارم، بهار ۱۳۸۳، ش۴.
- قدوری، غانم، ابحاث فی علم التجوید، عمان، دار عمار، ۱۴۲۲ق/ ۲۰۰۲م.
- گلپایگانی، سید محمدرضا، توضیح المسائل (فارسی)، قم، دارالقرآن الکریم، ۱۴۱۳ق.
- محمدی، محمدعلی، «تاریخ و علل پیدایش تجوید»، در مجله معرفت، سال بیست‌وهفتم، شماره چهارم، تیر ۱۳۹۷.
- مفلح القضاة، محمد، و احمد خالد شکری و محمد خالد منصور، مقدمات فی علم القراءات، عمان، دار عمار، ۱۴۲۲ق/ ۲۰۰۱م.
- همدانی، رضا بن محمد، مصباح الفقیه، ج۱۲، تحقیق المؤسسة الجعفریة لاحیاء التراث، قم، برگ طوبی، ۱۴۲۵ق.
پیوند به بیرون
- مقاله «تجوید»، در دانشنامه جهان اسلام.
- مقاله «تجوید»، در دایرة المعارف بزرگ اسلامی.