سوره فاتحه یا حمد نخستین سوره قرآن، ملقب به ام‌الکتاب، از سوره‌های مکی و در جزء نخست قرار دارد. سورهٔ فاتحه در نمازهای واجب و مستحب خوانده می‌شود و محتوای اصلی آن، توحید و حمد خداوند است.
 | |
| شماره سوره | ۱ |
|---|---|
| جزء | ۱ |
| نزول | |
| ترتیب نزول | ۵ |
| مکی/مدنی | مکی |
| اطلاعات آماری | |
| تعداد آیات | ۷ |
| تعداد کلمات | ۲۹ |
| تعداد حروف | ۱۴۳ |
در فضیلت این سوره آمده است، نزول آن باعث عدم نزول عذاب بر امت اسلام خواهد شد. خواندن سورهٔ حمد در رکعت اول و دوم نمازهای واجب و مستحب، واجب است. خواندن این سوره بر بالین بیمار و هنگام گذاشتن مرده در قبر، مستحب است.
نام اصلی این سوره، به این جهت که اولین سوره قرآن است و قرآن با آن گشوده می‌گردد، فاتحة الکتاب است. این سوره نخستین سوره کاملی است که بر پیامبر(ص) نازل شد.[۱]
بیش از بیست نام برای این سوره ذکر شده است که مشهورترینِ آنها عبارتند از: حمد، ام القرآن، سَبع المثانی، کنز، اساس، مناجات، شفاء، دعا، کافیه، وافیه، راقیه (تعویذ کننده و پناه‌دهنده).[۲] جلالالدین سیوطی در کتاب الاتقان فی علوم القرآن ۲۵ نام برای سوره حمد ذکر کرده است که برخی از آنها عبارتند از: فاتحة الکتاب، اُم الکتاب، اُم القرآن، السبع المثانی، القرآن العظیم، الواقیه، الکنز، النور، سورة الشکر، الشِفا، الشافیه و سورة الدعا.[۳]
سوره حمد دو بار نازل شده است، یک بار ابتدای بعثت در مکه و بار دیگر پس از تغییر قبله در مدینه نازل شد؛ به همین جهت، به آن مثانی هم می‌گویند؛ البته از آن رو که اولین بار در مکه نازل شده، آن را سورهٔ مکی می‌خوانند. این سوره، نخستین سوره قرآن به ترتیب مصحف و بر اساس برخی روایات پنجمین سوره به ترتیب نزول و اولین سوره کامل نازل شده است.[۴]
سوره فاتحه ۷ آیه، ۲۹ کلمه و ۱۴۳ حرف دارد. این سوره به لحاظ لفظ و حجم، از سوره‌های کوچک قرآن یا مفصلات است و در میان مفصلات نیز از سوره‌های «قصار» به شمار می‌آید. بر طبق روایات، این سوره در عین اختصار، در معنا بزرگ و «ام الکتاب» و اساس قرآن است.[۵]
سوره حمد در زندگی دینی و فرهنگی مسلمانان اهمیت فراوانی دارد. این سوره در همه نمازهای واجب (به جز نماز میت) و مستحب خوانده می‌شود با این تفاوت که طبق فقه امامیه، خواندن آن فقط در رکعت اول و دوم واجب است؛ اما براساس فقه اهل‌سنت در همه رکعات باید قرائت شود.[۶] امام رضا(ع) قرائت این سوره را در ابتدای نماز به دلیل وجود تمامی خیر و حکمت دنیا و آخرت به صورت یکجا در این سوره می‌داند به صورتی که هیچ کلامی به جامعیت آن نمی‌رسد.[۷]
به گفته نویسنده تفسیر المیزان، خدا در این سوره چگونگی حمد و ستایش خودش را به بنده‌اش تلقین کرده و به او آموخته است که در مقام بندگی، ادب بندگی چه اقتضا می‌کند.[۸]
شیعیان معمولا این سوره را برای شفای بیماران می‌خوانند و به آن حمد شفا گفته می‌شود.[نیازمند منبع] در برخی روایات این سوره شفای هر دردی معرفی شده است.[۹] همچنین این سوره در مراسم ختم اموات برای بهره‌مندی میت از ثواب آن خوانده می‌شود و به همین خاطر این مراسم را فاتحه‌خوانی می‌گویند.[۱۰]
محتوای اصلی سورهٔ فاتحه، توحید، حمد خداوند، عبادت، استعانت و طلب هدایت از خدا است.[۱۱] در این سوره از اوصاف خدا، اوصاف و نشانه‌های بندگان صالح خدا، تبیین مسئله هدایت و صراط مستقیم در قالب دعا و ابراز تنفر از کج‌روی و گمراهی سخن به میان آمده است.[۱۲]
اين سوره به دو بخش تقسيم می‌شود: بخشى که از حمد و ثناى خدا سخن می‌گويد و بخشى که نيازهاى بنده را مطرح می‌کند. در حدیث قدسی آمده است: من سوره حمد را ميان خود و بندهام تقسيم كرده‌ام؛ نيمى از آن براى من، و نيمى براى بندهٔ من است.[۱۳]
درباره قرائت کلمه مالک در آیه سوم سوره حمد، نظرات مختلفی وجود دارد. علامه طباطبایی (درگذشت: ۱۳۶۰ش) بر این باور است که قرائت مالک و ملِک هر دو صحیح است اما مَلِک با عرف و لغت سازگار‌تر است چون مَلِک به معنای پادشاه است و به دوره زمانی خاصی نسبت داده می‌شود؛ در این آیه نیز فرمانروایی خدا به روز قیامت نسبت داده شده است.[۲۶]سید محمدحسین تهرانی (درگذشت: ۱۴۱۶ق) نیز از علامه طباطبایی نقل کرده است که: روایاتی داریم که می‌گویند: رسول خدا هم این واژه را مَلِک می‌خوانده و هم مَالِک. همچنین چهار تن از قاریان هفت‌گانه آن را مَلِک خوانده‌اند. زمخشری (درگذشت: ۵۸۳ق) مفسر اهل‌سنت هم در تفسیر «کشّاف» وجوهی را ذکر کرده که مَلِک مناسب‌تر است.[۲۷]
برخی از منابع حدیثی، خواندن نمازی سفارش شده است که در آن آیه إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ صد بار تکرار می‌شود. در این نماز که به نماز امام زمان شهرت دارد، در هر رکعت، در سوره حمد، این آیه صد بار خوانده می‌شود.[۲۸]
به گفته علامه طباطبایی، چون ممکن است از جمله «ایاک نعبد» ادعای استقلال بنده در عبادت خدا به ذهن بیاید به همین جهت بلافاصله در جمله بعد (ایاک نستعین ) به بنده تلقین شده که بگوید در همین عبادت هم از خدا استعانت می‌طلبد و بنده هیچ گونه استقلالی در هیچ شأنی ندارد.[۲۹]
روایات زیادی در فضیلت سوره حمد وارد شده است. طبق روایتی جبرئیل به پیامبر اسلام(ص) اشاره دارد که نزول این سوره باعث عدم نزول عذاب بر امت اسلام خواهد شد.[۳۰] همچنین در برخی احادیث، به خواندن سوره حمد و همراه داشتن آن برای در امان ماندن از خطرات توصیه شده است.[۳۱] در روایتی از امام صادق(ع) نقل شده اگر سوره حمد ۷۰ بار بر مرده‌ای خوانده شد و او زنده شد، تعجب نکنید.[۳۲][یادداشت ۱] امام علی(ع) از پیامبر(ص) نقل می‌کند که سوره حمد از گنج‌های عرش الهی بوده و خدا آن را به پیامبرش اختصاص داده است و او را با هیچ پیامبری شریک نساخت جز بسم الله که فقط آن را به سلیمان داد... هر کسی با اعتقاد به دوستی و پیروی محمد و آلش آن را بخواند در مقابل هر حرف آن حسنه‌ای به او عطا می‌کند که بهتر است از دنیا و آنچه در آن وجود دارد.[۳۳]
پیامبر(ص)، سورهٔ فاتحه را بهترین سوره قرآن دانسته و از او نقل شده است: در تورات، انجیل، زبور و قرآن، سوره‌ای مانند آن نازل نشده است.[۳۴]
از امام صادق(ع) هم درباره سوره فاتحه نقل شده که هر کس آن را قرائت کند، خدا راه رسیدن به خیر دنیا و آخرت را برای او باز می‌کند. همچنین از از او نقل شده است که اسم اعظم خدا در این سوره تقسیم شده است.[۳۵]
بنا بر حدیثی از پیامبر(ص)، ثواب قرائت سوره فاتحه، برابر با ثواب قرائت دو سوم قرآن و ثواب صدقه‌دادن به همه مؤمنان است.[۳۶] همچنین شیخ مفید در کتاب الاختصاص، حدیثی نقل می‌کند که در آن، پیامبر(ص) در پاسخ به پرسشی دربارهٔ پاداش قرائت سورهٔ فاتحه، ثواب آن را برابر با پاداش قرائت همه کتاب‌های آسمانی معرفی کرده است.[۳۷]
برخی بر این باورند در بین آغازیه‌های کتاب‌های آسمانی، سوره حمد بی‌مانندترین است، زیرا این سوره توانسته است هر سه ساختار آغازیه یعنی تسمیه (آغاز کار با نام خدا یا بسمله گفتن)، تحمید (ستایش) و نیایش را به زیباترین شکل ممکن کنار یکدیگر قرا دهد.[۳۸] به اعتقاد برخی محققان در ادب فارسی، بسمله سوره حمد بر سرآغاز بسیاری از مثنوی‌های حماسی و غنایی و الحمدالله رب العالمین تقریباً بر یکایک آثار منثور کلاسیک و بخش پایانی سوره حمد که نیایش است، بر آغازیه‌های نظم، تأثیر بیشتری داشته است.[۳۹]
درباره سوره حمد آثار مستقلی نوشته شده است بیشتر آنها به تفسیر این سوره اختصاص دارد:
﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ ٢ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ ٣ مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ ٤ إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ ٥ اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ ٦ صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ ٧﴾
﴿به نام خداوند رحمتگر مهربان ١ ستایش خدایی را که پروردگار جهانیان ٢ رحمتگر مهربان ٣ [و] خداوند روز جزاست ٤ [بار الها] تنها تو را می‌پرستیم و تنها از تو یاری می‌جوییم ٥ ما را به راه راست هدایت فرما ٦ راه آنان که گرامی شان داشته‌ای نه [راه] مغضوبان و نه [راه] گمراهان ٧﴾
| سوره پیشین: — |
سوره فاتحه سوره‌های مکی • سوره‌های مدنی |
سوره پسین: سوره بقره |
|
١.فاتحه ٢.بقره ٣.آل‌عمران ٤.نساء ٥.مائده ٦.انعام ٧.اعراف ٨.انفال ٩.توبه ١٠.یونس ١١.هود ١٢.یوسف ١٣.رعد ١٤.ابراهیم ١٥.حجر ١٦.نحل ١٧.اسراء ١٨.کهف ١٩.مریم ٢٠.طه ٢١.انبیاء ٢٢.حج ٢٣.مؤمنون ٢٤.نور ٢٥.فرقان ٢٦.شعراء ٢٧.نمل ٢٨.قصص ٢٩.عنکبوت ٣٠.روم ٣١.لقمان ٣٢.سجده ٣٣.احزاب ٣٤.سبأ ٣٥.فاطر ٣٦.یس ٣٧.صافات ٣٨.ص ٣٩.زمر ٤٠.غافر ٤١.فصلت ٤٢.شوری ٤٣.زخرف ٤٤.دخان ٤٥.جاثیه ٤٦.احقاف ٤٧.محمد ٤٨.فتح ٤٩.حجرات ٥٠.ق ٥١.ذاریات ٥٢.طور ٥٣.نجم ٥٤.قمر ٥٥.الرحمن ٥٦.واقعه ٥٧.حدید ٥٨.مجادله ٥٩.حشر ٦٠.ممتحنه ٦١.صف ٦٢.جمعه ٦٣.منافقون ٦٤.تغابن ٦٥.طلاق ٦٦.تحریم ٦٧.ملک ٦٨.قلم ٦٩.حاقه ٧٠.معارج ٧١.نوح ٧٢.جن ٧٣.مزمل ٧٤.مدثر ٧٥.قیامه ٧٦.انسان ٧٧.مرسلات ٧٨.نبأ ٧٩.نازعات ٨٠.عبس ٨١.تکویر ٨٢.انفطار ٨٣.مطففین ٨٤.انشقاق ٨٥.بروج ٨٦.طارق ٨٧.اعلی ٨٨.غاشیه ٨٩.فجر ٩٠.بلد ٩١.شمس ٩٢.لیل ٩٣.ضحی ٩٤.شرح ٩٥.تین ٩٦.علق ٩٧.قدر ٩٨.بینه ٩٩.زلزله ١٠٠.عادیات ١٠١.قارعه ١٠٢.تکاثر ١٠٣.عصر ١٠٤.همزه ١٠٥.فیل ١٠٦.قریش ١٠٧.ماعون ١٠٨.کوثر ١٠٩.کافرون ١١٠.نصر ١١١.مسد ١١٢.اخلاص ١١٣.فلق ١١٤.ناس | ||
