شُعَیب از پیامبران الهی و از نوادگان ابراهیم است. او سومین پیامبر عرب بوده که نامش در قرآن آمده است. سوره‌های اعراف، هود و شعراء بیان می‌کند که او پس از نوح، هود، صالح و لوط به پیامبری برگزیده شد و پیامبر سرزمین یا قوم مدین و ایکه بوده است. قرآن به جریان موسی و شعیب اشاره دارد و شعیب را پدر همسر موسی معرفی کرده است، اما برخی از مفسران شعیب پیامبر را با پدرهمسر موسی که نامش در قرآن و تورات آمده یکی ندانسته‌اند. قرآن مشکل قوم شعیب را فساد مالی دانسته است که حتی با تلاش شعیب و آوردن پیمانه و ترازو باز دچار فساد مالی بودند.
 | |
| نام در قرآن | شعیب |
|---|---|
| محل زندگی | مدین؛ ایکه |
| آرامگاه | مکه؛ یمن؛ فلسطین؛ تستر |
| نام قوم | قوم مدین؛ قوم ایکه |
| پیش از | حضرت موسی |
| پس از | یوسف |
| خویشاوندان مهم | موسی |
| دین | یکتاپرستی |
| سن | ۲۴۲ |
| تکرار نام در قرآن | ۱۱ مرتبه |
| حوادث مهم | ازدواج موسی با دختر شعیب، نابینا شدن شعیب، اصلاح اقتصادی |
| پیامبران | |
| حضرت محمد(ص) • ابراهیم • نوح • عیسی • موسی • سایر پیامبران | |
نسب
شعیب از نوادگان ابراهیم(ع) بود. پدرش مدین بن ابراهیم و مادرش از فرزندان لوط است.[۱] بعضی نام پدرش را نویب و مدین را پدربزرگ او دانسته و نامش را شعیب بن نویب بن مدین بن ابراهیم آورده‌اند. زیرا ابراهیم پس از ساره همسری از کنعانیان گرفت و مدین از این همسر است. برخی درباره اینکه آیا یترون پدر زن موسی که نامش در تورات آمده، همان شعیب پیامبر است یا خیر، اختلاف نظر دارند.[۲]
موسی در خانه شعیب
برا اساس آیات ۲۳تا ۲۶ سوره قصص [یادداشت ۱]و دیگر منابع موسی، پس از اینکه در آب دادن حیوان‌ها به دختران شعیب کمک و آنان را تا درب خانه شعیب همراهی کرد، یکی از دختران شعیب پیشنهاد استخدام موسی را داد. شعیب از پیشنهاد دخترش استقبال کرد، رو به موسی نمود و پیشنهاد کار و ازدواج با دخترش را به موسی داد و او قبول کرد. موسی پس از اتمام قراردادش، با دختر شعیب ازدواج کرد.[۳]
گزارش تورات از شعیب
در تورات داستان شعیب و قوم او نیامده، تنها یادی که از شعیب کرده این است که بعد از آنکه موسی(ع) آن مرد قبطی را کشت از مصر به مدین فرار کرد (تا آخر داستان) و در آنجا شخصی را ذکر کرده به نام «اعوئیل کاهن مدیان» (و یا به عبارت دیگر عالم دینی شهر مدین).[۴]
شعیب در قرآن و روایات
گزارش قرآن
قرآن کریم در بیش از ۴۰ آیه از پنج سوره اعراف، هود، شعراء، عنکبوت و قصص به شرح حال شعیب اشاره می‌کند ولی کلمه شعیب تنها ۱۱ بار در قرآن تکرار شده است. گزارش کرده‌اند بیشتر آیات این سوره‌ها دربارۀ رسالت شعیب با موضوعاتی مانند مدیریت؛ حقوق جامعه، اخلاقیات، ترویج فرهنگ توحیدی، اصلاحات اقتصادی، آمده و همچنین این آیات به بررسی وضعیت منکرین شعیب و عذاب آن‌ها پرداخته است.[۵] خداوند در قرآن از شعیب حقایق، معارف و ادب نسبت به پروردگارش و مردم را حکایت کرده تا آنجا که خدا به خاطر ادب او، موسی را مدتی به خدمتش می‌گذارد.[۶]
گزارش روایات
برخی روایات گزارش کردند که مخالفت قوم شعیب در برابر او آنقدر شدید بود که چند نفر از نمایندگان او را به طرز فجیعی کشتند.[۷] ولی با همۀ این مخالفت‌ها نقل کردند سخن گفتن او با قومش به قدری جذاب و گیرا بوده است که پیامبر اکرم(ص) فرمود کان شعیب خطیب الانبیاء ، شعیب خطیب و سخنران در بین پیامبران بود[۸] راوندی در روایتی از حضرت سجاد(ع) نقل کرده است: نخستین کسی که پیمانه و ترازو برای مردم ساخت حضرت شعیب(ع) بود و آنان با پیمانه و ترازو سروکار پیدا کردند ولی پس از مدتی شروع به کم‌فروشی نمودند و همین سبب عذاب آنان شد.[۹]
شعیب در آثار مسلمانان
دربارۀ شخصیت شعیب کتاب‌ها و مقاله‌های متعددی نگاشته شده است که برای آشنایی بیشتر به برخی آثار پژوهشگران اشاره خواهد شد.
- شکیبایی ایمان، موسوی گرمارودی، ۱۳۹۲ش.
- شعیب در مدین، جعفر سبحانی، ۱۳۷۳ش.
شاعران مسلمان همچون مولانا، فردوسی، حافظ، سعدی و بزرگانی دیگر واژه شعیب را در اشعار خود استفاده کرده‌اند.
نابینایی شعیب
شعیب بر اساس برخی منابع مانند یعقوب و اسحاق نابینا بوده است.[۱۲] دانشمندان متعددی چون میبدی در تفسیر کشف الاسرار؛ سید هاشم بحرانی در تفسیر البرهان، تفسیر سورآبادی، طباطبایی در المیزان و برخی دیگر با استناد به آیه وَإِنَّا لَنَرَاکَ فِینَا ضَعِیفًا [۱۳] به نابینا بودن وی اشاره کرده‌اند. آنان علت نابینا شدن شعیب را زیادی گریه او برای حُبّ و اشتیاق زیاد به خداوند دانسته‌اند.[۱۴]بر اساس روایتی از پیامبر(ص) در علل الشرایع صدوق شعیب سه باز از شدت گریه به خاطر محبت خدا نابینا شد و خدواند بینایی‌اش را به او بازگرداند و بار چهارم که نابینا شد به او خطاب شد که برای چه می‌گریی؟ او گفت برای دوستی تو و تا این که تو را ببینم (و مرا به دوستی‌ات قبول کنی) خداوند به او فرمود اینک کلیم خودم موسی را به خدمت تو در می‌آورم. [۱۵]
رسالت
شعیب بعد از یوسف بن یعقوب و قبل موسی بن عمران و معاصر ایشان به پیامبری مبعوث شد.[۱۶] نقل شده است که او سومین پیامبر عرب بوده که داستان‌هایی دربارۀ او در قرآن آمده است.[۱۷]
قوم مدین و اصحاب ایکه
«مدین» یا «مدین شعیب» شهری در شرق خلیج عقبه است.[۱۸] شعیب نخست در مدین سکونت داشته و از اهل مدین خواست خداوند یکتا را عبادت واز اعمال قبیح پرهیز کنند، امّا آنان انکار کردند و شعیب و پیروانش را از مدین اخراج کردند. شعیب آنان را نفرین کرد و خداوند هم آنان را به عذاب زلزله مبتلا ساخت و شهر و مردمش نابود را کرد.[۱۹]
سوره شعراء آیات ۱۷۶ و ۱۷۷، اشاره می‌کند که شعیب پس از عذاب اهل مدین، به طرف قوم ایکه رفت. ظاهراً شهری به نام ایکه هم بوده که نزدیک مدین قرار داشته است. این شهر امروزه به نام تبوک مشهور است.[۲۰] قرآن اشاره دارد که قوم ایکه نیز به کفر و شرک روی آورده بودند و نصایح شعیب را نمی‌پذیرفتند. خداوند ۷ یا ۹ روز محل زندگی آنان را داغ و سپس بر آنان آتش بارید و همه کشته شدند.[۲۱]
اصلاحات اقتصادی
قرآن در آیه ۸۵ سوره اعراف «فَأَوْفُوا الْکیلَ» اشاره کرده است که اهالی مدین اهل کم‌فروشی، گران‌فروشی اجناس، عدم رعایت ضوابط تجارت و معامله بودند. شعیب برای اصلاح آنان وسیله اندازه‌گیری کالا در تجارت و معامله آورد ولی آنان قبول نکردند.[۲۲]همچنین از این آیه استفاده شده که پس از شرک و انحراف عقیدتى، انحراف‌هاى اقتصادى مهم‌ترین مسأله‌ى قوم حضرت شعیب بوده است. [۲۳]برخی بر این عقیده‌اند ترازو و وسایل اندازه‌گیری کالاها ابتکار شعیب است.[۲۴]
محل دفن
مورخان دربارۀ عمر شعیب اختلاف نظر دارند. بعضی معتقدند، ۲۴۲ سال و کسانی هم عمرش را ۲۵۴ و ۴۰۰ سال نوشته‌اند و همچنین دربارۀ محل درگذشت و دفن او نیز اختلاف است و چهار مکان برای دفن او ذکر شده است:
پانویس
- ↑ نوری، محمد، حضرت شعیب: پیامبر جامعه ساز، ۱۳۹۴ش، ص۱۱.
- ↑ طباطبایی، ترجمه المیزان، ۱۳۷۴ش، ج۱۶، ص۶۳؛ نوری، حضرت شعیب: پیامبر جامعه‌ساز، ۱۳۹۴ش، ص۱۱.
- ↑ الشيخ الطبرسي، مجمع البيان في تفسير القرآن، ۱۴۱۵ق، ج۷، صص۴۳۱-۴۳۰؛ نوری، حضرت شعیب: پیامبر جامعه‌ساز، ۱۳۹۴ش، ص۱۰۴.
- ↑ نوری، محمد، حضرت شعیب: پیامبر جامعه‌ساز، ۱۳۹۴ش، ص۱۴۹.
- ↑ نوری، حضرت شعیب: پیامبر جامعه‌ساز، ۱۳۹۴ش، ص۲۳و۳۳.
- ↑ سوره قصص، آیه ۲۷و۲۸؛ نوری، حضرت شعیب: پیامبر جامعه‌ساز، ۱۳۹۴ش، ص۱۴۸.
- ↑ مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج ۱۲، ص۳۸۳.
- ↑ تفسیر نورالثقلین، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۳۹۴.
- ↑ راوندی، قصص الأنبیاء، ۱۴۰۹ق، ص۱۴۲.
- ↑ حافظ، دیوان، غزلیات، غزل شماره ۱۸۸
- ↑ مولوی، دیوان شمس، غزلیات، غزل شماره ۳
- ↑ نوری، حضرت شعیب: پیامبر جامعه‌ساز، ۱۳۹۴ش، ص۱۲.
- ↑ سوره‌هود، آیه۹۱
- ↑ نوری، حضرت شعیب: پیامبر جامعه‌ساز، ۱۳۹۴ش، ص۱۴.
- ↑ صدوق، علل الشرایع، منشورات المكتبة الحيدرية، ج۱، ص۵۷.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۰، ص۳۷۳.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۰، ص۳۷۷.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۹، ص۲۰۰.
- ↑ سوره اعراف، آیه ۸۵-۹۳.
- ↑ نوری، حضرت شعیب: پیامبر جامعه‌ساز،۱۳۹۴ش، ص۲۲.
- ↑ سوره شعراء، آیه ۱۷۶.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۳ش، ج۴، ص۱۱۴.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۳ش، ج۳، ص۱۱۳.
- ↑ نوری، حضرت شعیب: پیامبر جامعه‌ساز، ۱۳۹۴ش، ص۳۴.
- ↑ نوری، محمد، حضرت شعیب: پیامبر جامعه‌ساز، ۱۳۹۴ش، ص۲۲.
یادداشت
- ↑ آیه ۲۶ سوره قصص قَالَتْ إِحْدَاهُمَا يَا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ ۖ إِنَّ خَيْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِيُّ الْأَمِينُ «يكى از آن دو [دختر] گفت: «اى پدر، او را استخدام كن، چرا كه بهترين كسى است كه استخدام مى‌كنى: هم نيرومند [و هم] در خور اعتماد است.»
- ↑ ناصر خسرو در سفرنامه‌اش به زیارت قبور انبیا و نیز زیارت قبر شعیب و دخترش( همسر موسی)در مسجدی کنار چشمه‌ای در دامنه دهی به نام حظیره در شهرستان عکّه اشاره کرده است. «ناصرخسرو » سفرنامه » بخش ۲۷ - زیارت قبور انبیای بنی اسرائیل، https://ganjoor.net/naserkhosro/safarname/sh27
منابع
- خرمشاهی، بهاءالدین، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، تهران، انتشارات دوستان، انتشارات ناهید، چاپ اول، پاییز ۱۳۷۷ش.
- شهیدی، جعفر، شرح مثنوی (شهیدی)، تهران، شرکت انتشارات علمی فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.
- صدوق، محمد بن علی، علل الشرایع، منشورات المكتبة الحيدرية و مطبعتها فی النجف، بی‌تا.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، مکتبة النشر الإسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، ترجمه تفسیر المیزان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۳۷۴ش.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، موسسه اعلمی، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، قم، انتشارات اسماعیلیان، ۱۴۱۵ق.
- عفتی، قدرت‌الله، دیوان صحبت لاری، قم، انتشارات دفتر فرهنگ معلولین، ۱۳۹۲ش.
- قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، چاپ یازدهم، ۱۳۸۳ش.
- قطب الدین راوندی، سعید بن هبة‌الله، قصص الأنبیاء(ع)، مشهد، مرکز پژوهش‌های اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- مولوی، محمد، به کوشش بدیع الزمان فروزانفر، کلیات شمس یا دیوان کبیر، تهران، انتشارات دانشگاه تهران؛ امیرکبیر، ۱۳۵۵ش.
- نوری، محمد، حضرت شعیب: پیامبر جامعه‌ساز، قم، دفتر فرهنگ معلولین، چاپ اول، ۱۳۹۴ش.
پیوند به بیرون