غریب القرآن
غَریب القرآن علم و فن آشنایی با واژه‌هایی در قرآن است که به دلایلی همچون سابقه ذهنی، عادت‌ها، تحولات اجتماعی در زبان و اجزای آن، در نظر مسلمانان مشکل و پیچیده جلوه کرده است. برای پیدایش الفاظ غریب در قرآن، علت‌هایی از جمله، مهاجرت اقوام غیر عرب، به‌کار‌گیری واژه‌های اقوام مختلف در قرآن و فاصله گرفتن از زمان وحی ذکر کرده‌اند. کتاب‌های متعددی درباره موضوع غریب القرآن نوشته و همین امر، موجب توسعه واژگانی در حوزه غریب القرآن شده است. زَرکَشی درباره اهمیت آشنایی با غریب القرآن می‌گوید: کسی که آشنایی با این فن نداشته باشد، نمی‌تواند درباره قرآن اظهار نظری داشته باشد.
مفهوم‌شناسی
غریب القرآن، علم و فن آشنایی با واژه‌هایی در قرآن که به دلایلی همچون عادات، سابقه ذهنی، تحولات اجتماعی در زبان و جز آن در نظر مسلمانان مشکل و پیچیده جلوه کرده‌اند.[۱]واژه غریب در لغت به معنای عجیب، پیچیده و دور از ذهن است. به گونه‌ای که انسان در فهم آن با مشکل مواجه شود. لذا واژه‌های معدودی از قرآن به این معنا غریب هستند.[۲] اما در اصطلاح، به معنی واژگان نامانوس و بیگانه نیست.[۳]
نقل کرده‌اند، اگر واژه‌های غریب القرآن، به همان ۲۰۰ مورد مسائل نافع بن ازرق محدود می‌شد مشکلی پیش نمی‌آمد، اما کتاب‌هایی که بعدها با عنوان غریب القرآن نوشته شد به مرور واژه‌های بیشتری از قرآن را شامل شد تا آنجا که کتاب‌های غریب القرآن به فرهنگ لغت و لغتنامه تبدیل شدند.[۴]
علل ایجاد الفاظ غریب در قرآن
برای ایجاد واژه‌های غریب قرآن عواملی ذکر کرده‌اند از جمله:
مهاجرت اقوام غیر عرب
زبان عرب نیز از تغییر و تحول مصون نمانده است. مهاجرت و سکونت اقوام و افراد بیگانه با فرهنگ، زبان و آیین خاص در شبه جزیره عربستان از مهم‌ترین عوامل موثر در این دگرگونی‌هاست.[۵] بنابر برخی روایات، یهودیان بر اساس این اعتقاد که پیامبر آخرالزمان در این سرزمین ظهور خواهد کرد به یثرب و اطراف آن مهاجرت کردند. این حضور در زیاد شدن واژه‌های غریب تاثیر داشت.[۶]می‌گویند: این تغییر آن‌گونه بوده که شخصی مثل ابن‌عباس معنی واژه فاطر را از عرب بیابان‌گرد یا معنی واژه فتح را از بنت ذی‌یزن می‌آموزد.[۷]
کاربرد واژه‌های اقوام مختلف در قرآن
به نقل از کتاب‌های لغت، در قرآن، واژه‌های قبایل مختلف به کار رفته است. گفته می‌شود همه واژه‌های قرآن متعلق به قریش نیست. برای نمونه کتاب اللغات فی القرآن نوشته اسماعیل بن عمرو مقری را از جمله کتاب‌هایی دانسته‌اند که واژه‌هایی قبایل مختلف در قرآن را جمع‌آوری کرده است.[۸]بنابراین، گفته شده طبیعی است اگر واژه‌ای در قرآن که متعلق به قبیله‌ای است، در نظر عرب مسلمانی از قبیله‌ای دیگر، غریب باشد.[۹]
فاصله گرفتن از زمان وحی
پس از پیامبر، جامعه مسلمانان دچار تحولات سیاسی و اجتماعی فراوانی شد و فضایی که آیات قرآن در آن نازل شده بود، وقایعی که زمینه را برای نزول آیات مهیا ساخت، قرینه‌ها و شواهدی که باعث می‌شد مسلمانان به راحتی مفهوم واژگان و آیات را دریابند، همه تغییر کردند. لذا فهم بسیاری از واژه‌های قرآن برای اعراب و مسلمانانی که زمان و فضای جامعه مدینه و حیات پیامبر را درک نکرده بودند، بعضا دشوار بود.[۱۰]
آثاری درباره غریب القرآن
زَرکَشی می‌گوید: شناخت غریب القرآن برای مفسر ضروری است. در غیر این صورت جایز نیست به تفسیر قرآن بپردازد.[۱۱] حتی برخی قائلند، کسی که عالم به غریب القرآن نیست، جایز نیست درباره قرآن سخن بگوید.[۱۲] لذا توجه بسیاری بر این امر باعث شده است کتاب‌های متعددی درباره غریب القرآن نگاشته شود و همین امر به مرور واژه‌های بیشتری از قرآن را شامل گردید تا آنجا که کتاب‌های غریب القرآن به کتاب‌های مفردات و قاموس تبدیل شدند.[۱۳] از جمله کتاب‌های نوشته شده در قرن سوم و چهارم، معانی القرآن نوشته ابوزکریا یحیی بن زیاد الفراء،[۱۴] غریب القرآن نوشته ابو عبدالرحمن عبدالله بن یحیی بوده است. آثار دیگری مانند غریب القرآن ابن قتیبه،[۱۵] نزهه القلوب سجستانی[۱۶]و آثار بسیار دیگری در این حوزه نوشته شده است.[۱۷]
پانویس
- ↑ آرمین، «تحقیقی پیرامون مبحث غریب القرآن»، ص۴۸.
- ↑ راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ۱۴۱۲ق، ص۶۰۴.
- ↑ آرمین، «تحقیقی پیرامون مبحث غریب القرآن»، ص۴۸.
- ↑ آرمین، «تحقیقی پیرامون مبحث غریب القرآن»، ص۴۸.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۸۱۸.
- ↑ آرمین، «تحقیقی پیرامون مبحث غریب القرآن»، ص۵۲.
- ↑ زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۳۹۶.
- ↑ مقری، اللغات فی القرآن، ۱۳۶۵ق، ص۷.
- ↑ آرمین، «تحقیقی پیرامون مبحث غریب القرآن»، ص۵۳.
- ↑ آرمین، «تحقیقی پیرامون مبحث غریب القرآن»، ص۵۵.
- ↑ زرکشی، البرهان، ۱۴۱۰ق، ص۳۹۶.
- ↑ زرکشی، البرهان، ۱۴۱۰ق، ص۳۹۹.
- ↑ آرمین، «تحقیقی پیرامون مبحث غریب القرآن»، ص۴۸.
- ↑ فراء، معانی القرآن، نشر هیئه المصریه، ج۱، ص۱۱.
- ↑ ابن قتیبه الدینوری، غریب القرآن، ۱۳۹۸ق، ص۳.
- ↑ سجستانی، نزهة القلوب فی تفسیر غریب القرآن، ۱۴۱۰ق، ص۵۷.
- ↑ آرمین، «تحقیقی پیرامون مبحث غریب القرآن»، ص۴۹.
منابع
- ابن قتیبه الدینوری، غریب القرآن، تحقیق احمد صقر، مصر، دار الکتب العلمیه، ۱۳۹۸ق.
- آرمین، محسن، «تحقیقی پیرامون مبحث غریب القرآن»، در مجله بینات، شماره ۷، پاییز ۱۳۷۴ش.
- المقری، اسماعیل بن عمر، اللغات فی القرآن، تحقیق صلاح‌الدین المنجد، قاهره، نشر رسالة، ۱۳۶۵ق.
- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، بیروت - دمشق، دار القلم، الدار الشامیه، ۱۴۱۲ق.
- زرکشی، محمد بن بهادر، البرهان فی علوم القرآن، تحقیق یوسف عبدالرحمن مرعشلی، بیروت، نشر دار المعرفة، ۱۴۱۰ق.
- سجستانی، محمد بن عزیز، نزهة القلوب فی تفسیر غریب القرآن العزیز، بیروت، دار المعرفة، ۱۴۱۰ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تصحیح رسولی، یزدی طباطبایی، فضل الله، بیروت، نشر دار المعرفة، ۱۴۰۸ق.
- فراء، یحیی بن زیاد، معانی القرآن، تحقیق نجار، نجاتی، قاهره، الهیئه المصریه العامه للکتاب، بی‌تا.