تفسیر ترتیبی
| تفسیرهای مهم | |
|---|---|
| شیعی | تفسیر ابو الجارود • تفسیر قمی • کتاب التفسیر (عیاشی) • تفسیر التبیان • تفسیر مجمع البیان • تفسیر الصافی • تفسیر المیزان |
| سنی | تفسیر جامع البيان (طبری) • المحرر الوجیز (ابن عطیه) • تفسیر الجامع لأحكام القرآن (قرطبی) • تفسير القرآن العظيم (ابن كثير) • تفسیر جلالین (سیوطی) |
| گرایش‌های تفسیری | |
| تفسیر تطبیقی • تفسیر علمی • تفسیر عصری • تفسیر تاریخی • تفسیر فلسفی • تفسیر کلامی • تفسیر عرفانی • تفسیر ادبی • تفسیر فقهی | |
| روش‌های تفسیری | |
| تفسیر قرآن به قرآن • تفسیر روایی • تفسیر اجتهادی | |
| شیوه‌های نگارش تفسیر | |
| تفسیر ترتیبی • تفسیر موضوعی | |
| اصطلاحات علم تفسیر | |
| اسباب نزول • ناسخ و منسوخ • محکم و متشابه • اعجاز قرآن • جری و انطباق • مکی و مدنی | |
تفسیر ترتیبی یا تفسیر تجزیه‌ای، شیوه‌ای رایج از تفسیر قرآن که در آن آیات قرآن به ترتیب سوره‌ها و آیه‌های مُصْحَف تفسیر می‌شوند. در دوره‌های کامل این شیوه، آیات قرآن از ابتدای سوره فاتحه تا انتهای سوره ناس، آیه‌به‌آیه و سوره‌به‌سوره تفسیر می‌شود. محمدهادی معرفت از محققان علوم قرآنی، نخستین تفسیر ترتیبی پیوسته را تفسیر معانی القرآن اثر فراء می‌داند.
احاطه علمی بر آیات، حفظ پیوند میان آنها (سیاق) و بهره‌مندی از معنویت حاکم بر آیات را از نقاط قوت تفسیر ترتیبی برشمرده‌اند. در مقابل، نرسیدن به نظر نهایی قرآن در موضوعات و مسائل مختلف از کاستی‌های این روش است که با روش تفسیر موضوعی جبران می‌گردد.
در قرن چهاردهم شمسی، مفسرانی با تأکید بر نقش رعایت چینش سوره‌ها و آیات بر اساس نزول در فهم معنای آیات و هدف آنها به تفسیر به ترتیب نزول اقدام کرده‌اند. در مقابل، گروهی معتقدند آگاهی مفسران به مکی یا مدنی‌بودن سوره و شأن نزول آیات آنان را از رعایت ترتیب نزول بی‌نیاز می‌کند و این شیوه به فهم بهتر معنای آیات قرآن کمکی نمی‌کند.
تفسیرهای التبیان فی تفسیر القرآن، تفسیر نمونه و تفسیر تسنیم از جمله کتاب‌های تفسیری شیعه هستند که به روش تفسیر ترتیبی نوشته شده‌اند.
معرفی و جایگاه
تفسیر ترتیبی شیوه رایج در تفسیر قرآن است که در آن قرآن به ترتیب چینش مصحف یعنی از سوره فاتحه تا سوره ناس، آیه به آیه و سوره به سوره، تفسیر می‌شود.[۱] البته به گفته مصباح یزدی، مؤلف تفسیر معارف قرآن، مفسر گاهی در میانه تفسیر ترتیبی می‌تواند به بررسی موضوعی مشترک با سوره‌ها یا آیات دیگر بپردازد.[۲]
در باور جوادی آملی، مؤلف تفسیر تسنیم، تفسیر ترتیبی به لحاظ آموزشی بر تفسیر موضوعی قرآن مقدم است؛ زیرا مطالب موجود در آن مانند احاطه علمی بر تفسیر آیات به همراه شناخت سیاق و ویژگی‌های آن از نیازهای مفسر در تفسیر موضوعی است.[۳] مصباح یزدی نیز تأثیر معنوی آیات با بررسی آنها در جایگاه مناسب و بهره‌مندی از نصیحت و آموزه‌های اخلاقی را امتیازی برای این شیوه بیان تفسیر برمی‌شمارد.[۴] در نظر جعفر سبحانی این شیوه از تفسير برای بیشتر مردم سودمند است، اگر چه تفسیر موضوعی جامع‌تر است.[۵]
نام‌های دیگر
از تفسیر ترتیبی با عناوین دیگری نیز یاد شده است.
- تفسیر تجزیه‌ای: مفسر با تجزیه آیه به چند جمله، به تفسیر کلمه‌به‌کلمه و جمله‌به‌جمله آن می‌پردازد.[۶]
- تفسیر تحلیلی: مفسر هر آیه را به صورت گسترده تحلیل کرده، درباره موضوعات و مباحث مختلفِ اعتقادی، لغوی، ادبی، بلاغی، اخلاقی و احکام بحث می‌کند.[۷]
- تفسیر موضعی: مفسر در کنار آیه یا سوره‌ای و در موضعی خاص درنگ می‌کند و پیش از کامل‌شدن تفسیر آن بخش به تفسیر آیات دیگر نمی‌پردازد.[۸]
دسته‌بندی تفاسیر ترتیبی به لحاظ حجم
- تفاسیر جامع تمام سوره‌ها مانند جوامع الجامع که به ترتیب مصحف تمامی آیات و سوره‌ها را پوشش می‌دهند.
- تفاسیر موضوع‌محور مانند تفاسیر آیات الاحکام که آیات مرتبط با احکام فقهی را به ترتیب مصحف تفسیر می‌کنند.
- تفاسیر بخش‌محور که به‌صورت ترتیبی، تنها برخی اجزاء یا سوره‌های خاص را تفسیر می‌نمایند مانند پرتوی از قرآن اثر سید محمود طالقانی.
- تفاسیر تک‌سوره‌ای که تمرکزشان صرفاً بر تفسیر یک سوره است.[۹] اگرچه معمول مفسران شیوه ارائه تفسیر را به دو نوع تفسیر ترتیبی و تفسیر موضوعی تقسیم کرده‌اند،[۱۰] ولی مکارم شیرازی سه قسم دیگر با نام‌های تفسیر مفردات قرآن، تفسیر ارتباطی و تفسیر کلی یا جهان‌بینی قرآنی را در کنار آنها قرار داده است.[۱۱]
تفسیر قرآن به ترتیب نزول
بر خلاف نظر مشهور در تفسیر ترتیبی، در قرن چهارده شمسی مفسرانی بر ضرورت تفسیر ترتیبی قرآن با معیار ترتیب نزول آیات تأکید کرده‌اند. آنان باور دارند رعایت چینش سوره‌ها و آیات بر اساس نزول در بیان مطالب تفسیری، در فهم معنا و هدف آنها نقش دارد.[۱۲] عبدالکریم بهجت پور در مقدمه تفسیر تنزیلی به امتیاز این روش و فایده‌های آن در فهم تفسیری پرداخته است. برای نمونه وی دستیابی به روش تربیت تدریجی فرد و جامعه را تنها در گرو رعایت سیر تفسیر نزولی آیات می‌داند. او دعوت مرحله‌ای اطرافیان و مردم به اسلام از سوی پیامبر(ص) و اعلام تحدی با ترتیب سخت به آسان را از دلایل و شواهد درستی این روش می‌داند.[۱۳] تفسیر بیان المعانی علی حَسَبِ ترتیبِ النزول از عبدالقادر ملاحویش آل غازی نمونه‌ای از این دست تفاسیر است که این روش را به مصحف امام علی(ع) نسبت می‌دهد.[۱۴] مَشاهد القیامه اثر سید قطب و پا‌به‌پای وحی از مهدی بازرگان نمونه‌های دیگری از این نوع تفسیرند.[۱۵]
در مقابل، به باور برخی پژوهشگران میان مصحف امام على(ع) و قرآن موجود هيچ تفاوتى در آیات و ترتیب آن وجود ندارد و تفاوت در وجود تفسیر و تأویل‌ها و اموری دیگر بوده است.[۱۶] همچنین سند روایات ناظر بر ترتیب نزول را بی‌اعتبار شمرده‌اند.[۱۷] برخی نیز چون محمدهادی معرفت قرآن‌پژوه شیعی معتقدند آگاهی مفسران به مکی یا مدنی‌بودن سوره و شأن نزول آیات آنان را از رعایت ترتیب نزول بی‌نیاز می‌کند و این شیوه به فهم بهتر معنای آیات قرآن کمکی نمی‌کند.[۱۸] علامه طباطبایی نیز تنها راه دستیابی به ترتیب نزول را تدبر در مضمون آیات و بررسی مکی یا مدنی‌بودن آنها دانسته است.[۱۹]
پیشینه تفسیر ترتیبی
روش تفسیر ترتیبی از دوره ظهور اسلام در میان مسلمانان معمول بود.[۲۰] مفسران این روش ارائه از همان آغاز دو گرایش نقلی و اجتهادی را به کار گرفتند. تا اینکه تفسیر مجمع البیان اثر طبرسی در قرن ششم و الجامع لاحکام القران از قُرطَبی، مفسر اهل سنت در قرن هفتم قمری تفاسیری سودمند و جامع به شمار آمده‌اند.[۲۱] به گفته محمدهادی معرفت نخستین تفسیر ترتیبی پیوسته قرآن معانی القرآن فراء بوده است، در‌حالی‌که تفاسیر پیش از آن ناپیوسته بوده و تنها به تفسیر آیات مبهم و مشکل می‌پرداخته‌اند.[۲۲] بیشتر تفاسیر پیشین، جز مواردی که به آیات الاحکام، داستان‌های قرآن و تمثیلات قرآنی پرداخته، به همین شیوه نوشته شده‌اند.[۲۳] محمدباقر صدر غلبه گرایش روایی بر عرصه تفسیر را دلیل گسترش تفسیر ترتیبی و استقبال از حضور آن در طول قرن‌های گذشته می‌داند، زیرا در واقع تفسیر شاخه‌ای از دانش حدیث بود و به بیان معانی عبارات می‌پرداخت و قدرت رسیدن به تفسیر اجتهادی و روشی خلاقانه را نداشت.[۲۴] جریان اصلی تفسیر با رویکرد ترتیب نزول نیز از قرن چهارده شمسی آغاز شد و با چالش‌هایی در دانش تفسیر و علوم قرآن همراه بود.[۲۵]
آسیب‌شناسی
مفسران و صاحب‌نظران در مقایسه تفسیر ترتیبی با تفسیر موضوعی به بررسی کاستی‌های آن پرداخته‌اند. جعفر سبحانی و محمدباقر صدر تفسیر ترتیبی را مجموعه‌ای پراکنده از آموزه‌های قرآنی برشمرده‌اند که بیانگر نظر قاطع قرآن در مسائل زندگی نیست. این پراکندگی باعث استناد ناقص مفسران مذاهب و فرقه‌ها به آیات و پیدایش تناقض‌گویی در موضوعاتی مانند جبر و اختیار شده است. این کاستی با احاطه کامل بر آیات در تفسیر موضوعی برطرف می‌شود.[۲۶] محمدهادی معرفت هم دریافت سطحی آموزه‌های قرآنی، بی‌توجهی به نیاز مخاطب و سکوت در برابر فرضیه‌ها و دستاوردهای علمی انسان را از نقاط ضعف روش ترتیبی دانسته که در تفسیر موضوعی جبران می‌شود.[۲۷]
کتابشناسی
مفسران شیعه آثار تفسیری فراوانی را با رویکرد ترتیبی تألیف کرده‌اند. برخی نمونه‌ها که به تفسیر کامل سوره‌ها و آیات پرداخته‌اند عبارتند از:
- التبیان فی تفسیر القرآن به زبان عربی و تألیف شیخ طوسی که آن را نخستین کتاب تفسیر کامل و جامع شیعی می‌دانند.[۲۸]
- تفسیر مجمع البیان به عربی، اثر فضل بن حسن طبرسی.
- تفسیر نمونه به فارسی، نوشته ناصر مکارم شیرازی و گروهی از نویسندگان حوزه علمیه قم.
- تفسیر المیزان به زبان عربی که توسط علامه طباطبایی نگاشته شده است. مرتضی مطهری این تفسیر را بهترین تفسیر در میان تفاسیر شیعه و اهل‌سنت از صدر اسلام تا قرن چهاردهم شمسی توصیف کرده است.[۲۹]
- تفسیر تسنیم به فارسی و تالیف عبدالله جوادی آملی است که به سبک المیزان به مباحث قرآن می‌پردازد.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ سبحانی تبریزی، منشور جاوید، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۴۲؛ صالحی، «مبادی علوم قرآنی و تفسیر ترتیب نزولی»، پرتال جامع علوم و معارف قرآن.
- ↑ مصباح یزدی، قرآن‌شناسی، ۱۳۹۲ش، ج۲، ص۱۶۳.
- ↑ جوادی آملی، زن در آیینه جلال و جمال، ۱۳۸۰ش، ص۵۹ ـ ۶۰.
- ↑ مصباح یزدی، قرآن‌شناسی، ۱۳۹۲ش، ج۲، ص۱۵۹ ـ ۱۶۰.
- ↑ سبحانی تبریزی، منشور جاوید، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۱۱.
- ↑ صدر، المدرسة القرآنیه، دار التعارف، ص۹ ـ ۱۳؛ خالدی، التفسیر الموضوعی، ۱۴۳۳ق، ص۴۷.
- ↑ خالدی، التفسیر الموضوعی، ۱۴۳۳ق، ص۳۱.
- ↑ خالدی، التفسیر الموضوعی، ۱۴۳۳ق، ص۴۶ ـ ۴۷.
- ↑ دشتی، «تفسیر/تفسیر ترتیبی»، ص۲۱۷ـ۲۱۸.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: مصباح یزدی، قرآن‌شناسی، ۱۳۹۲ش، ج۲، ص۱۵۹ و ۱۶۱.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۱۹.
- ↑ معرفت، تفسیر و مفسران، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۵۱۹.
- ↑ بهجت‌پور، همگام با وحی، ۱۳۹۰ش، ص۴۹، ۵۲ و ۷۲.
- ↑ آل غازی، بیان المعانی، ۱۳۸۲ق، ج۱، ص۳ ـ ۴.
- ↑ قطب، مشاهد القیامه، ۱۴۲۳ق، ص۱۰؛ معرفت، تفسیر و مفسران، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۵۲۱.
- ↑ مهدوی راد، آفاق تفسیر، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۱۰۳.
- ↑ جواهری، «نقد نظریه تفسیر بر پایه نزول»، ص۴۴ و ۶۰.
- ↑ معرفت، تفسیر و مفسران، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۵۱۹ ـ ۵۲۰؛ ؛ صالحی، «مبادی علوم قرآنی و تفسیر ترتیب نزولی»، پرتال جامع علوم و معارف قرآن.
- ↑ طباطبایی، قرآن در اسلام، ۱۳۸۸ش، ص۱۴۵.
- ↑ اکرمی و مرتضوی، «مبانی و پیش‌فرض‌های رویکرد تفسیر نزولی قرآن»، ص۱۱۰ ـ ۱۱۱.
- ↑ معرفت، تفسیر و مفسران، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۱۵.
- ↑ معرفت، تفسیر و مفسران، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۱۱.
- ↑ رجبی، «تفسیر موضوعی قرآن از منظر استاد محمدتقی مصباح یزدی»، ص۱۱۳ و ۱۱۵.
- ↑ صدر، المدرسة القرآنیه، دار التعارف، ص۱۳ ـ ۱۴.
- ↑ اکرمی و مرتضوی، «مبانی و پیش‌فرض‌های رویکرد تفسیر نزولی قرآن»، ص۱۱۱.
- ↑ سبحانی، منشور جاوید، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۴۲ ـ ۴۳؛ صدر، المدرسة القرآنیه، دار التعارف، ص۱۱ ـ ۱۲.
- ↑ معرفت، تفسیر و مفسران، ۱۳۷۹ش، ج۲، ۵۲۸ ـ ۵۲۹.
- ↑ کریمی‌نیا، «شیخ طوسی و منابع تفسیری وی در التبیان»، ص۸۲؛ معرفت، تفسیر و مفسران، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۲۴۷.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۲۵، ص۴۲۹.
منابع
- آل غازی، سید عبدالقادر، بیان المعانی، مطبعة الترقی، دمشق، ۱۳۸۲ق.
- اکرمی، ایوب و سید محمد مرتضوی، «مبانی و پیش‌فرض‌های رویکرد تفسیر نزولی قرآن»، در فصلنامه مطالعات تفسیری، شماره ۱۱، پاییز ۱۳۹۱ش.
- بهجت‌پور، عبدالکریم، همگام با وحی: تفسیر تنزیلی، مؤسسه تمهید، قم، ۱۳۹۰ش.
- جوادی آملی، عبدالله، زن در آیینه جلال و جمال، مرکز نشر اسراء، قم، چاپ ششم، ۱۳۸۰ش.
- جواهری، سید محمدحسن، «نقد نظریه تفسیر بر پایه نزول»، در پژوهشنامه معارف قرآنی، شماره ۳۳، تابستان ۱۳۹۷ش.
- خالدی، صلاح عبدالفتاح، التفسیر الموضوعی بین النظریة والتطبیق، دارالنفائس، اردن، ۱۴۳۳ق/۲۰۱۲م.
- دشتی، سید حبیب، «تفسیر/تفسیر ترتیبی»، در دائرة‌المعارف قرآن کریم، ج۸، مؤسسه بوستان کتاب، قم، ۱۳۸۳ش.
- رجبی، محمود، «تفسیر موضوعی قرآن از منظر استاد محمدتقی مصباح یزدی»، در قرآن‌شناخت، شماره ۴، پاییز و زمستان ۱۳۸۸ش.
- سبحانی تبریزی، جعفر، منشور جاوید، مؤسسه امام صادق(ع)، قم، ۱۳۹۰ش.
- صالحی، سید عباس، «مبادی علوم قرآنی و تفسیر ترتیب نزولی»، پرتال جامع علوم و معارف قرآن، تاریخ انتشار: ۲۱ اردیبهشت ۱۳۹۰ش، تاریخ بازدید: ۱۴ اردیبهشت ۱۴۰۴ش.
- صدر، سید محمدباقر، المدرسة القرآنیه، به کوشش لجنة التحقیق، دار التعارف للمطبوعات، بیروت، بی‌تا.
- طباطبایی، سید محمدحسین، قرآن در اسلام، مؤسسه بوستان کتاب، قم، ۱۳۸۸ش.
- قطب، سید، مشاهد القیامه، بیروت، دارالشروق، ۱۴۲۳ق.
- کریمی‌نیا، مرتضی، «شیخ طوسی و منابع تفسیری وی در التبیان»، در فصلنامه دانشکده الهیات و معارف مشهد، شماره ۷۴، ۱۳۸۵ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، قرآن‌شناسی، ج۲، تحقیق: غلامعلی عزیزی‌کیا، مؤسسه امام خمینی، قم، ۱۳۹۲ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۸۹ش.
- معرفت، محمدهادی، تفسیر و مفسران، التمهید، قم، ۱۳۷۹ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، دار الکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۸۱ش.
- مهدوی راد، محمدعلی، آفاق تفسیر، هستی‌نما، تهران، ۱۳۸۲ش.