تمثیلات قرآنی

تصویرسازی از آیه ۲۱ سوره حشر که در آن خداوند به مثال تجلی قرآن بر کوه و از هم پاشیدگی آن اشاره دارد. برگرفته از نرم‌افزار امثال

تمثیلات قرآنی از مؤلفه‌های اصلی در بیان قرآن است که به باور برخی از اعجاز بیانی قرآن به حساب می‌آید. در روایات شیعه توجه ویژه‌ای به این مؤلفه شده و به تأمّل در خصوص حقایق آن سفارش شده است. از نظر مفسران، هدف مَثَل‌های قرآن، تنزّل مفاهیم بلند برای رساندن به سطح مردم عادی است، چرا که قرآن برای همه مردم نازل شده است.

در قرآن، برای واژه مثل معانی متعددی بیان شده است، اما در خصوص تحلیل مصداق مَثَل‌های قرآنی دو رویکرد وجود دارد؛ برخی آن را تشبیه صرف و مجازی دانسته و برخی آن‌را بیانگر حقایق و وجود مثالی امور می‌دانند.

از نظر مفسران، مثال‌های قرآن از نظر «صراحت در بیان ادات تشبیه»، از نظر «تعداد افراد مورد تشبیه» و نیز از نظر «وجه تمثیل»، تقسیمات مختلفی به خود می‌گیرد. برای تمثیلات قرآن ویژگی‌های بسیاری بیان شده که مواردی چون «جامعیّت و گستردگی»، «سهولت و قابل فهم بودن» بخشی از آن است.

برخی از محققان، تمثیلات قرآن را دارای اهداف تربیتی دانسته و در این خصوص به مواردی چون توجه دادن به ارزش‌ها و مکارم اخلاقی و نیز ارائه الگوها و نمونه‌های عینی اشاره کرده‌اند.

تمثیلات از وجوه پنج‌گانه بیان قرآن

بنا بر روایت پیامبر اسلام(ص)، تمثیل در قرآن، یکی از وجوه پنجگانه اصلی است که محورهای عمده مسائل قرآنی را تشکیل می‌دهند از نظر محققان، تمثیلات قرآن، خود به تنهایی می‌تواند نقش‌های متعددی را از جنبه‌های علمی، اخلاقی، تربیتی، اجتماعی و… ایفا نماید. تا جایی که برخی تمثیلات قرآن را یکی از مصادیق اعجازهای بیانی آن به‌شمار آورده‌اند.

امام سجاد(ع):

«خدایا بر محمد و آل او درود فرست و قرآن را در تاریکی‌های شب‌های تیره مونس ما کن … تا دل‌های ما عجایب آن را نیک دریابد، و شگفتی مثال‌های آن که کوه‌های سخت از حمل آن عاجزند در دل ما نشیند.»

در روایات شیعه نیز، توجه ویژه‌ای به مسئله تمثیلات قرآن شده است که در ادامه به برخی اشاره می‌شود:

• امام علی(ع)، با اشاره به فواید مثل‌های قرآن، بر عبرت بودن آن، برای اهل عبرت تأکید کرده و در جایی دیگر، امثال قرآن را در کنار ویژگی‌هایی چون هدایت بخشی قرآن و ابلاغ آشکار دین، قرار داده است.« وی راهیابی به مقصود خداوند از تمثیلات قرآن را در کنار علم به ناسخ و منسوخ، شرط قضاوت دانسته و عدم آن‌ها را موجب هلاکت قاضی و مردم می‌داند.
• امام باقر(ع)، قرآن را نازل شده بر چهار محور می‌داند که یکی از آن، سُنَن و مثال‌های قرآن است.
• از امام صادق(ع) دربارهٔ اهمیّت امثال قرآن اینگونه روایت شده که «امثال قرآن دارای فوایدی است. پس در آن با دقت نظر کرده و در معانی آن تفکّر کنید و از آن به سادگی نگذرید.»

نقش تمثیلات در فهم مفاهیم قرآن

برخی از مفسران، رسالت جهانی قرآن را ابلاغ پیام خود به هر وسیله ممکن برای همه انسان‌ها تا قیامت دانسته و از این رو در کنار برهان، جدال احسن و موعظه، تمثیل را نیز به جهت فهم توده مردم، ضروری شمرده‌اند. بنابراین، به بیان علامه طباطبایی، خداوند برای بیان معارف عالیه، چاره‌ای جز تمثیل ندارد، چرا که عامه مردم بیشتر از حسیات را درک نمی‌کنند.

عبدالله جوادی آملی بر این باور است که با توجه به آیه «وَ تِلْکَ الْأَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ ۖ وَمَا یَعْقِلُهَا إِلَّا الْعَالِمُونَ» «و اين مَثَلها را براى مردم مى‌زنيم و[لى‌] جز دانشوران آنها را درنيابند.» مَثَل، مانند پل است تا انسان را از علمِ حسّی به علم عقلی و آنگاه از علم عقلی به علم شهودی قلبی هدایت کند و کسی که این سیر را نداشته باشد، عاقل نیست.

مفهوم‌شناسی تمثیل

به باور علامه طباطبایی، مفسر و فیلسوف شیعه، مَثَل، یک قصه واقعی یا فرضی است که گوینده، به جهت شباهت آن با کلام خود، بکار می‌برد تا درک کامل‌تری در ذهن شنونده ایجاد کند. عبدالله جوادی آملی، مفسر و فیلسوف قرن چهاردهم هجری شمسی، خاصیّت مَثَل را در آن می‌داند که معارف معقول و سنگین را به سطح مطالب محسوس و سبک تنزل می‌دهد تا در سطح فهم همگان قرار گیرد. به باور وی، تمثیل، روش منطقی نیست و تنها برای آسان‌سازی تفهیم کاربرد دارد؛ از این رو هر چه انسان در معرفت خود عمیق‌تر شود، نیازش به مَثَل کمتر خواهدشد.

معنای «مثل» در قرآن

به باور محققان، واژه «مثل» در قرآن همواره به یک معنا نبوده و درباره معانی این کلمه به مواردی مختلفی اشاره کرده‌اند:

• به معنای حکایات تمثیلی. نظیر آیه «وَ اضْرِبْ لَهُمْ مَثَلًا رَجُلَیْنِ جَعَلْنا لِأَحَدِهِما…»
• به معنای صفت. نظیر آیه «لِلَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ مَثَلُ السَّوْءِ وَ لِلَّهِ الْمَثَلُ الْأَعْلی‏»
• به معنای شبیه. نظیر «وَ إِذا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِما ضَرَبَ لِلرَّحْمنِ مَثَلًا ...»
• به معنای داستانها و تواریخ گذشتگان. نظیر آیه «وَ لَمَّا یَأْتِکُمْ مَثَلُ الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِکُمْ»
• نمونه و حجّت. نظیر آیه «و جَعَلْناهُ مَثَلًا لِبَنِی إِسْرائِیلَ»

علاوه بر موارد یاد شده، عبدالله جوادی آملی، مواردی دیگری را نیز بیان کرده است که عبارتند از:

• به معنای امری که در خارج واقع نشده است؛ ولی به عنوان مطلبی سمبلیک و نمادین ذکر می‌شود؛ مانند آیه «لَوْ أَنْزَلْنَا هَٰذَا الْقُرْآنَ عَلَىٰ جَبَلٍ لَرَأَيْتَهُ خَاشِعًا مُتَصَدِّعًا مِنْ خَشْيَةِ اللَّهِ ۚ وَتِلْكَ الْأَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ»
• به معنای تشبیه و تَمثُّل موجود کامل به موجود نازل. مانند آیه «مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ ۖ فِيهَا أَنْهَارٌ مِنْ مَاءٍ غَيْرِ آسِنٍ»

محمدهادی معرفت، قرآن‌پژوه شیعه، به اقسام یادشده، مَثَل به‌معنای تجسّد حالات نفسانی و معنوی را نیز اضافه کرده و برای این منظور به آیه «کَمَثَلِ الْکَلْبِ إِنْ تَحْمِلْ عَلَیْهِ یَلْهَثْ أَوْ تَتْرُکْهُ یَلْهَثْ» اشاره دارد.

در میان صاحب‌نظران در تحلیل مصداق مَثَل‌های قرآنی، دو رویکرد وجود دارد:

1. مَثَل‌ها در قرآن، تشبیه صرف بوده و برای تقریب به ذهن مخاطب آمده است.
2. هیچ گونه تشبیه و مجازگویی در مَثل‌های قرآن نبوده و مثلها بیانگر وجود مثالی آن حقایق هستند.

برخی از مفسران شیعه، نظیر علامه طباطبایی و عبدالله جوادی‌آملی و نیز برخی از مفسران اهل سنت، نظیر محمد عبده بر این باورند که آیات مربوط به معاد و مبدأ، نظیر آیات خلقت انسان، سجده ملائکه، نافرمانی ابلیس و… هر چند ریشه در امری تکوینی و حقیقتی غیبی داشته و به ظاهر دارای بیانی غیر استعاری است اما همه آنها تمثیلی از یک حقیقت پوشیده و تکوینی است که می‌توان این نظریه را «تمثیل تکوینی» نامید.

اقسام تمثیل در قرآن

برخی از اقسام تمثیل در قرآن کریم که مورد توجه مفسران قرار گرفته است عبارتند از:

از نظر صراحت در بیان ادات تشبیه

محققان، تمثیلات قرآن را از نظر صراحت و عدم صراحت دو قسم می‌دانند:

1. مثال صریح: تمثیلی را گویند که در آن صراحتاً به واژه «مثل» و مانند آن (همچون کاف تشبیه) اشاره گردیده است.
2. مثال کامِن: و آن تمثیلی است که در آن به موارد یاد شده، تصریح نگردیده است.

از نظر تعداد افراد مورد تشبیه

برخی از مفسران مثال‌های قرآن را از نظر افراد، بر سه قسم می‌دانند:

1. تمثیل مفرد به مفرد: نظیر این آیه «فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ صَفْوانٍ عَلَیْهِ تُرابٌ فَأَصابَهُ وابِلٌ فَتَرَکَهُ صَلْداً …»
2. تمثیل جمع به جمع: نظیر این آیه «کَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُّسْتَنفِرَةٌ، فَرَّتْ مِن قَسْوَرَةِ»
3. تمثیل جمع به مفرد: نظیر این آیه «مَثَلُ الَّذینَ حُمِّلُوا التَّوْراةَ ثُمَّ لَمْ یَحْمِلُوها کَمَثَلِ الْحِمارِ…»

از نظر وجه تمثیل

مفسران قرآن، از نظر وجه تمثیل نیز بر این باورند که برخی از مثال‌ها تنها ناظر به یک جهت بوده و برخی دیگر وجوه متعددی را در نظر دارد. قسم اول را «تمثیل بسیط» و قسم دوم را «تمثیل مرکب» می‌گویند.

1. تمثیل بسیط، نظیر آیه «ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُكُمْ مِنْ بَعْدِ ذَٰلِكَ فَهِيَ کَالْحِجَارَةِ»
2. تمثیل مرکب، نظیر آیه «مَثَلُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ کَمَثَلِ حَبَّةٍ…» در این تمثیل، انفاق به کاشتن دانه تشبیه شده و اخلاص انفاق‌کننده، به زمین پاک و عهده‌دار شدن خداوند به رشد و فزونی آن، به گیاهی مناسب با رشدی فزاینده و فزونی اجر چنین انفاقی نیز به خوشه‌های فراوانی تشبیه شده که از آن صدها دانه پدید می‌آید.

ویژگی‌های تمثیلات قرآنی

مواردی چون «جامعیّت و گستردگی»، «سهولت و قابل فهم بودن»، «تصویرگری مفاهیم و حیات بخشیدن به الفاظ» و «استفاده از مظاهر و پدیده‌های طبیعی» از ویژگی‌های تمثیلات قرآن دانسته شده است.

به عنوان نمونه، در ویژگی «سهولت و قابل فهم بودن مثال های قرآن» به مواردی چون تشبیه «محال بودن ورود کافران به بهشت به عبور شتر (یا طناب ضخیم) از سوراخ سوزن» و تشبیه «غیبت کردن به خوردن گوشت برادر مرده» و تشبیه «کسی که به علم خویش عمل نمی‌کند به الاغی که کتابهائی حمل می‌کند و به محتوای آنها در عمل بی‌توجه است» اشاره شده است.

اهداف و آثار تربیتی تمثیلات قرآن

برخی تمثیلات قرآن را دارای اهداف و آثار تربیتی دانسته و مواردی چون تربیت از راه «توجه دادن به ارزش‌ها و مکارم اخلاقی»، «ترسیم و تصویر حقایق غیبی در قالب امور محسوس و ملموس»، «ارائه الگوها و نمونه‌های عینی» و «برانگیختن نیروی فکر و اندیشه بشر» را از این قِسم می‌دانند. به عنوان نمونه، در خصوص هدف تربیت بر اساس توجه دادن به ارزش‌ها، خداوند در آیه ۲۶۱ سوره بقره، انفاق‌کننده را به دانه‌ای تشبیه کرده است؛ ولی در مقابل، در سوره بقره، آیه ۱۶۴، انفاقی را که توأم با منّت و آزار باشد، به سنگی تشبیه می‌کند که قشر نازکی از خاک بر روی آن بوده که با اولین رگبار باران شسته شده و از بین برود.علامه طباطبایی نویسنده تفسیر المیزان در بیان اهداف تمثیلات قرآنی در تفسیر آیه ۳۹ سوره فرقان «وَكُلًّا ضَرَبْنا لَهُ الْأَمْثالَ» «و ما برای هر یک از این طوایف مثلها (و پندها برای هدایت و اتمام حجت) زدیم» را به معنای یادآوری و موعظه و انذار دانسته است.

کتاب تمثیلات قرآن، تألیف حمید محمدقاسمی

کتابشناسی

در زمینه تمثیلات قرآن، تألیفات متعدّدی صورت گرفته است. برخی از این تألیفات عبارتند از:

• روضة الامثال (فی الامثال القرآن الکریم)، تألیف احمد بن عبدالله الکوزکنانی النجفی، چاپ ۱۳۲۵ق. (این کتاب در مقاله نقد و بررسی کتاب تفسیری «روضة الأمثال»، توسط محمدعلی رضایی کرمانی، مورد بررسی قرار گرفته است.
• امثال قرآن، تألیف علی اصغر حکمت. (این کتاب در تهران و توسط بنیاد قرآن به چاپ رسیده است.)
• امثال القرآن، تألیف اسماعیل اسماعیلی. (این کتاب که چاپ اول آن در سال ۱۳۶۹ توسط انتشارات اسوه منتشر شده، بر مبنای همان" امثال قرآن" حکمت و توضیحات سیوطی در" اتقان" تنظیم یافته است.)
• تمثیلات قرآن، ویژگیها، اهداف و آثار تربیتی آن، تألیف حمید محمدقاسمی. (ویژگی این کتاب که در سال ۱۳۸۲ش به چاپ رسیده است، نگاه از زاویه مسائل تربیتی به تمثیلات قرآنی است.)

پیوند به بیرون

• نرم‌افزار امثال: ترجمه تصویری قرآن کریم با موضوع مثل‌های قرآنی.
• کتاب تمثيلات قرآنی، ويژگيها اهداف و آثار تربيتی آن