تمثیلات قرآنی از مؤلفه‌های اصلی در بیان مفاهیم قرآنی است که از نمونه‌های اعجاز بیانی قرآن نیز خوانده می‌شود. در روایات شیعه توجه ویژه‌ای به این مؤلفه شده و به تفکر درباره حقایق آن سفارش کرده‌اند. از نظر مفسران، هدف از بیان مَثَل‌ها در قرآن، ساده‌سازی معارف معقول و سنگین به سطح مطالب محسوس است تا مردم عادی آن را درک کنند؛ چراکه قرآن برای همه مردم نازل شده است. مفسران از ضرورت وجود تمثیلات قرآنی در کنار برهان، جدال احسن و موعظه برای فهم مردم سخن گفته‌اند. گفته شده که تمثیلات قرآن دارای اهداف تربیتی‌اند و در این باره به مواردی چون توجه دادن به ارزش‌ها و مکارم اخلاقی، و نیز ارائه الگوها و نمونه‌های عینی اشاره کرده‌اند.
درباره مَثَل‌های قرآنی دو رویکرد وجود دارد برخی آن را فقط تشبیه می‌دانند که برای تقریب مفاهیم معقول به ذهن مخاطب است. در مقابل عده‌ای معتقدند هیچ‌گونه تشبیه و مجازگویی در مَثل‌های قرآن نبوده و مثل‌ها بیانگر وجود مثالی حقایق واقعی هستند. از نظر مفسران، مثال‌های قرآن از نظر «صراحت در بیان ادات تشبیه»، از نظر «تعداد افراد مورد تشبیه» و نیز از نظر «وجه تمثیل»، تقسیمات مختلفی به خود می‌گیرند. برای تمثیلات قرآن ویژگی‌های بسیاری بیان شده که مواردی چون «جامعیّت و گستردگی»، «سهولت و قابل فهم بودن» بخشی از آن است.
در زمینه تمثیلات قرآن، تألیفات متعدّدی صورت گرفته که ازجمله می‌توان به کتاب روضة الامثال (فی الامثال القرآن الکریم)، تألیف احمد بن عبدالله الکوزکنانی النجفی اشاره کرد.
تمثیلات از وجوه پنج‌گانه بیان قرآن
بنا بر روایتی از پیامبر اسلام(ص)، تمثیل در قرآن، یکی از وجوه پنج‌گانه آن است.[۱] از نظر محققان، تمثیلات قرآنی، به‌تنهایی می‌تواند نقش‌های متعددی را از جنبه‌های علمی، اخلاقی، تربیتی، اجتماعی و… ایفا کند.[۲] برخی از قرآن‌پژوهان تمثیلات قرآن را یکی از مصادیق اعجاز بیانی آن به شمار آورده‌اند.[۳]
«خدایا بر محمد و آل او درود فرست و قرآن را در تاریکی‌های شب‌های تیره مونس ما کن … تا دل‌های ما عجایب آن را نیک دریابد، و شگفتی مثال‌های آن که کوه‌های سخت از حمل آن عاجزند در دل ما نشیند.»[۴]
در روایات شیعه به مسئله تمثیلات قرآن توجه شده است؛ برای مثال، در روایتی که از امام علی(ع) نقل شده، یکی از فواید مَثَل‌های قرآن، عبرت‌بودن آن برای اهل عبرت ذکر شده است.[۵] در جایی دیگر، مَثَل‌های قرآن در کنار ویژگی‌هایی چون هدایت‌بخشی قرآن و ابلاغ آشکار دین قرار داده شده است.[۶] بنابر روایتی منقول از امام باقر(ع)، قرآن بر چهار محور نازل شده که یکی از آنها سُنَن و مثال‌های قرآن است.[۷] در حدیثی از امام صادق(ع) روایت شده که مَثَل‌های قرآن دارای فوایدی است؛ پس در آن با دقت نظر کرده و در معانی آن تفکّر کنید و از آن به سادگی نگذرید.[۸]
نقش تمثیل در فهم مفاهیم قرآن
جوادی آملی، مفسر قرآن، نوشته است که رسالت جهانی قرآن ابلاغ پیام خود برای همه انسان‌ها تا قیامت به هر وسیله ممکن است. ازاین‌رو در کنار برهان، جدال احسن و موعظه، تمثیل نیز برای فهم مردم ضروری است.[۹] به بیان علامه طباطبایی، خداوند برای بیان معارف عالی، چاره‌ای جز تمثیل ندارد؛ چرا که عامه مردم بیشتر از حسیات را درک نمی‌کنند.[۱۰]
جوادی آملی با استناد به آیه «وَ تِلْکَ الْأَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ ۖ وَمَا یَعْقِلُهَا إِلَّا الْعَالِمُونَ؛ و اين مَثَل‌ها را براى مردم مى‌زنيم و[لى] جز دانشوران آنها را درنمی‌يابند»،[۱۱] می‌گوید که مَثَل مانند پلی است تا انسان را از علمِ حسّی به علم عقلی، و آنگاه از علم عقلی به علم شهودی قلبی هدایت کند.[۱۲]
مفهوم‌شناسی تمثیل
علامه طباطبایی مَثَل را قصه‌ای واقعی یا فرضی می‌داند که گوینده به دلیل شباهت آن با کلام خود به کار می‌برد تا درک کامل‌تری در ذهن شنونده ایجاد کند.[۱۳] جوادی آملی خاصیّت مَثَل را در آن می‌داند که معارف معقول و سنگین را به سطح مطالب محسوس و سبک تنزل می‌دهد تا در سطح فهم همگان قرار گیرد.[۱۴] به باور وی، تمثیل روش منطقی نیست و تنها برای آسان‌سازی تفهیم کاربرد دارد.[۱۵]
دو دیدگاه درباره مَثَل‌های قرآنی
درباره تحلیل مصداق مثل‌های قرآنی، در میان صاحب‌نظران دو رویکرد وجود دارد:[۱۶]
- مَثَل‌ها در قرآن تشبیه صرف بوده و برای تقریب به ذهن مخاطب آمده است.
- هیچ‌گونه تشبیه و مجازگویی در مَثل‌های قرآن نبوده و مثل‌ها بیانگر وجود مثالی آن حقایق هستند.[یادداشت ۱]
برخی از مفسران شیعه، نظیر علامه طباطبایی[۱۷] و عبدالله جوادی‌آملی[۱۸] و نیز برخی از مفسران اهل‌سنت، نظیر محمد عبده[۱۹] بر این باورند که آیات مربوط به معاد و مبدأ، نظیر آیات خلقت انسان، سجده ملائکه، نافرمانی ابلیس و… هر چند ریشه در امری تکوینی و حقیقتی غیبی داشته و به ظاهر دارای بیانی غیراستعاری‌اند اما همه آنها تمثیلی از یک حقیقت پوشیده و تکوینی است که می‌توان این نظریه را «تمثیل تکوینی» نامید.[۲۰]
ویژگی‌های تمثیلات قرآنی
درباره ویژگی‌های تمثیل‌های قرآنی، مواردی از جمله «جامعیّت و گستردگی»، «سهولت و قابل فهم بودن»، «تصویرگری مفاهیم و حیات بخشیدن به الفاظ» و نیز «استفاده از مظاهر و پدیده‌های طبیعی» بیان شده است.[۲۱]
به عنوان نمونه، در ویژگی «سهولت و قابل فهم بودن مثال‌های قرآن» به مواردی چون تشبیه محال بودن ورود کافران به بهشت به «عبور شتر (یا طناب ضخیم) از سوراخ سوزن»[۲۲] و تشبیه غیبت کردن به «خوردن گوشت برادر مرده»[۲۳] و تشبیه «کسی که به علم خویش عمل نمی‌کند به «الاغی که کتاب‌هایی حمل می‌کند و به محتوای آنها در عمل بی‌توجه است»[۲۴] اشاره شده است.[۲۵]
اهداف و آثار تربیتی تمثیلات قرآن
تمثیلات قرآن دارای اهداف و آثار تربیتی دانسته شده؛ از جمله تربیت از راه «توجه دادن به ارزش‌ها و مکارم اخلاقی»، «ترسیم و تصویر حقایق غیبی در قالب امور محسوس و ملموس»، «ارائه الگوها و نمونه‌های عینی» و «برانگیختن نیروی فکر و اندیشه بشر».[۲۶] به عنوان نمونه، در خصوص هدف تربیت بر اساس توجه دادن به ارزش‌ها، خداوند در آیه ۲۶۱ سوره بقره، انفاق و صدقات انفاق‌کننده را به دانه‌ای تشبیه کرده است، ولی در مقابل، در سوره بقره، آیه ۲۶۴، انفاقی را که توأم با منّت و آزار باشد، به سنگی تشبیه می‌کند که قشر نازکی از خاک بر روی آن بوده که با اولین رگبار باران شسته شده و از بین برود.[۲۷] علامه طباطبایی، نویسنده تفسیر المیزان در بیان اهداف تمثیلات قرآنی در تفسیر آیه ۳۹ سوره فرقان «وَكُلًّا ضَرَبْنا لَهُ الْأَمْثالَ؛ و ما برای هر یک از این طوایف مثل‌ها (و پندها برای هدایت و اتمام حجت) زدیم» را به‌معنای یادآوری و موعظه و انذار دانسته است.[۲۸]
کتابشناسی
در زمینه تمثیلات قرآن، تألیفات متعدّدی صورت گرفته است. برخی از این تألیفات عبارتند از:
- روضة الامثال (فی الامثال القرآن الکریم)، تألیف احمد بن عبدالله الکوزکُنانی النجفی، چاپ ۱۳۲۵ق.[یادداشت ۲][۲۹](این کتاب در مقاله نقد و بررسی کتاب تفسیری «روضة الأمثال»، توسط محمدعلی رضایی کرمانی، مورد بررسی قرار گرفته است.[۳۰]
- امثال قرآن، تألیف علی‌اصغر حکمت (این کتاب را بنیاد قرآن در تهران چاپ کرده است).
- امثال القرآن، تألیف اسماعیل اسماعیلی (چاپ اول این کتاب در سال ۱۳۶۹ در انتشارات اسوه منتشر شده، و بر مبنای کتاب «امثال قرآن» حکمت و توضیحات سیوطی در «اتقان» تنظیم یافته است).
- تمثیلات قرآن، ویژگیها، اهداف و آثار تربیتی آن، تألیف حمید محمدقاسمی (ویژگی این کتاب که در سال ۱۳۸۲ش به چاپ رسیده، نگاه به تمثیلات قرآنی از زاویه مسائل تربیتی است).
پانویس
- ↑ طوسی، الامالی، ۱۴۱۴ق، ص۳۵۷.
- ↑ محمدقاسمی، تمثیلات قرآن، ۱۳۸۲ش، ص۵۰.
- ↑ البیانونی، ضرب الامثال فی القرآن، بی‌تا، ص۳۹؛ سیوطی، معترک الأقران فی إعجاز القرآن، بی‌تا، ج۱، ص۴۶۴.
- ↑ الصحیفة السجادیة، ۱۳۷۶ش، ص۱۷۸.
- ↑ تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، ۱۴۱۰ق، ص۵۷۲.
- ↑ عیاشی، تفسیر عیاشی، ۱۳۸۰ق، ص ۷.
- ↑ عیاشی، تفسیر العیّاشی، ۱۳۸۰ق، ج۱، ص۹.
- ↑ محمدی ری‌شهری، شناخت نامه قرآن، ۱۳۹۱ش، ج۴، ص۳۹۷.
- ↑ جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۸۷ش، ج۲، ص۵۱۰.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۶۲.
- ↑ سوره عنکبوت، آیه ۴۳.
- ↑ جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۳۲۹.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۳۸۶.
- ↑ جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۳۲۷.
- ↑ جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۷۸ش، ج۸، ص۵۸۲.
- ↑ نگاه کنید به: جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۳۳۲.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۱۳۲–۱۳۳.
- ↑ جوادی‌آملی، قرآن حکیم از منظر امام رضا، ۱۳۸۲ش، ج۵، ص۳۹۷
- ↑ رشیدرضا، تفسیر القرآن الحکیم، ۱۳۶۶ق، ج۲، ص۱۹۰.
- ↑ نگاه کنید به: محمدی پارسا، «تأمّلی بر رویکرد تمثیلِ تکوینی در تبیین آیات خلقت انسان».
- ↑ نگاه کنید به: محمدقاسمی، تمثیلات قرآن، ۱۳۸۲ش، ص۵۷–۹۷.
- ↑ نگاه کنید به: سوره اعراف، آیه ۴۰.
- ↑ سوره حجرات، آیه ۱۲.
- ↑ سوره جمعه، آیه ۵.
- ↑ محمدقاسمی، تمثیلات قرآن، ۱۳۸۲ش، ص۶۲.
- ↑ محمدقاسمی، تمثیلات قرآن، ۱۳۸۲ش، ص۱۰۴–۲۴۴.
- ↑ نگاه کنید به: محمدقاسمی، تمثیلات قرآن، ۱۳۸۲ش، ص۱۲۷–۱۲۸.
- ↑ طباطبایی، المیزان، منشورات اسماعيليان، ج۱۵، ص۲۱۸.
- ↑ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ۱۴۰۸ق، ج۱۱، ص۲۸۸؛ «روضه الامثال»، سایت کتاب بدیا.
- ↑ نگاه کنید به: رضایی کرمانی، نقد و بررسی کتاب تفسیری «روضة الأمثال».
یادداشت
- ↑ تفاوت این دو دیدگاه در آن‌جا دانسته شده که به عنوان مثال در قرآن، برخی انسان‌ها به «الاغ» یا «سگ» تشبیه شده‌اند؛ حال بر اساس بینش اول، اینان از صفتی شبیه صفات آن حیوانات برخوردارند، اما بر اساس دیدگاه دوم، این تمثیل بیانگر همان حقیقت وجودی ایشان است که در قیامت بعینه ظهور می‌کند. (جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۳۳۲.)
- ↑ کوزه کُنان یکی از شهرهای قدیمی و توریستی شهرستان شبستر در استان آذربایجان شرقی است. سید محسن امین در اعیان الشیعه نوشته است:الكوز كناني نسبة إلى كوزكنان بضم الكاف وسكون الواو وفتح الزاي وضم الكاف ونونين بينهما ألف قرية كبيرة من نواحي تبريز بينها وبين أرمية تبين منها بحيرة أرمية كما في مراصد الاطلاع. امین، اعیان الشیعه، تحقیق حسن امین،ج۲، ص۴۸۹
منابع
- البیانونی، عبدالمجید، ضرب الأمثال فی القرآن، دمشق و بیروت، دار القلم و دارالشامیه، ۱۴۱۱ق.
- المیدانی، عبدالرحمن حسن حنبکه، امثال القرآن و صور من ادبه الرفیع، دمشق، دارالقلم، ۱۴۱۲ق.
- تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، غرر الحکم و درر الکلم، تصحیح مهدی رجائی، قم، دار الکتاب الاسلامی، چ۲، ۱۴۱۰ق.
- جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، قم، نشر اسراء، ۱۳۷۸ش.
- جوادی آملی، عبدالله، دین‌شناسی، قم، نشر اسراء، ۱۳۹۰ش.
- جوادی آملی، عبدالله، قرآن از منظر امام رضا(ع)، قم، نشر اسراء، ۱۳۸۲ش.
- جوادی آملی، عبدالله، هدایت در قرآن، قم، نشر اسراء، ۱۳۸۸ش.
- جهان‌بخش، ثواقب، تشبیهات و تمثیلات قرآن، تهران، نشر قو، ۱۳۷۶ش.
- رشیدرضا، محمد، تفسیر القرآن الحکیم (مشهور به تفسیر المنار)، بی‌جا، بی‌نا، ۱۳۶۶ق.
- رضایی کرمانی، محمدعلی، نقد و بررسی کتاب تفسیری «روضة الأمثال»، نشریه مطالعات تفسیری، دوره۹، ش۳۴، ۱۳۹۷ش.
- سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الاتقان فی علوم القرآن، ترجمه سیّد مهدی حائری قزوینی، تهران، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۳ش.
- سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، معترک الاقران فی اعجاز القرآن، بیروت، دار الفکر العربی، بی‌تا.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان، چاپ پنجم، قم، مکتبة النشر الاسلامی، ۱۴۱۷ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان، ناشر منشورات اسماعیلیان، بی‌تا، بی‌جا.
- طوسی، محمد بن حسن، الامالی، قم، دارالثقافة، ۱۴۱۴ق.
- طهرانی، آقا بزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعه، قم و تهران، کتابفروشی اسلامیه و اسماعيليان، ۱۴۰۸ق.
- عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیّاشی، سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، المطبعة العلمیة، ۱۳۸۰ق.
- محمدقاسمی، حمید، تمثیلات قرآن، قم، نشر اسوه، ۱۳۸۲ش.
- محمدی پارسا، عبدالله، «تأمّلی بر رویکرد تمثیلِ تکوینی در تبیین آیات خلقت انسان»، دوره ۱۵، ش۳، مهر ۱۳۹۴ش.
- محمدی ری‌شهری، محمد، شناخت‌نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث، قم، دارالحدیث، ۱۳۹۱ش.
- معرفت، محمدهادی، آموزش علوم قرآنی، قم، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، ۱۳۸۷ش.