قوم سبأ
قوم سبأ از اقوام عربِ ساکن یمن بودند که به‌دلیل کُفران نعمت و انکار پیامبران، دچار عذاب الهی شدند. این قوم از نعمت‌هایی همچون کشاورزی پررونق، باغ‌های پرمیوه، جاده‌های امن و نبود حشرات موذی برخوردار بودند اما بر اثر ناسپاسی با فروریختن سد مأرب، زمین‌های حاصلخیز و باغ‌های سرسبزشان نابود شد و مردم آن در مناطق مختلف جزیرةالعرب پراکنده شدند. قرآن، در سوره سبأ به سرگذشت قوم سبأ می‌پردازد. منابع تفسیری و تاریخی، قوم سبأ را با ویژگی‌هایی چون قدرت نظامی، علاقه به عمران و آبادانی و پرستش بت‌ها و خورشید توصیف کرده‌اند. این قوم با مهارت در هندسه و نجوم، سازه‌های شگفت‌انگیزی مانند معابد صِرواح و مأرب و سد مأرب را ایجاد کردند.
داستان قوم سبأ و ملکه سبأ در آیه ۱۵ سوره سبأ و آیه ۲۲ سوره نمل آمده است.
معرفی و جایگاه
قوم سبأ از اقوام باستانی عرب و نسل سبأ بن یَشجُب (یسجب)[یادداشت ۱] بودند که در یمن به حدود سال‌های ۱۰۰۰ تا ۷۵۰ قبل از میلاد زندگی می‌کردند.[۱] به گفته محققان، آنان در شمال جزیرة العرب زندگی می‌کردند سپس به جنوب جزیرة العرب مهاجرت کرده و در مناطقی مانند مَأرِب سکونت یافتند که بعدها به سرزمین سبأ معروف شد.[۲] نام «سبأ» در تورات بارها به‌عنوان یک قوم تاریخی اشاره شده است.[۳]
در قرآن، سوره‌ای به نام سبأ وجود دارد که به سرگذشت قوم سبأ می‌پردازد. در آیات ۱۵ - ۱۹ این سوره به بهره‌مندی این قوم از نعمت‌های الهی بر سرزمین‌شان و باغ‌های سرسبز آنها گزارش شده که پس از کفران نعمت‌ها به‌وسیله سیل عظیم عَرِم به هلاکت رسیدند. همچنین در آیات ۲۲ تا ۴۴ سوره نمل نیز به خبر هدهد درباره قوم سبأ و حکومت قدرتمند ملکه سبا (بلقیس) و نیز دیدار او با حضرت سلیمان(ع) و ایمان آوردنش اشاره شده است.
به گفته بعضی محققان، گزارش‌های قرآن درباره قوم سبأ در دو سوره نمل و سبأ، درباره دو دوره تاریخی از حیات قوم سبأ دانسته شده است،[۴] بنابر این انقراض قوم سبأ در پی سیل عَرِم، قرن‌ها پس از دوران حضرت سلیمان(ع) روی داده و شامل قوم ملکه سبا در زمان حضرت سلیمان(ع) نمی‌شود.[۵]
ویژگی‌ها
در منابع تاریخی و تفسیری به تعدادی از ویژگی‌های قوم سبأ ازجمله قدرت نظامی آنان، عمران آبادانی سرزمین‌شان و بت‌پرستی آنان اشاره شده است.
قدرت نظامی
محققان تاریخی، قوم سبأ را به دو دوره مکربیان (پایتخت صِرواح) و سبائیان (پایتخت مأرب) تقسیم کرده‌اند، اما اطلاعات دقیقی درباره نام‌ها و مدت حکومت این دوره‌ها ذکر نکرده‌اند.[۶] منابع متعدد گزارش داده‌اند، سلطنت سبأ یکی از بزرگ‌ترین و قدرتمندترین حکومت‌های معروف یمن در میان اعراب و مشهور در بین رومیان و یونیان بوده و از نظر نظامی و دفاعی نیز سپاهی انبوه و کاملاً فرمان‌پذیر داشتند.[۷] در آیه ۲۲ سوره نمل به توان نظامی حکومت سبأ در برابر قدرت حکومت سلیمان(ع) اشاره شده است. طبق این گزارش‌ها، زنان قوم سبأ از حقوق برابر با مردان در بالاترین مناصب دینی، حکومتی و نظامی برخوردار بودند.[۸] بعضی از محققان با تکیه بر منابع تاریخی، عمده تجارت قوم سبأ را تجارت طلا، بَرده‌داری، تولید عطر و سنگ‌های قیمتی ذکر کرده‌اند.[۹]
توحید و بت‌پرستی
قرآن به گروهی از قوم سبأ اشاره می‌کند که به روز قیامت و زندگی پس از مرگ ایمان داشتند[۱۰] و معتقد به ربوبیت خدا بودند.[۱۱] به نقل از منابع تاریخی و تفسیری، گروه‌های دیگری از قوم سبأ بودند که یا معتقد به خدا نبودند (زِنْدیق) و یا با ساخت معبدهای عظیمی به پرستش خورشید، ماه، ستارگان و حیواناتی همچون گوزن و گوساله[۱۲] و نیز پرستش بت «یَغوث»، روی آورده بودند.[۱۳] به گفته بی‌آزار شیرازی از پژوهشگرانی دینی، مردم سبأ عقیده داشتند که دو شاخ گاو که به صورت هلال شکل می‌گرفت، نماد الهه ستاره زهره است.[۱۴] برخی از پژوهشگران بر این باورند که در برخی از دوره‌ها، یهودیت نیز در میان قوم سبأ رواج داشته است.[۱۵]
عمران و آبادانی
قوم سبأ توجه ویژه‌ای به عمران و آبادانی داشتند،[۱۶] این موضوع در نوشته‌های برجای‌مانده از حکومت سبأ با عباراتی مانند بازسازی، ساختن و اصلاح نمایانگر توجه آنان به توسعه و پیشرفت بوده است.[۱۷] به گفته برخی از محققان، از جمله آثار تمدن قوم سبأ را مَعبد مشهور شهر صِرواح و معبد معروف مأرب (نماد بت‌پرستی) دانستند که با قطعات سنگی عظیم به طول ۳۰ قدم برای خدای ماه ساخته شده بود.[۱۸]
به گفته سید صدرالدین بلاغی در کتاب قصص قرآن، ساخت این معبد و سد، نشان‌‌دهنده تبحر قوم سبأ در هندسه و علم نجوم است.[۱۹] همچنین در برخی از منابع تفسیری و تاریخی، ساخت سد تاریخی مأرب و استفاده از دریچه‌ها برای استفاده بهینه آب از دستاوردهای مهندسی قوم سبأ ذکر شده است.[۲۰] مفسران، ناشناخته بودن تمدن عظیم قوم سبأ در طول قرون متمادی و کشف آن را در قرن نوزدهم میلادی از اخبار غیبی قرآن و به عنوان اعجاز علمی قرآن ذکر کرده‌اند.[۲۱]
کفران نعمت سبب نزول عذاب
سرزمین سبأ سرشار از نعمت‌های مادی و معنوی بود.[۲۲] به گفته منابع تفسیری، قوم سبأ با سدهای ایجاد شده، کشاورزی پررونق و باغ‌های میوه‌دار فراوانی ایجاد کردند.[۲۳] دو باغ بزرگ متصل به هم داشته‌اند که امتداد آنها به اندازه ده روز راه بود؛ بگونه‌ای که یک فرد می‌توانست تا ده روز در درون آنها حرکت کند و آفتاب بر سرش نتابد.[۲۴]
طبق نقل منابع تفسیری، سرزمین سبأ عاری از حشرات موذی و موجودات گزنده مانند مار و عقرب بود.[۲۵] گرما و سرمایش در تابستان و زمستان اذیت کننده نبود.[۲۶] در هنگام سفر از سارقان و حیوانات درنده، ایمن بودند[۲۷] و به‌خاطر وفور نعمت نیازی به توشه راه نداشتند.[۲۸] به گفته مفسران، قوم سبأ در برابر همه نعمت‌های خدادادی ناسپاسی کرده و خدا را فراموش کردند؛[۲۹] به تکذیب پیامبران الهی پرداختند و شکر الهی را بجا نیاوردند،[۳۰] به فخرفروشی پرداختند و به اختلافات طبقاتی دامن زدند.[۳۱] ناسپاسی‌های قوم سبأ سبب نزول عذاب الهی (سیل عَرِم) شد.[۳۲]
نابودی قوم با سیل عَرِم
به گفته مفسران، در زمان وقوع عذاب الهی، موش‌های صحرایی با سُست کردن ساختار داخلی سد مأرب، باعث شکستن سد شدند. این حادثه سیلابی عظیم به راه انداخت که چهارپایان را از بین برد و باغ‌های سرسبز را به درختانی با میوه‌های تلخ و غیرقابل استفاده تبدیل کرد.[۳۳] پس از این واقعه مردم سبأ از سرزمین خود پراکنده شدند و به مناطق مختلف جزیرة العرب مهاجرت کردند.[۳۴] قبیله غَسّان به شام، قبیله قُضاعَه به مکه، قبیله اَسَد به بحرین، قبیله اَنمار به یثرب، قبیله خُزاعَه (جُذام) به تِهامه در مکّه و قبیله اَزْد به عمان کوچ کردند.[۳۵] این پراکندگی چنان گسترده بود که در میان مردم عرب ضرب‌المثل شد: «تَفَرّقُوا اَیادِی سَبأ»، یعنی «دست‌های سبأ پراکنده شد.» [۳۶]
پانویس
- ↑ موسوعة التاريخ الاسلامی، یوسفی، ج۱، ص۹۹؛ ص۳۰؛ قانعی و اسدی، «قوم سبأ» ص۸۹ و ۸۴؛ عودی، «قوم سبأ»، ص۶۸۴.
- ↑ قانعی و اسدی، «قوم سبأ» ص۸۹؛ عودی، «قوم سبأ»، ص۶۸۴.
- ↑ کریمیان و هوشنگی، «بلقیس»، ص۷۳ و ۷۴.
- ↑ قانعی و اسدی، «قوم سبأ» ص۸۸.
- ↑ قانعی و اسدی، «قوم سبأ» ص۸۷.
- ↑ بی‌آزار شیرازی، باستان‌شناسی و جغرافیای تاریخی قصص قرآن، ۱۳۸۲ش، ص۳۱۶؛ بلاغی، قصص قرآن، ۱۳۸۱ش، ص۳۷۷؛ عودی، «قوم سبأ»، ص۲۸۵ و ۶۸۶.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، فرهنگ قرآن، ۱۳۸۳ش، ج۱۵، ص۵۱۳؛ دستوری، اقوام هلاک شده، ۱۳۸۱ش، ص۱۳۷؛ قانعی و اسدی، «قوم سبأ» ص۸۵ و ۸۸؛ بلاغی، قصص قرآن، ۱۳۸۱ش، ص۳۷۷؛ بی‌آزار شیرازی، باستان‌شناسی و جغرافیای تاریخی قصص قرآن، ۱۳۸۲ش، ص۳۱۶.
- ↑ قانعی و اسدی، «قوم سبأ» ص۸۶.
- ↑ عودی، «قوم سبأ»، ص۶۸۴؛ قانعی و اسدی، «قوم سبأ» ص۸۶.
- ↑ سوره سبأ، آیه ۲۱.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، فرهنگ قرآن، ۱۳۸۳ش، ج۱۵، ص۵۲۱.
- ↑ قانعی و اسدی، «قوم سبأ» ص۹۰؛ بلاغی، قصص قرآن، ۱۳۸۱ش، ص۳۷۹؛ قرطبی، الجامع لأحكام القرآن، ۱۳۶۴ش، ج۱۳، ص۱۸۴.
- ↑ طبری، جامع البيان فى تفسير القرآن، ۱۴۱۲ق، ج۲۹، ص ۶۲.
- ↑ بی‌آزار شیرازی، باستان‌شناسی و جغرافیای تاریخی قصص قرآن، ۱۳۸۲ش، ص۳۲۵؛ بلاغی، قصص قرآن، ۱۳۸۱ش، ص۳۷۹.
- ↑ قانعی و اسدی، «قوم سبأ» ص۹۰.
- ↑ قانعی و اسدی، «قوم سبأ» ص۸۵.
- ↑ دستوری، اقوام هلاک شده، ۱۳۸۱ش، ص۱۳۷؛ قانعی و اسدی، «قوم سبأ» ص۸۵.
- ↑ عودی، «قوم سبأ»، ص۶۸۶.
- ↑ بلاغی، قصص قرآن، ۱۳۸۱ش، ص۳۷۹.
- ↑ طبرسی، تفسير جوامع الجامع، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۳۴۷؛ عودی، «قوم سبأ»، ص۶۸۶؛ مکارم شیرازی، قصه‌های قرآن، ۱۳۸۶ش، ص۵۰۷؛ طبرسی، تفسير جوامع الجامع، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۳۴۶؛ دستوری، اقوام هلاک شده، ۱۳۸۱ش، ص۱۳۸.
- ↑ رضایی، تفسير قرآن مهر، ۱۳۸۷ش، ج۱۷، ص۴۶؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۸، ص۶۹.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۸، ص۵۸.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۳۱ق، ج۸، ص۶۰۴؛ رضایی، تفسير قرآن مهر، ۱۳۸۷ش، ج۱۷، ص۴۱؛ مکارم شیرازی، قصه‌های قرآن، ۱۳۸۶ش، ص۵۰۷.
- ↑ طبرسی، تفسير جوامع الجامع، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۳۴۶؛ شاه‌عبدالعظیمی، تفسیر اثنی عشری، ۱۳۶۳ش، ج۱۰، ص۵۲۲.
- ↑ شاه‌عبدالعظیمی، تفسیر اثنی عشری، ۱۳۶۳ش، ج۱۰، ص۵۲۱؛ خسروانى، تفسير خسروى، ۱۳۹۰ق، ج۷، ص۸۰.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۳۱ق، ج۸، ص۶۰۵.
- ↑ مکارم شیرازی، قصه‌های قرآن، ۱۳۸۶ش، ص۵۰۹.
- ↑ طبرسی، تفسير جوامع الجامع، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۳۴۸؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۳۱ق، ج۸، ص۶۰۵.
- ↑ منهج الصادقين فى إلزام المخالفين، تهران، ج۷، ص۳۶۱؛ قصه‌های قرآن، ۱۳۸۶ش، ص۵۰۹.
- ↑ منهج الصادقين فى إلزام المخالفين، تهران، ج۷، ص۳۶۱.
- ↑ دستوری، اقوام هلاک شده، ۱۳۸۱ش، ص۱۴۱؛ خسروانى، تفسير خسروى، ۱۳۹۰ق، ج۷، ص۸۰؛ مکارم شیرازی، قصه‌های قرآن، ۱۳۸۶ش، ص۵۰۹.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۸، ص۵۹؛ قانعی و اسدی، «قوم سبأ» ص۹۱؛ المیزان في تفسیر القرآن، ج۱۶، ص۳۶۴.
- ↑ مجمع البيان في تفسير القرآن ج ۸ ص۶۰۵؛ شاه‌عبدالعظیمی، تفسیر اثنی عشری، ۱۳۶۳ش، ج۱۰، ص۵۲۳؛ هاشمی رفسنجانی، فرهنگ قرآن، ۱۳۸۳ش، ج۱۵، ص۵۱۱ و ۵۱۲؛ قانعی و اسدی، «قوم سبأ» ص۹۱؛ مکارم شیرازی، قصه‌های قرآن، ۱۳۸۶ش، ص۵۰۸.
- ↑ الحموی، معجم البلدان، بیروت، ج۳، ص۱۸۱.
- ↑ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، ج۸، ص۳۸۹؛ کاشانی، تفسير منهج الصادقين فى الزام المخالفين، ج۷، ص۳۶۴.
- ↑ الحموی، معجم البلدان، بیروت، ج۳، ص۱۸۱؛ کاشانی، تفسير منهج الصادقين فى الزام المخالفين، تهران، ج۷، ص۳۶۴.
یادداشت
منابع
- بلاغی، صدرالدین، قصص قرآن، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۱ش.
- بی‌آزار شیرازی، عبدالکریم، باستان‌شناسی و جغرافیای تاریخی قصص قرآن، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۲ش.
- جعفری، یعقوب، «قوم سبا، سد مارب و سیل عرم» در مجله درس‌هایی از مکتب اسلام، شماره ۶۹۵، فروردین ۱۳۹۸ش.
- حسینی همدانی، محمد، انوار درخشان در تفسیر قرآن، تحقیق، محمدباقر بهبودی، تهران، لطفی، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.
- الحموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- خسروانی، علیرضا، تفسیر خسروی، تحقیق، محمدباقر بهبودی، تهران، كتابفروشی اسلامیه، چاپ اول، ۱۳۹۰ق.
- دستوری، مژگان، ترجمه اقوام هلاک شده، تهران، انتشارات کیهان، ۱۳۸۱ش.
- رضایی اصفهانی، محمدعلی، تفسیر قرآن مهر، قم، پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآن، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- شاه‌عبدالعظیمی، حسین، تفسیر اثنی عشری، تهران، نشر میقات، چاپ اول، ۱۳۶۳ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، تصحیح: ابوالقاسم گرجی، قم، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تصحیح: فضل‌الله یزدی طباطبایی، هاشم رسولی، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار المعرفة، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تصحیح، احمد حبیب عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، بی‌تا.
- عودی، ستار، «قوم سبأ» در دانشنامه جهان اسلام، ج۲۲، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، ۱۳۷۵ش.
- قانعی، علی و علی اسدی، «قوم سبأ» در دانشنامه دائرة المعارف قرآن کریم، ج۱۵، قم، مؤسسه بوستان کتاب، ۱۳۸۲ش.
- قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحكام القرآن، تهران، ناصر خسرو، چاپ اول، ۱۳۶۴ش.
- كاشانی، فتحالله، منهج الصادقین فی إلزام المخالفین، تهران، كتابفروشی اسلامیه، چاپ اول، بی‌تا.
- کریمیان، محمدباقر و لیلا هوشنگی، «بلقیس»، در دانشنامه جهان اسلام، ج۴، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، ۱۳۷۷ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الكتب الإسلامیة، چاپ دهم، ۱۳۷۱ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، قصه‌های قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۸۶ش.
- یوسفی، محمدهادی، موسوعة التاریخ الاسلامی، قم، مجمع الفکرالاسلامی، بی‌تا.