رکوع (قرآن)
رُکوع، از تقسیمات قرآنی است و به مجموعه‌ای از آیات گفته می‌شود که هم‌موضوع و هم‌معنا هستند. مشهور است که علت این تقسیم‌بندی به احکام اهل سنت و جماعت مربوط است که در نماز، بعد از قرائت سوره حمد، قرائت کامل یک سوره واجب نیست و نمازگزار یا امام جماعت می‌تواند بخشی از سوره را که با یک موضوع خاص تمام می‌شود بخواند. ازاین‌رو که این آیات برگزیده قبل از رکوع نماز خوانده می‌شود، به «رکوع» نام‌گذاری شده است. تعداد آیات در رکوعات قرآنی، متفاوت است و در تعداد کل رکوعات قرآن نیز اختلاف است. همچنین تاریخ پیدایش این تقسیم‌بندی دقیقاً مشخص نیست.
اصطلاح‌شناسی
تقسیمات قرآنی بر اساس آیه و سوره، توقیفی است و از سوی پیامبر(ع) مشخص شده است اما مسلمانان نیز بر اساس ساختار قرآن یا ویژگی‌های عددی آیه‌ها و سوره‌های آن، تقسیم‌بندی‌های مختلفی انجام داده‌اند. از آن جمله است: جزء، حزب، رکوع.[۱]
رکوع یکی از تقسیمات قرآنی است که تمام قرآن، از ابتدا تا آخرین آیه، بر اساس مفهوم آیات و نه شمار حروف و کلمات، تقسیم‌بندی می‌شود. به هر یک از این مجموعه آیات برگزیده که هم‌موضوع و هم‌معنا هستند «رکوع» گفته می‌شود.[۲]
البته گاهی بر اساس معنا و مفهوم آیات، نام‌گذاری خاص برای یک آیه یا چند آیه یا بخشی از یک آیه صورت می‌گیرد؛ مانند: آیه اولی الامر برای آیه ۵۹ سوره نساء؛ آیة الکرسی برای آیه ۲۵۵ سوره بقره یا طبق نظر برخی مفسران شامل آیات ۲۵۵ تا ۲۵۷ این سوره است؛ آیه تطهیر برای آیه ۳۳ سوره احزاب که به جهت بخش آخر آیه، این نام و عنوان را گرفته است. هرچند در این نام‌گذاری‌ها، مفهوم و معنای آیات در نظر گرفته شده است ولی شامل همه آیات قرآن نیست و از تقسیمات قرآنی محسوب نمی‌شود.
علت نام‌گذاری
علت این تقسیم‌بندی و نام‌گذاری به درستی روشن نیست اما مشهور است که به احکام اهل سنت مربوط است که در نماز، بعد از قرائت سوره حمد، قرائت کامل یک سوره واجب نیست و نمازگزار یا امام جماعت می‌تواند بخشی از سوره را که با یک موضوع خاص تمام می‌شود بخواند. ازاین‌رو که این آیات برگزیده قبل از رکوع نماز خوانده می‌شود، به «رکوع» نام‌گذاری شده است.[۳] همچنین برخی علت این تقسیم‌بندی را با نماز تراویح بی‌ارتباط ندانسته‌اند که نمازگزار قبل از رکوع مقداری از آیات قرآن را می‌خواند.[۴]
تعداد رکوعات قرآنی
تعداد آیات در رکوعات قرآنی مساوی نیست. برای مثال، سوره حمد[۵] و نیز اغلب سوره‌های کوچک قرآن که موضوع واحدی دارند یک رکوع شمرده شده‌اند.[۶] درباره تعداد کل رکوعات قرآنی نیز اعداد مختلفی گفته شده است؛ مانند: ۵۴۰ فقره طبق قول مشهور،[۷]؛ ۵۵۶ عدد در مصاحف چاپ شبه‌قاره هند[۸] و هزار رکوع بنابر قولی دیگر.[۹]
پیشینه تقسیم‌بندی
تاریخ پیدایش تقسیم‌بندی رکوع دقیقاً مشخص نیست. برخی معتقدند که چون سخاوی (درگذشته ۶۴۳ق) در کتاب جمال القراء و کمال الاقراء که به طور مفصل از انواع تقسیمات قرآنی سخن گفته، به رکوع اشاره‌ای نکرده است، این گمان را تقویت می‌کند که در قرن هفتم در مصر و شام (دو منطقه‌ای که سخاوی سال‌ها در آن‌ها می‌زیسته) این تقسیم‌بندی رایج نبوده است.[۱۰] در میان تفاسیر، نویسنده «التفسیر المظهری»» که از اهل سنت است و در قرن سیزدهم می‌زیسته، در ابتدای تفسیر برخی سوره‌های قرآن به تعداد رکوعات آن اشاره می‌کند؛ مانند سوره حدید با ۲۹ آیه و ۴ رکوع.[۱۱] همچنین در تفسیر شیعی «مواهب علیه» که در قرن نهم و به زبان فارسی نگارش شده است، به تعداد رکوعات برخی سوره‌ها اشاره شده است؛ مانند سوره انبیاء با ۱۱۲ آیه و ۷ رکوع.[۱۲] همچنین چون در هیچ مصحفی مثل مصاحف شبه‌قاره هند به موضوع رکوع اهتمام نشده است، این گمان وجود دارد که شاید موطن اصلی این نوع تقسیم‌بندی، شبه‌قاره هند باشد.[۱۳]
نشانه‌گذاری رکوع
علامت رکوع در مُصحَف، حرف «ع» است که روی آخرین کلمه در آخرین آیه رکوع مورد نظر گذاشته می‌شود.[۱۴] تقسیم‌بندی رکوع در همه سرزمین‌های اسلامی مرسوم نیست. نشانه رکوع در مصاحف کشورهایی مانند مصر، عراق، ایران، هند و پاکستان دیده می‌شود و در مصاحف کشورهای شمال آفریقا به کار نرفته است.[۱۵] البته در مصحف‌های شبه‌قاره هند، بیشتر از دیگر مصحف‌های به این تقسیم‌بندی و نشانه‌گذاری اهمیت داده شده است. در آن‌ها علامت رکوع با سه عدد همراه است؛ عدد بالایی، شماره مسلسل رکوع، عدد وسطی، شمار آیات رکوع و عدد پایینی، شماره مسلسل رکوع در جزء مورد نظر را نشان می‌دهد.[۱۶]
رکوع از تقسیمات قرآنی است و در میان اهل سنت مرسوم است اما در برخی از آثار قرآنی نیز به موضوع و مفهوم آیات و تغییر آن در میان آیات یک سوره توجه شده است. برای مثال، طاهره صفارزاده، در ترجمه فارسی قرآن، هرگاه موضوع آیات تغییر می‌کند این دگوگونی را با علامت ستاره را نشان می‌دهد. وی درباره روش خودش در ترجمه توضیح می‌دهد: «در آیات مرتبط به‌هم، پایان هر آیه حتی اگر جمله کامل باشد نقطه به کار برده نشده و برای نشان دادن تداوم موضوع عموماً از نقطه‌ویرگول (؛) استفاده شده و در صورتی که موضوع و خطاب الهی ضمن بیان تغییر کند این دگرگونی با علامت ستاره (*) مشخص شده است».[۱۷]
پانویس
- ↑ مستفید، تقسیمات قرآنی و سور مکی و مدنی، ۱۳۸۴ش، ص۱۳.
- ↑ مستفید، تقسیمات قرآنی و سور مکی و مدنی، ۱۳۸۴ش، ص۱۵.
- ↑ مستفید، تقسیمات قرآنی و سور مکی و مدنی، ۱۳۸۴ش، ص۱۵؛ معینی، «رکوع / رکوعات»، ص۱۱۱۷.
- ↑ مستفید، تقسیمات قرآنی و سور مکی و مدنی، ۱۳۸۴ش، ص۱۶.
- ↑ مستفید، تقسیمات قرآنی و سور مکی و مدنی، ۱۳۸۴ش، ص۱۶.
- ↑ معینی، «رکوع / رکوعات»، ص۱۱۱۷.
- ↑ معینی، «رکوع / رکوعات»، ص۱۱۱۷.
- ↑ مستفید، تقسیمات قرآنی و سور مکی و مدنی، ۱۳۸۴ش، ص۱۶.
- ↑ معینی، «رکوع / رکوعات»، ص۱۱۱۷.
- ↑ مستفید، تقسیمات قرآنی و سور مکی و مدنی، ۱۳۸۴ش، ص۱۵.
- ↑ مظهری، التفسیر المظهری، ۱۴۱۲ق، ج۹، ص۱۸۷.
- ↑ کاشفی سبزواری، مواهب علیه، ۱۳۶۹، ص۷۰۳.
- ↑ مستفید، تقسیمات قرآنی و سور مکی و مدنی، ۱۳۸۴ش، ص۱۶.
- ↑ معینی، «رکوع / رکوعات»، ص۱۱۱۷.
- ↑ مستفید، تقسیمات قرآنی و سور مکی و مدنی، ۱۳۸۴ش، ص۱۵.
- ↑ مستفید، تقسیمات قرآنی و سور مکی و مدنی، ۱۳۸۴ش، ص۱۵.
- ↑ صفارزاده، قرآن حکیم، ۱۳۸۸ش، ص۱۴۳۴.
منابع
- صفارزاده، طاهره، قرآن حکیم، ترجمه فارسی و انگلیسی، تهران، اسوه، چاپ سوم، ۱۳۸۸ش.
- کاشفی سبزواری، حسین بن علی، مواهب علیه، تحقیق سید محمدرضا جلالی نائینی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات اقبال، ۱۳۶۹ش.
- مستفید، حمیدرضا و کریم دولتی، تقسیمات قرآنی و سور مکی و مدنی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۴ش.
- مظهری، محمد ثناء الله، التفسیر المظهری، تحقیق غلام نبی تونسی، پاکستان، مکتبة رشدیه، ۱۴۱۲ق.
- معینی، محسن، «رکوع / رکوعات»، دانش‌نامه قرآن و قرآن‌پژوهی، به کوشش بهاء الدین خرمشاهی، تهران، دوستان ناهید، ۱۳۷۷ش.