اصالت قرآن
| خداشناسی | |
|---|---|
| اثبات خدا • توحید • اسما و صفات خدا • عدل الهی • قضا و قدر | |
| نبوت | |
| عصمت پیامبران • خاتمیت • نبوت خاصه • معجزه • قرآن • وحی • اسلام | |
| امامت | |
| امامان • امامت امامان • برتری اهلبیت(ع) • عصمت امامان • ولایت • غیبت • مهدویت | |
| معاد | |
| مرگ • برزخ • معاد جسمانی • بهشت • جهنم | |
| مسائل چالشی | |
| امر بین الامرین • جبر و اختیار • تقیه • ولایت فقیه • توسل • شفاعت • تحریفناپذیری قرآن • زیارت • بداء • رجعت |
اصالت قرآن، از باورهای مشترک مسلمانان، بهمعنای الهی و وحیانیبودن، اقتباسینبودن و تحریفنشدن قرآن. بر این اساس، قرآن امروزی همان قرآنی است که از سوی خداوند بر حضرت محمد(ص) نازل شده، و مطالب آن برگرفته از آثار دیگر نیست.
قرآن، منبع اصلی دین اسلام است که همین ویژگی، ضرورت بررسی و صحتسنجی اصالت آن را بیشتر میکند. برای اثبات اصالت قرآن، دلایلی همچون اُمّی بودن پیامبر(ص)، تَحدّی قرآن، انسجام و هماهنگی درونی قرآن و بشارت پیامبران پیشین بیان شده است. در روایاتی که از امامان شیعه نقل شده، بر ویژگیهای الهی و وحیانیبودن قرآن تأکید شده است. همچنین امامان، پاسخ اشکالات مربوط به قرآن و اختلافات آن را بیان کردهاند.
مخالفان اصالت قرآن که غالباً خاورشناسان غیرمسلمان هستند، برای اثبات این ادعا به دلایلی چون نبوغ پیامبر(ص)، اشتراکات قرآن و کتب دینی گذشته، تأثیر فضای فرهنگی و اجتماعی زمانه پیامبر(ص) در قرآن، اختلاف و تناقض درونی قرآن، و اختلاف قرآن با علوم بشری استناد کردهاند.
دانشمندان مسلمان بهخصوص شیعیان، آثار بسیاری را در پاسخ به ادعاهای مستشرقان درباره غیرالهی و اقتباسیبودن قرآن تألیف کردهاند که از جمله مهمترین آنها کتاب شبهاتٌ و ردودٌ حولَ القُرآن الکَریم نوشته محمدهادی معرفت است.
جایگاه و اهمیت
اصالت قرآن از نظر مسلمانان، بدین معناست که قرآن امروزی، مجموعهای است از تمامی آنچه بهعنوان کلام خدا بر پیامبر اسلام(ص)، در طول مدت نبوّت و رسالت او نازل شده است.[۱] آنچه زمینهساز ضرورت بررسی و تبیین اصالت قرآن معرفی شده، نفی الهیبودن، دستاورد بشر دانستن قرآن و طرح اشکالاتی در این مورد است.[۲]
قرآن منبع اصلی و اساسی دین، ایمان و اندیشه مسلمانان است و بههمین جهت، شناخت آن امری ضروری است.[۳] همچنین گفته شده که اگر مصونیت قرآن از تحریف که بهمعنای کاستی، افزایش، تغییر و تبدیل مؤثر در معنای آیات، کلمات و سورهها است، به اثبات نرسد، هرگونه استدلال به همه یا بخشی از آیات قرآن مورد تردید قرار میگیرد؛ زیرا احتمال تحریف آیات مورد استدلال، این احتمال را تقویت میکند که آنچه مقصود خداوند بوده، تغییر یافته باشد.[۴]
اصالت قرآن، در سه حیطه تحریف، اقتباس از منابع دیگر و انسانی یا وحیانیبودن قرآن بررسی شده است:[۵]
عدم تحریف لفظی قرآن
اصالت انتساب قرآن بدین معنا است که قرآن امروزی، همان قرآنی است که توسط پیامبر اسلام(ص) برای مسلمانان بیان شده و هیچ تغییری در الفاظ آن رخ نداده است.[۶] هیچکدام از عالمان شیعه معتقد نیست که چیزی به قرآن اضافه شده و گفته شده که در این باره اجماع وجود دارد.[۷] همچنین به گفته محمدتقی مصباح یزدی، فیلسوف شیعه، محفوظ ماندن اصل قرآن از تحریف، از مسلمات تاریخ و مورد اتفاق مسلمانان و دانشمندان غیرمسلمان است.[۸] با این حال درباره تحریف لفظی اختلافنظر وجود دارد؛ از جمله تغییر در اِعراب کلمات، دگرگونشدن آیات و کلمات و افزایش و کاستی در برخی آیات، کلمات و حروف قرآن در عین محفوظماندن اصل آن.[۹]
اقتباسینبودن مطالب قرآن
اصالت بهمعنای اقتباسینبودن قرآن، یعنی اینکه قرآن یک اثر نو و ابتکاری است و برگرفته از آثار پیش از خود نیست.[۱۰]
وحیانیبودن قرآن
اصالت الهی قرآن بدین معناست که قرآن وحیانی و الهی است و سخنان خود پیامبر اسلام(ص) نیست.[۱۱]
رابطه اصالت و اعجاز قرآن
معجزه، امر خارقالعادهای است که با اراده خدای متعال از شخص مدعی نبوت ظاهر میشود و نشانۀ صدق ادعای وی است.[۱۲] بر این اساس، یکی از شرایط معجزهبودن قرآن، الهیبودن آن است؛ به این معنا که از سوی خداوند آمده و کار انسان نیست.[۱۳]
استدلالهای اثبات اصالت قرآن
باور به الهی و وحیانیبودن قرآن در میان مسلمانان، باوری عمومی است.[۱۴] بنابر روایتی، امام صادق(ع) برای الهیبودن قرآن به آیه ۴۲ سوره فصلت اشاره میکند که باطل از هیچ جهتی بر قرآن راه ندارد و نازل شده از سوی خداوند حکیم است.[۱۵] برای اثبات اصالت قرآن، استدلالهایی مطرح شده که پارهای از آنها در ادامه ذکر میشود:
امیبودن پیامبر(ص)
اُمّی و درسنخواندهبودن پیامبر(ص) یکی از دلایل در تأیید اصالت قرآن است.[۱۶] بر اساس این ویژگی، پیامبر(ص) فردی است که سواد خواندن و نوشتن نیاموخته و در تاریخ گزارش نشده که برای یاد گرفتن ادبیات و متون علمی، نزد کسی درس خوانده باشد.[۱۷] در این راستا گفته شده که چنین فردی در چهلسالگی آغاز به گفتن کلماتی میکند که ادیبان عرب توان مقابله با این سخنان را نداشتند.[۱۸] در آیات متعددی از قرآن مانند ۴۸ عنکبوت، ۱۶ یونس، ۱۵۷ و ۱۵۸ اعراف و ۵ فرقان، به این استدلال برای الهی بودن قرآن اشاره شده است.[۱۹]
تحدی قرآن
تحدی قرآن، یکی از استدلالهای عقلی قرآن برای اثبات الهیبودنش بیان شده است.[۲۰] تحدی یعنی قرآن دیگران را به همآوردی طلب میکند که اگر مدعی هستند قرآن از خدا نیست و اثر پیامبر(ص) است، مثل این قرآن را بیاورند.[۲۱] در سه آیه از آیات تحدی، منکران الهیبودن قرآن دعوت شدهاند که همانندی برای آن بیاورند،[۲۲] در یک آیه خواسته شده که ده سوره مانند قرآن بیاورند[۲۳] و در دو آیهٔ دیگر، به آوردن یک سوره مانند قرآن تحدی شده است.[۲۴]
انسجام و هماهنگی درونی قرآن
یکی از دلایل الهیبودن قرآن، وجود انسجام و هماهنگی در آیات قرآن بیان شده است.[۲۵] استدلالکنندگان، وجود ویژگیهایی مثل تکامل، تأثیرپذیری از محیط و خطاپذیری و تفاوت در استعدادها در انسان را با ویژگی هماهنگی و انسجام در بیان و محتوای آیات قرآن ناسازگار میدانند که این مسئله موجب تأیید الهیبودن قرآن است.[۲۶] گفته شده که قرآن نیز در آیه ۸۳ سوره نساء[یادداشت ۱] به این دلیل تکیه کرده است.[۲۷]
بشارت انبیای گذشته بر نزول قرآن
بهگفته محمدهادی معرفت، مفسر شیعه، قرآن برای اثبات الهیبودن خود به تصدیق و بشارت انبیا و کتب آسمانی پیشین درباره نزول قرآن استناد کرده است.[۲۸] آیاتی همچون آیه ۱۹۶ سوره شعراء و آیه ۶ سوره صف بر این مطلب اشاره دارد.[۲۹]
شهادت قرآن بر وحیانیبودن خودش
به گفته محمدهادی معرفت، در آیاتی از قرآن[۳۰] به وحیانیبودن و الهیبودن قرآن تصریح شده و این دلیلی است بر اصالت قرآن؛[۳۱] اما با این حال، محمدتقی مصباح یزدی، با اشاره به اینکه برای منکران الهیبودن قرآن نمیتوان به خود قرآن استناد کرد، این استدلال را صحیح نمیشمرد.[۳۲]
استدلالهای نفی اصالت قرآن
تردید در الهیبودن قرآن از دوران نزول آن سابقه داشته است.[۳۳] در آیات متعددی از قرآن، گفته شده که منکران پیامبر او را شاعر، کذاب و مجنون خواندهاند،[۳۴] و در برخی از آیات، به ساحر خطاب شدن پیامبر(ص) اشاره شده است.[۳۵]
در آیاتی دیگر از قرآن، نسبت کهانت به پیامبر(ص) رد شده[۳۶] که بهمعنای ارتباط با جنیان برای دریافت اخبار غیبی است.[۳۷] همچنین قرآن را سخنی بشری عنوان میکردند که پیامبر(ص) آن را به کمک دیگران و افسانههای پیشینیان بیان میکند.[۳۸]
گفته شده که غالب مخالفان اصالت قرآن که بر غیروحیانی و غیرالهیبودن آن اشکال میکنند، مستشرقان غیرمسلمان هستند.[۳۹] برای اثبات اصالتنداشتن قرآن به دلایلی استناد شده است که از جمله آنها میتوان به موارد زیر اشاره نمود:
نابغهبودن پیامبر(ص)
بر اساس این استدلال، پیامبران جزو نوابغ اجتماعی بوده و در راستای اصلاحگری اجتماعی به ارائه سازوکاری تحتعنوان دین اقدام کردهاند.[۴۰] مرتضی مطهری این دیدگاه را به سید احمدخان هندی (درگذشت: ۱۸۹۸م)، نواندیش دینی، نسبت میدهد.[۴۱] سید احمدخان، حقیقت وحی را ابراز درونی حقیقتی میداند که پیامبر در ارتباطش با خداوند درک کرده است.[۴۲] بر اساس عقیده او، پیامبر با مردم هیچ تفاوتی ندارد، بلکه دارای قوه عقل بالاتری است که توانسته این حقایق را کشف کند.[۴۳] بر اساس این دیدگاه، فرشته وحی همان ضمیر پیامبر است که حقایق را درک میکند.[۴۴]
سید محمدحسین طباطبایی در نقد این دیدگاه، این نظریه را مخالف با حقیقت نبوت و ضرورت عقلی آن میداند.[۴۵] علاوه بر اینکه خود انبیا بهصراحت به وحیانیبودن و منشأ الهی این تعالیم تأکید کردهاند و مواردی از آن در قرآن نیز آمده است.[۴۶]
اشتراک قرآن و کتابهای پیشین
عدهای از اسلامشناسان غیرمسلمان (مستشرقان) برای اثبات اینکه قرآن برگرفته از کتب و متون پیش از خود است، بر عناصر مشترک میان قرآن و کتابهای قبلی استناد میکنند.[۴۷] برای نمونه، ایگناس گلدزیهر (درگذشت: ۱۹۲۱م)، اسلامشناس یهودی، با بررسی تطبیقی بین احکام و عقاید اسلام و یهود، مسحیت و زرتشت، قرآن را مجموعهای برگرفته از تعالیم این ادیان میداند.[۴۸] تئودور نولدکه (درگذشت: ۱۹۳۰م)، مستشرق آلمانی، معتقد است که محمد(ص) اکثر آموزههایش را از مسیحیان یهودیمسلک اقتباس کرده است.[۴۹] ویلیام تسدال (درگذشت: ۱۹۲۸م) نیز با بیان شباهتهایی در مناسک اسلام و صابئین، مثل نماز و روزه، آموزههای آنها را یکی از منابع قرآن میداند.[۵۰] کتابها و پژوهشهای زیادی از سوی خاورشناسان در قرون اخیر برای اثبات این ادعا نگاشته شده است.[۵۱]
در نقد این نظریه، محمدهادی معرفت با بررسی تطبیقی محتوا و ظاهر قرآن با کتب پیشین، تبیین میکند که این کتب نمیتوانند منبع قرآن باشند.[۵۲] این مقایسه در بررسی تطبیقی میان قرآن و تورات و انجیل در بحث صفات خداوند، جایگاه انسان و کرامت و شأن انبیاء و داستانهای مربوط به انبیاء صورت گرفته است.[۵۳]
تحتتأثیر قرار گرفتن قرآن از ویژگیهای فرهنگی و اجتماعی زمانه
تئودور نولدکه فرهنگ حاکم بر جامعه عربستان را یکی از موارد تأثیرگذار بر تعالیم حضرت محمد(ص) میداند؛ از جمله باور به جن، آیین حج و برخی داستانها.[۵۴] ادعا شده است که امروزه اگر پیامبری پا به عرصه اجتماع میگذاشت هیچکدام از سخنانی را که پیامبران پیشین در مورد خلقت و هستی بیان کردهاند، نمیگفت و براساس یافتههای علمی روز حرف میزد.[۵۵] برخی مستشرقان همچون ویلیام تسدال، لوئیس شیخو (۱۸۵۹-۱۹۲۷م) و آلویس اسپرینگر (۱۸۱۳-۱۸۹۳م) بهدلیل وجود نظم و سجع، قرآن را برگرفته از آثار شعری عرب میدانند.[۵۶]
محمدهادی معرفت با بررسی مواردی که به عنوان تأثیرات محیط و جامعه در قرآن مطرح میگردد، بیان میکند که قرآن برخلاف این ادعا، بسیاری از رسم و رسوم نادرست جاهلی را در زمان نزولش از میان برداشت و در مسائل مختلف دستورات و احکامی برخلاف فرهنگ رایج در آن زمان مطرح میکند.[۵۷]
اختلاف و تناقض در متن قرآن
یکی از استدلالهای مطرحشده علیه الهیبودن قرآن، ادعای وجود تناقضات در آیات آن است که برخی با مقایسه ظاهری آیات مختلف استنباط کردهاند.[۵۸] در پاسخ به این ادعا، دانشمندان علوم قرآنی مانند بدرالدین زرکشی پنج منشأ اصلی برای این توهم تناقض برشمردهاند:[۵۹]
- اختلاف حالتها و تغییرات در چیزی که از آن خبر داده میشود، همچون مراحل مختلف خلقت آدم.[۶۰]
- اختلاف موضوع، مثل صحبت نکردن خداوند با کافران از روی لطف و صحبت کردن از روی سؤال و مؤاخذه.[۶۱]
- اختلاف در جهات و حیثیات مختلف یک فعل، مانند نسبتدادن فعل به انسان از جهتی و نفی آن از انسان از جهت دیگر.[۶۲]
- اختلاف در حقیقت و مجاز، مانند نسبتدادن و نفی مستی به انسانها در قیامت.[۶۳]
- اختلاف در وجه و اعتبار، همانند اطمینان قلبی مؤمنان از یاد خداوند و و اضطراب و ترس آنان هنگام یاد خداوند از روی خشیت و تقوا.[۶۴]محمدهادی معرفت نیز با بررسی موارد ادعایی به این شبهات پاسخ داده است.[۶۵] همچنین در برخی از روایات نقلشده از امامان شیعه، به بررسی برخی از این اختلافات ادعایی پرداخته شده است:
- شیخ صدوق در روایتی نقل میکند که مردی به دلیل مشاهده آیات به ظاهر متناقض در قرآن، نزد امام علی(ع) رفت و شک خود را مطرح کرد.[۶۶] حضرت علی(ع) با توضیح دقیق هر آیه و بیان جهت و اعتبار نزول آنها، نشان داد که تناقضی در قرآن وجود ندارد و هر آیه به زمینه و مقصود خاصی اشاره دارد.[۶۷]احمد بن علی طبرسی در احتجاج روایتی نقل میکند که گروهی از زنادقه نزد امام علی(ع) آمدند و شرط مسلمان شدن خود را رفع تناقضات ظاهری قرآن قرار دادند.[۶۸] آنان با شنیدن پاسخهای حضرت علی(ع) اسلام آوردند.[۶۹]
- ابنشهرآشوب در کتاب المناقب نقل میکند که ابواسحاق کندی فیلسوف اسلامی همعصر امام حسن عسکری(ع)، در حال تألیف کتابی درباره تناقضات قرآن بود.[۷۰] امام یازدهم شیعیان، از طریق یکی از شاگردانش او را متوجه کرد که ممکن است فهمش از آیات قرآن درست نباشد و آنچه به عنوان تناقض میپندارد، ناشی از فهم ناکافی او است.[۷۱] کندی تحت تأثیر او، از ادامه نوشتن کتاب منصرف شد و نوشتههای قبلی خود را سوزاند.[۷۲]
اختلاف قرآن با علم و تاریخ و ادبیات
بر اساس این استدلال، در قرآن اختلافاتی با سایر علوم از جمله علوم تجربی و تاریخ و ادبیات دیده میشود که نشانگر غیراصیلبودن قرآن است.[۷۳] استدلالکنندگان، مصادیقی را بیان کردهاند؛ از جمله زوجبودن همه موجودات، آسمانهای هفتگانه، بررسی موارد تاریخی یهود، استفاده نادرست از ضمایر.[۷۴]
اختلافات ادعایی قرآن و علم نیز بررسی و نقد شده است.[۷۵]
کتابشناسی اصالت قرآن
دانشمندان مسلمان، آثاری در پاسخ به این ادعاها تألیف کردهاند.[۷۶]
- شبهات و ردود حول القرآن الکریم»[۷۷] نوشته محمدهادی معرفت[۷۸] نویسنده کتاب با تفکیک اشکالات مطرحشده درباره قرآن، در ۵ بخش به آنها پاسخ میدهد.[۷۹]
- مستشرقان و قرآن، محمدحسن زمانی.[۸۰]
- قرآن و مستشرقان، محمدکاظم شاکر.[۸۱]
- اعجاز قرآن از دیدگاه مستشرقان، رئیس اعظم شاهد.[۸۲]
- قرآن از سوی مستشرقان: نقد تحلیلی شبهات وارده در تحریف، فرزاد دهقانی و حسام امامی دانالو.[۸۳]
- مستشرقان و قرآن (نقد مبانی یوسف دره حداد مسیحی در انکار وحیانیت قرآن کریم)، علیرضا حیدری.[۸۴]
- صیانت قرآن کریم (نقد شبهات برخی از مستشرقان)، علی کریمپور قراملکی.[۸۵]
- مستشرقان و وحی: نقد دیدگاه مستشرقان نسبت به وحی الهی قرآنی، فاطمه قنبری صفری کوچی.[۸۶]
- مستشرقان و تاریخگذاری قرآن، محمدجواد اسکندرلو.[۸۷]
- آراء المستشرقین حول القرآن الکریم و تفسیره، عمر رضوان.[۸۸]
- رسم المصحف العثمانی و أوهام المستشرقین فی قرائات القرآن الکریم، عبدالفتاح اسماعیل شلبی.[۸۹]
- المستشرقون و الدراسات القرآنیة، محمدحسین علی صغیر.[۹۰]
- القراءات فی نظر المستشرقین و الملحدین، عبدالفتاح عبدالغنی قاضی.[۹۱]
- شبهات حول القرآن و تفنیدها، غازی عنایة.[۹۲]
پانویس
- ↑ حکیم، علوم قرآنی، ۱۳۷۸ش، ص۳۲۰.
- ↑ عنایة، شبهات حول القرآن و تفنیدها، بیروت، ص۹-۲۰.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۱۳۸۴ش، ج۲۶، ص۲۵-۲۶.
- ↑ مصباح یزدی، قرآنشناسی، ۱۳۸۰ش، ص۱۹۱.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۱۳۸۴ش، ج۲۶، ص۳۲.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۱۳۸۴ش، ج۲۶، ص۳۲؛ مصباح یزدی، قرآنشناسی، ۱۳۸۰ش، ص۱۹۲-۱۹۳.
- ↑ خویی، البیان فی تفسیر القرآن، ۱۴۱۸ق، ص۲۰۰.
- ↑ مصباح یزدی، قرآنشناسی، ۱۳۸۰ش، ص۱۹۳.
- ↑ مصباح یزدی، قرآنشناسی، ۱۳۸۰ش، ص۱۹۳.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۱۳۸۴ش، ج۲۶، ص۳۲.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۱۳۸۴ش، ج۲۶، ص۳۲.
- ↑ مصباح یزدی، آموزش عقاید، ۱۳۹۸ش، ص۲۶۲.
- ↑ مصباح یزدی، قرآنشناسی، ۱۳۸۰ش، ص۱۲۳.
- ↑ رضایی اصفهانی و پروان، «دفاع دانشمندان شیعه از قرآن در برابر شبهه اقتباس»، ص۶۶.
- ↑ ابنبابویه، التوحید، ۱۳۹۸ق، ص۲۲۴.
- ↑ حکیم، علوم قرآنی، ۱۳۷۸ش، ص۱۳۱؛ مصباح یزدی، قرآنشناسی، ۱۳۸۰ش، ص۱۵۹.
- ↑ حکیم، علوم قرآنی، ۱۳۷۸ش، ص۱۳۱-۱۳۳.
- ↑ حکیم، علوم قرآنی، ۱۳۷۸ش، ص۱۳۱-۱۳۳.
- ↑ مصباح یزدی، قرآنشناسی، ۱۳۸۰ش، ص۱۵۹-۱۶۳.
- ↑ مصباح یزدی، قرآنشناسی، ۱۳۸۰ش، ص۱۰۹.
- ↑ معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۳۸۸ش، ج۴، ص۳۰.
- ↑ سوره طور، آیه ۳۴؛ سوره قصص، آیه۴۹؛ سوره اسرا، آیه۸۸.
- ↑ سوره هود، آیه۱۳.
- ↑ سوره بقره، آیه۲۳؛ سوره یونس، آیه۳۸.
- ↑ مصباح یزدی، قرآنشناسی، ۱۳۸۰ش، ص۱۳۹.
- ↑ معرفت، شبهات و ردود حول القرآن الکریم، ۱۴۲۳ق، ص۲۴۸-۲۴۹؛ مصباح یزدی، قرآنشناسی، ۱۳۸۰ش، ص۱۴۲-۱۴۵.
- ↑ مصباح یزدی، قرآنشناسی، ۱۳۸۰ش، ص۱۳۹.
- ↑ معرفت، شبهات و ردود حول القرآن الکریم، ۱۴۲۳ق، ص۱۴-۱۶؛ مصباح یزدی، قرآنشناسی، ۱۳۸۰ش، ص۱۷۱.
- ↑ مصباح یزدی، قرآنشناسی، ۱۳۸۰ش، ص۱۷۲-۱۷۸.
- ↑ سوره نساء، آیات ۱۶۳-۱۶۶؛ سوره انعام آیه ۱۹.
- ↑ معرفت، شبهات و ردود حول القرآن الکریم، ۱۴۲۳ق، ص۱۴.
- ↑ مصباح یزدی، قرآنشناسی، ۱۳۸۰ش، ص۱۸۴.
- ↑ شاکر و فیاض، «سیر تحول دیدگاههای خاورشناسان درباره مصادر قرآن»، ص۱۲۰-۱۲۱.
- ↑ شاکر و فیاض، «سیر تحول دیدگاههای خاورشناسان درباره مصادر قرآن»، ص۱۲۰-۱۲۱.
- ↑ سوره انعام، آیه ۷؛ سوره هود، آیه ۷؛ سوره انبیاء، آیه ۳؛ سوره صافات، آیه ۱۵؛ سوره احقاف، آیه ۷؛ سوره مدّثّر، آیه ۲۴؛ سوره یونس، آیه۲؛ سوره ص، آیه ۴؛ سوره ذاریات، آیه۵۲.
- ↑ سوره حاقه، آیه۴۲؛ سوره طور، آیه ۲۹.
- ↑ راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، بیروت، ص۴۴۲.
- ↑ سوره مدثر، آیه ۲۵؛ سوره فرقان، آیات ۴ و ۵.
- ↑ معرفت، شبهات و ردود حول القرآن الکریم، ۱۴۲۳ق، ص۶.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۱۵۲-۱۵۳؛ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۴ش، ج۴، ص۲۹۴-۲۹۵.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۴ش، ج۴، ص۲۹۴.
- ↑ هندی، تفسیر القرآن و هو الهدی و الفرقان، ۱۳۳۲ش، ج۱، ص۳۲.
- ↑ هندی، تفسیر القرآن و هو الهدی و الفرقان، ۱۳۳۲ش، ج۱، ص۳۴-۳۶.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۴ش، ج۴، ص۲۹۴.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۱۵۳.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۱۵۴.
- ↑ معرفت، شبهات و ردود حول القرآن الکریم، ۱۴۲۳ق، ص۱۱.
- ↑ گلدزیهر، العقیدة و الشریعة فی الاسلام، ۱۹۴۶م، ص۱۷-۲۰.
- ↑ نولدکه، تاریخ القرآن، ۲۰۰۸م، ج۱، ص۱۱ و ۱۶.
- ↑ رضوان، آراء المستشرقین حول القرآن الکریم و تفسیره، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۲۷۳-۲۷۴.
- ↑ شاکر و فیاض، «سیر تحول دیدگاههای خاورشناسان درباره مصادر قرآن»، ص۱۲۱-۱۳۲؛ رضایی اصفهانی و پروان، «دفاع دانشمندان شیعه از قرآن در برابر شبهه اقتباس»، ص۶۷-۶۸.
- ↑ معرفت، شبهات و ردود حول القرآن الکریم، ۱۴۲۳ق، ص۱۶.
- ↑ معرفت، شبهات و ردود حول القرآن الکریم، ۱۴۲۳ق، ص۱۶-۱۰۹، رضایی اصفهانی و پروان، «دفاع دانشمندان شیعه از قرآن در برابر شبهه اقتباس»، ص۷۶-۸۰.
- ↑ نولدکه، تاریخ القرآن، ۲۰۰۸م، ج۱، ص۱۸.
- ↑ وسمقی، مسیر پیامبری، ۱۴۰۰ش، ص۱۴۴.
- ↑ رضوان، آراء المستشرقین حول القرآن الکریم و تفسیره، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۲۵۵.
- ↑ معرفت، شبهات و ردود حول القرآن الکریم، ۱۴۲۳ق، ص۱۱۵.
- ↑ دکتر سها، نقد قرآن، ۱۳۹۳ش، ص۷۸۳-۸۱۵؛ وسمقی، مسیر پیامبری، ۱۴۰۰ش، ص۱۱۷-۱۲۳.
- ↑ زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۲، ص۱۸۳-۱۹۲؛ معرفت، شبهات و ردود حول القرآن الکریم، ۱۴۲۳ق، ص۲۴۹.
- ↑ زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۲، ص۱۸۳-۱۸۴.
- ↑ زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۲، ص۱۸۴.
- ↑ زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۲، ص۱۸۸.
- ↑ زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۲، ص۱۸۹.
- ↑ زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۲، ص۱۸۹-۱۹۰.
- ↑ معرفت، شبهات و ردود حول القرآن الکریم، ۱۴۲۳ق، ص۲۵۲-۳۱۰.
- ↑ صدوق، التوحید، ۱۳۹۸ق، ص۲۵۴-۲۶۹.
- ↑ ابنبابویه، التوحید، ۱۳۹۸ق، ص۲۵۴-۲۶۹؛ معرفت، شبهات و ردود حول القرآن الکریم، ۱۴۲۳ق، ص۲۴۴-۲۴۵.
- ↑ طبرسی، الإحتجاج علی أهل اللجاج، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۲۴۰-۲۴۱.
- ↑ معرفت، شبهات و ردود حول القرآن الکریم، ۱۴۲۳ق، ص۲۴۵.
- ↑ ابنشهرآشوب، المناقب، نشر علامه، ج۴، ص۴۲۴.
- ↑ ابنشهرآشوب، المناقب، نشر علامه، ج۴، ص۴۲۴.
- ↑ ابنشهرآشوب، المناقب، نشر علامه، ج۴، ص۴۲۴.
- ↑ معرفت، شبهات و ردود حول القرآن الکریم، ۱۴۲۳ق، ص۳۱۱-۴۱۶؛ دکتر سها، نقد قرآن، ۱۳۹۳ش، ص۴۷-۱۴۱.
- ↑ معرفت، شبهات و ردود حول القرآن الکریم، ۱۴۲۳ق، ص۳۱۱-۴۱۶؛ دکتر سها، نقد قرآن، ۱۳۹۳ش، ص۴۷-۱۴۱.
- ↑ معرفت، شبهات و ردود حول القرآن الکریم، ۱۴۲۳ق، ص۳۱۱-۴۱۶.
- ↑ رضایی اصفهانی و پروان، «دفاع دانشمندان شیعه از قرآن در برابر شبهه اقتباس»، ص۶۸.
- ↑ «شبهات و ردود: حول القرآن الکریم»، سایت خانه کتاب و ادبیات ایران.
- ↑ رضایی اصفهانی و پروان، «دفاع دانشمندان شیعه از قرآن در برابر شبهه اقتباس»، ص۶۸.
- ↑ حکیم باشی، «معرفی توصیفی «شبهات و ردود حول القرآن الکریم»، ص۲.
- ↑ «مستشرقان و قرآن»، سایت خانه ادبیات و کتاب ایران.
- ↑ «قرآن و مستشرقان»، سایت خانه کتاب و ادبیات ایران.
- ↑ «اعجاز قرآن از دیدگاه مستشرقان»، سایت خانه کتاب و ادبیات ایران.
- ↑ «قرآن از سوی مستشرقان: نقد تحلیلی شبهات وارده در تحریف»، سایت خانه کتاب و ادبیات ایران.
- ↑ «مستشرقان و قرآن (نقد مبانی یوسف دره حداد مسیحی در انکار وحیانیت قرآن کریم)»، سایت خانه کتاب و ادبیات ایران.
- ↑ «صیانت قرآن کریم (نقد شبهات برخی از مستشرقان)»، سایت خانه کتاب و ادبیات ایران.
- ↑ «مستشرقان و وحی: نقد دیدگاه مستشرقان نسبت به وحی الهی قرآنی»، سایت خانه کتاب و ادبیات ایران.
- ↑ «مستشرقان و تاریخ گذاری قرآن»، سایت خانه کتاب و ادبیات ایران.
- ↑ «آراء المستشرقین حول القرآن الکریم و تفسیره»، کتابخانه دیجیتال نور.
- ↑ «رسم المصحف العثمانی و أوهام المستشرقین فی قراءات القرآن الکریم»، کتابخانه دیجیتال نور.
- ↑ «المستشرقون و الدراسات القرآنیة»، کتابخانه دیجیتال نور.
- ↑ «القراءات فی نظر المستشرقین و الملحدین»، کتابخانه دیجیتال نور.
- ↑ «شبهات حول القرآن و تفنیدها»، کتایخانه دیجیتال نور.
یادداشت
- ↑ افلا یتدبّرون القرآن ولو کان من عند غیر اللّه لوجدوا فیه اختلافا کثیراً؛ آیا با تدبر در قرآن نمینگرند [تا دریابند که] اگر از سوی غیر خدا میبود، ناهماهنگی بسیار در آن مییافتند.
منابع
- قرآن کریم.
- ابنبابویه، محمد بنعلی، التوحید، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، ۱۳۹۸ق.
- ابنشهرآشوب، محمد بن علی، المناقب، نشر علامه، قم، بیتا.
- «آراء المستشرقین حول القرآن الکریم و تفسیره»، کتابخانه دیجیتال نور، تاریخ بازدید ۱۸ خرداد ۱۴۰۲ش.
- «اعجاز قرآن از دیدگاه مستشرقان»، سایت خانه کتاب و ادبیات ایران، تاریخ بازدید ۱۸ خرداد ۱۴۰۲ش.
- جعفریان، رسول، افسانه تحریف قرآن، امیرکبیر، تهران، ۱۳۸۲ش.
- جواهری، سید محمدحسن، اعجاز و تحدی: پاسخ به شبهات، تهران، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۹۷ش.
- حکیم، محمدباقر، علوم قرآنی، مترجم: محمدعلی لسانی، تهران، انتشارات تبیان، ۱۳۷۸ش.
- حکیم باشی، «معرفی توصیفی «شبهات و ردود حول القرآن الکریم»، فصلنامه پژوهشهای قرآنی، دوره ۹، شماره ۳۳، خرداد ۱۳۸۲ش.
- خرمشاهی، بهاءالدین، دانشنامه قرآن و قرآنپژوهی، تهران، نشر دوستان، ۱۳۷۷ش..
- خوئی، ابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، قم، موسسة احیاء آثار الامام الخوئی، ۱۴۳۰ق.
- دکتر سها، نقد قرآن، بیجا، ویرایش دوم، ۱۳۹۳ش.
- راغب اصفهانی، حسین بنمحمد، المفردات فی غریب القرآن، بیروت، دارالمعرفة، بیتا.
- «رسم المصحف العثمانی و أوهام المستشرقین فی قراءات القرآن الکریم»، کتابخانه دیجیتال نور، تاریخ بازدید ۱۸ خرداد ۱۴۰۲ش.
- رضایی اصفهانی، محمدعلی و صدیقه پروان، «دفاع دانشمندان شیعه از قرآن در برابر شبهه اقتباس»، نشریه قرآن پژوهی خاورشناسان، شماره۲، پاییز و زمستان ۱۳۹۶ش.
- رضوان، عمر بنابراهیم، آراء المستشرقین حول القرآن الکریم و تفسیره، ریاض، دار طیبة، ۱۴۱۳ق.
- زرکشی، محمد بنبهادر، البرهان فی علوم القرآن، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۱۰ق.
- هندی، سید احمد خان، تفسیر القرآن و هو الهدی و الفرقان، ترجمه محمد تقی فخر داعی گیلانی، تهران، بینا، ۱۳۳۲ش.
- شاکر، محمدکاظم و محمد سعید فیاض، «سیر تحول دیدگاههای خاورشناسان درباره مصادر قرآن»، مجله پژوهشهای قرآن و حدیث، شماره۱، سال چهل و سوم، ۱۳۸۹ش.
- «شبهات حول القرآن و تفنیدها»، کتایخانه دیجیتال نور، تاریخ بازدید ۱۸ خرداد ۱۴۰۲ش.
- «شبهات و ردود: حول القرآن الکریم»، سایت خانه کتاب و ادبیات ایران، تاریخ بازدید ۱۸ خرداد ۱۴۰۲ش.
- «صیانت قرآن کریم (نقد شبهات برخی از مستشرقان)»، سایت خانه کتاب و ادبیات ایران، تاریخ بازدید ۱۸ خرداد ۱۴۰۲ش.
- طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ق.
- طبرسی، احمد بن علی، الإحتجاج علی أهل اللجاج، نشر مرتضی، مشهد، ۱۴۰۳ق.
- عنایة، غازی، شبهات حول القرآن و تفنیدها، بیروت، دار و مکتبة الهلال، بیتا.
- «القراءات فی نظر المستشرقین و الملحدین»، کتابخانه دیجیتال نور، تاریخ بازدید ۱۸ خرداد ۱۴۰۲ش.
- «قرآن از سوی مستشرقان: نقد تحلیلی شبهات وارده در تحریف»، سایت خانه کتاب و ادبیات ایران، تاریخ بازدید ۱۸ خرداد ۱۴۰۲ش.
- «قرآن و مستشرقان»، سایت خانه کتاب و ادبیات ایران، تاریخ بازدید ۱۸ خرداد ۱۴۰۲ش.
- گلدزیهر، ایگناس، العقیدة و الشریعة فی الاسلام، دار الرائد العربی، بیروت، ۱۹۴۶م.
- «المستشرقون و الدراسات القرآنیة»، کتابخانه دیجیتال نور، تاریخ بازدید ۱۸ خرداد ۱۴۰۲ش.
- «مستشرقان و تاریخ گذاری قرآن»، سایت خانه کتاب و ادبیات ایران، تاریخ بازدید ۱۸ خرداد ۱۴۰۲ش.
- «مستشرقان و قرآن»، سایت خانه ادبیات و کتاب ایران، تاریخ بازدید ۱۸ خرداد ۱۴۰۲ش.
- «مستشرقان و قرآن (نقد مبانی یوسف دره حداد مسیحی در انکار وحیانیت قرآن کریم)»، سایت خانه کتاب و ادبیات ایران، تاریخ بازدید ۱۸ خرداد ۱۴۰۲ش.
- «مستشرقان و وحی: نقد دیدگاه مستشرقان نسبت به وحی الهی قرآنی»، سایت خانه کتاب و ادبیات ایران، تاریخ بازدید ۱۸ خرداد ۱۴۰۲ش.
- مصباح یزدی، آموزش عقاید، قم، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره)، ۱۳۹۸ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، قرآنشناسی، قم، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره)، ۱۳۸۰ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، صدرا، ۱۳۸۴ش.
- معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، نشر التمهید، قم، ۱۳۸۸ش.
- معرفت، محمدهادی، شبهات و ردود حول القرآن الکریم، نشر التمهید، قم، ۱۴۲۳ق.
- «معنی "اصالت" در "لغتنامۀ دهخدا"»، سایت موسسه لغت نامه دهخدا، تاریخ بازدید ۱۸ خرداد ۱۴۰۲ش.
- نولدکه، تئودور، تاریخ القرآن، بغداد، الجمل، ۲۰۰۸م.
- وسمقی، صدیقه، مسیر پیامبری، تهران، بینا، ۱۴۰۰ش.