تفسیر تاریخی
| تفسیرهای مهم | |
|---|---|
| شیعی | تفسیر ابو الجارود • تفسیر قمی • کتاب التفسیر (عیاشی) • تفسیر التبیان • تفسیر مجمع البیان • تفسیر الصافی • تفسیر المیزان |
| سنی | تفسیر جامع البيان (طبری) • المحرر الوجیز (ابن عطیه) • تفسیر الجامع لأحكام القرآن (قرطبی) • تفسير القرآن العظيم (ابن كثير) • تفسیر جلالین (سیوطی) |
| گرایشهای تفسیری | |
| تفسیر تطبیقی • تفسیر علمی • تفسیر عصری • تفسیر تاریخی • تفسیر فلسفی • تفسیر کلامی • تفسیر عرفانی • تفسیر ادبی • تفسیر فقهی | |
| روشهای تفسیری | |
| تفسیر قرآن به قرآن • تفسیر روایی • تفسیر اجتهادی | |
| شیوههای نگارش تفسیر | |
| تفسیر ترتیبی • تفسیر موضوعی | |
| اصطلاحات علم تفسیر | |
| اسباب نزول • ناسخ و منسوخ • محکم و متشابه • اعجاز قرآن • جری و انطباق • مکی و مدنی | |
تفسیر تاریخی قرآن رویکردی تفسیری متکی به نقش تاریخ در فهم معانی و مقاصد آیات قرآن.
این رویکرد در سه روش مختلف انجام میشود: تفسیر آیات تاریخی با تکیه بر منابع تاریخی که با استفاده از منابع غیرقرآنی به تحلیل داستانهای تاریخی قرآن میپردازد؛ تفسیر بر اساس بستر تاریخی و زبانی عصر نزول که شرایط اجتماعی و زبانی عصر نزول را در تفسیر لحاظ میکند؛ و کشف سنتهای الهی در تاریخ بشر از متن قرآن که هدف آن ارائه الگوهای تمدنی برای بشر معاصر است.
جایگاه
تفسیر تاریخی از رویکردهای تفسیری قرآن کریم است که در آن به نقش تاریخ در فهم معانی و مقاصد آیات قرآن توجه میشود.[۱] این اصطلاح در سه رویکرد خاص تفسیری کاربرد یافته است که هر یک از این معانی، روش و اهداف خاصی دارد و دیدگاههای متفاوتی درباره اعتبار و کارآمدی آنها ارائه شده است:
- تفسیر آیات تاریخی قرآن با تکیه بر منابع تاریخی
- توجه به بستر تاریخی، اجتماعی و زبانی نزول آیات برای درک بهتر مفاهیم قرآن
- بررسی رخدادهای تاریخی در قرآن بهمنظور کشف سنن الهی در تاریخ بشر و استنباط نظام آیات تاریخی قرآن.[۲]
تفسیر آیات تاریخی قرآن
در این رویکرد از تفسیر تاریخی قرآن، مفسر آیات مرتبط با موضوعات تاریخی مانند داستان پیامبران یا سنتهای جاهلی را انتخاب کرده و با تکیه بر منابع تاریخی معتبر، آنها را توضیح میدهد. این کار یا بهصورت ترتیب نزولی آیات انجام میشود یا با استخراج و تحلیل مجموعه آیات مرتبط با یک موضوع تاریخی.[۳] بر این رویکرد، دو اشکال وارد شده است:
- تنها به گروهی از آیات که بهطور مستقیم مربوط به مسائل تاریخی است توجه میشود و سایر آیات قرآن از دایره تحلیل خارج میماند.
- این روش امکان دستیابی به فهمی کلی و نهایی از نگاه تاریخی قرآن را فراهم نمیکند.[۴]
از نمونههای این رویکرد تفسیری، کتاب «تاريخ اسلام از منظر قرآن كريم» نوشته يعقوب جعفرى، است که به بررسی آيات مربوط به تاريخ اسلام از دوره جاهليت تا بعثت، هجرت و رحلت پيامبر(ص) پرداخته است.[۵]
تفسیر متکی به وضع تاریخی و اجتماعی زمان نزول
در این رویکرد، مفسر با در نظر گرفتن عنصر زمان و مکان، دلالتهای تاریخی الفاظ، و شرایط فرهنگی و اجتماعی عصر نزول، به تفسیر قرآن میپردازد. پیشفرضهای این رویکرد تفسیری عبارتند از:
- زبان قرآن تابع زبان و فرهنگ عصر نزول بوده است.
- فهم دقیق آیات نیازمند شناخت شرایط تاریخی، سیاسی و اجتماعی زمان نزول است.
- مفاهیم قرآنی ممکن است در طول زمان دچار تحول معنایی شده باشند.[۶]
تفاسیری با رویکرد فهم تاریخی و به ترتیب نزول آیات نوشته شدهاند که از جمله آنها میتوان به تفسیر پابهپای وحی اثر مهدی بازرگان اشاره کرد.[۷] کمتوجهی به اعتبار گزارههای تاریخی، خطر تفسیر به رأی[۸] و محدود کردن احکام دین به زمان نزول[۹] از جمله نقدهای وارد شده بر این گرایش تفسیری است.
کشف سنن تاریخی در قرآن
در این رویکرد از تفسیر تاریخی قرآن، مفسر با تحلیل تطبیقی داستانها و رخدادهای تاریخی قرآن، به دنبال کشف قوانین و سنتهای الهی در تاریخ بشر است؛ قوانینی همچون پیروزی حق بر باطل یا سقوط حاکمان ظالم. این رویکرد قرآن را نه صرفاً بهعنوان کتابی روایی، بلکه بهمثابه کتابی تحلیلی در تاریخ بشر مینگرد، و هدف آن، فهم چرایی رشد و سقوط تمدنها و ارائه الگوهای اجتماعی و تربیتی برای انسان معاصر است.[۱۰]
به گفته سید محمدباقر صدر (درگذشتهٔ ۱۳۵۹ش) در کتاب السنن التاريخية في القرآن، بر اساس آنچه در قرآن ذکر شده، ساحت تاریخ همانند دیگر ساحتهای هستی، بر اساس سنتها و قوانین الهی اداره میشود و قرآن این سنتها را به شیوههای مختلفی از جمله ارائه کلیات و اشاره به مصادیق و نمونهها به تصویر میکشد.[۱۱] سید محمدباقر صدر در این زمینه به آیات مختلفی از قرآن اشاره میکند؛ از جمله آیه ۴۹ سوره یونس، و آیه ۳۴ سوره اعراف.[۱۲]
پانویس
- ↑ نکونام، «تفسیر تاریخی قرآن کریم»، ص۴۵.
- ↑ رضایی اصفهانی و مؤمننژاد، «تفسیر تاریخی قرآن کریم»، ص۳۵-۳۸.
- ↑ رضایی اصفهانی و مؤمننژاد، «تفسیر تاریخی قرآن کریم»، ص۳۵-۳۶.
- ↑ رضایی اصفهانی و مؤمننژاد، «تفسیر تاریخی قرآن کریم»، ص۳۶.
- ↑ رضایی اصفهانی و مؤمننژاد، «تفسیر تاریخی قرآن کریم»، ص۳۶.
- ↑ ابوزید، مفهوم النص، ۲۰۰۰م، ص۹؛ مجتهد شبستری، نقدی بر قرائت رسمی از دین، ۱۳۷۹ش، ص۱۲۸-۱۳۰.
- ↑ معرفت، تفسیر و مفسران، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۵۲۱.
- ↑ مصباح یزدی، قرآنشناسی، ۱۳۹۲ش، ج۲، ص۱۵۶-۱۵۷.
- ↑ مصباح یزدی، تعدد قرائتها، ۱۳۹۴ش، ص۴۸-۴۹.
- ↑ رضایی اصفهانی و مؤمننژاد، «تفسیر تاریخی قرآن کریم»، ص۳۸.
- ↑ صدر، السنن التاريخية في القرآن، ۱۴۳۲ق، ص۵۴.
- ↑ صدر، السنن التاريخية في القرآن، ۱۴۳۲ق، ص۵۵.
منابع
- ابوزید، نصر حامد، مفهوم النص، بیروت، المرکز الثقافي العربي، ۲۰۰۰م.
- رضایی اصفهانی، محمدعلی، و ابوالحسن مؤمننژاد، «تفسیر تاریخی قرآن کریم»، در مجموعه مقالات قرآن و علم، قم، پژوهشهای تفسير و علوم قرآن، ۱۳۸۶ش.
- صدر، سید محمدباقر، السنن التاریخیة في القرآن، بیروت، دار إحياء التراث العربي، ۱۴۳۲ق.
- مجتهد شبستری، محمد، نقدی بر قرائت رسمی از دین، تهران، طرح نو، ۱۳۷۹ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، تعدد قرائتها، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، ۱۳۹۴ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، قرآنشناسی، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، ۱۳۹۲ش.
- معرفت، محمدهادی، تفسیر و مفسران، قم، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی التمهيد، ۱۳۷۹ش.
- نکونام، جعفر، «تفسیر تاریخی قرآن کریم»، در مجله پژوهش دینی، شماره ۱۹، ۱۳۸۸ش.