تفسیر تاریخی

علم تفسیر

تفسیرهای مهم
شیعی	تفسیر ابو الجارود • تفسیر قمی • کتاب التفسیر (عیاشی) • تفسیر التبیان • تفسیر مجمع البیان • تفسیر الصافی • تفسیر المیزان
سنی	تفسیر جامع البيان (طبری) • المحرر الوجیز (ابن عطیه) • تفسیر الجامع لأحكام القرآن (قرطبی) • تفسير القرآن العظيم (ابن كثير) • تفسیر جلالین (سیوطی)
گرایش‌های تفسیری
تفسیر تطبیقی • تفسیر علمی • تفسیر عصری • تفسیر تاریخی • تفسیر فلسفی • تفسیر کلامی • تفسیر عرفانی • تفسیر ادبی • تفسیر فقهی
روش‌های تفسیری
تفسیر قرآن به قرآن • تفسیر روایی • تفسیر عقلی • تفسیر اجتهادی
شیوه‌های نگارش تفسیر
تفسیر ترتیبی • تفسیر موضوعی
اصطلاحات علم تفسیر
اسباب نزول • ناسخ و منسوخ • محکم و متشابه • اعجاز قرآن • جری و انطباق • مکی و مدنی

تفسیر تاریخی، ممکن است اشاره به یکی از دو رویکرد ذیل در تفسیر قرآن باشد:

1. بیان حوادث و مسائل تاریخی، تفسیر و تحلیل تاریخ ملت‌ها، عوامل تعالی و تکامل و چگونگی سقوط و انحطاط آنها.
2. پرداختن به تبیین و توضیح واژه‌ها، کلمات و پیام‌های قرآن با گرایش تاریخی؛ یعنی تفسیر قرآن با توجه به ترتیب و اسباب نزول آیات.

مقصود از تفسیر تاریخی

از تفسیر تاریخی قرآن دو برداشت متفاوت می‌شود:

1. مفسرانی که صِبغه تفسیری آنان بر مسائل تاریخی و بیان حوادث و وقایع و تفسیر و تحلیل تاریخ ملت‌ها و عوامل تعالی و تکامل و سقوط و انحطاط آنهاست. از این رو، به یادکرد حوادث تاریخی، به ویژه زندگی پیامبران بسیار می‌پردازند و در ضمن بخشی از آیات قرآن که به گذشته‌ها نظر دارند، افزون بر نقل وقایع و قصص پیامبران به تحلیل و بیان فلسفه تاریخ و نکته‌های عبرت‌آموز اشاره می‌کنند. در گذشته‌های دور این دسته از تفاسیر در شکل محدود عمدتاً بر محور نقل قصه‌های قرآن می‌چرخید و افرادی چون ثعلبی نیشابوری (۳۵۰-۴۲۹ق) در تفسیر الکشف و البیان و ابوالفتوح رازی (میان سالهای ۴۸۰-۵۳۵ق) در تفسیر روض الجنان و مانند آنها را به خود مشغول کرده بود. آلودگی این دسته از تفسیرها به اسرائیلیات و روایات جعلی و خرافی از آسیب‌های آنها شمرده شده است.
2. مفسرانی که با گرایش تاریخی به تبیین و توضیح واژه‌ها، کلمات و پیام‌های قرآن می‌پردازند و در روند تفسیر پابه‌پای نزول وحی، حوادث مربوط به آیات را پیگیری می‌کنند و در نزول هر آیه و سوره به دنبال شناخت اسباب و شأن نزول و دیگر حوادث، معرفت احکام همچون آگاهی از موقعیت، فرهنگ، عقاید و آداب و رسوم مردمی هستند که قرآن در خطاب به آنان سخن گفته است. به همین دلیل این تفسیرها به ترتیب نزول نگارش یافته است. واژه‌ها، نوع استعمال، بررسی ریشه کلمات، سیر تطور دلالت کلام و همچنین بررسی مَثَل‌ها، تشبیهات و استعارات قرآن به لحاظ تاریخی بررسی می‌شود. نمونه این دسته از تفاسیر، تفسیر الحدیث محمد عزه دروزه (۱۳۰۵-۱۴۰۴ق)، و بیان المعانی عبدالقادر ملاحویش آل غازی (زنده در ۱۳۸۴ق) و پابه‌پای وحی نوشته مهدی بازرگان (۱۲۸۶-۱۳۷۳ش) است که همگی به ترتیب نزول قرآن نگارش یافته و صبغه و تأکید آنان بر مسائل تاریخی در فهم پیام قرآن است. از این‌رو، از سوره علق شروع می‌کنند و به آخرین سوره نازل شده قرآن به پایان می‌برند و شیوه کارشان چنین است که در آغاز هر سوره به تاریخچه نزول، موقعیت نزول، سیاق و ترکیب پیام‌ها و حوادث مربوط به نزول اشاره می‌کنند.

منابع

• انصاری، تفسیر قرآن، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ج۱، به کوشش بهاء الدین خرمشاهی، تهران: دوستان-ناهید، ۱۳۷۷.