ازدواج‌های پیامبر(ص)

همسران پیامبر (ص)

خدیجه دختر خویلد	(ازدواج: ۲۵ عام‌الفیل)
سوده دختر زمعه	(ازدواج: قبل از هجرت)
عایشه دختر ابوبکر	(ازدواج: ۲ق)
حفصه دختر عمر بن خطاب	(ازدواج: ۳ق)
زینب دختر خزیمه	(ازدواج: ۳ق)
ام سلمه دختر ابوامیه	(ازدواج: ۴ق)
زینب دختر جحش	(ازدواج: ۵هجری)
جویریه دختر حارث	(ازدواج: ۵ یا ۶ق)
ام‌حبیبه دختر ابوسفیان	(ازدواج: ۶ یا ۷ق)
ماریه دختر شمعون	(ازدواج: ۷ق)
صفیه دختر حیی	(ازدواج: ۷ق)
میمونه دختر حارث	(ازدواج: ۷ق)

ازدواج‌های پیامبر(ص) و تعدد همسران او، از مسائلی که گروهی از نویسندگان در کتاب‌ها و مقالات گوناگونی به بیان ابهامات و اتهاماتی درباره آن پرداخته‌اند، و از این میان، به‌ویژه نویسندگان مسیحی قبل از قرن بیستم میلادی، این ازدواج‌ها را صرفاً با هدف هوسرانی و کامجویی جنسی تحلیل کرده‌‌اند. با این حال همچنین گفته شده که محمد ازدواج‌های متعددی کرد تا دارای فرزند پسر شود.

سید مرتضی عسکری، مورخ و حدیث‌شناس شیعه، این ادعاها را تنها ناشی از روایات منسوب به عایشه می‌داند که در آنها چهره پیامبر(ص) ناسازگار با شأن و شخصیت او ترسیم شده است. ناآشنایی منتقدان با منابع اصلی اسلام و تأثیرپذیری آنان از نگاه مسیحی یا نگاه مادی، زمینه‌ساز این اتهام‌ها دانسته شده است. از منظر دیگر، گروهی از عالمان با تکیه بر ۲۵ سال زندگی پیامبر با همسر اولش خدیجه، که چند سال هم از او بزرگتر بود، این اتهامات را نفی کرده‌اند؛ به‌ويژه که چندهمسری در شبه‌جزیره عربستان رایج بود.

بنابر منابع اسلامی، زنانی که پیامبر اسلام پس از درگذشت خدیجه با آنان ازدواج کرد -به‌جز عایشه-، بیوه بودند و سن تعدادی از آنان بیش از ۵۰ سال بود. از سوی دیگر، نویسندگان مسلمان با توجه به خاستگاه زنان پیامبر که همه از قبایل در حال جنگ با پیامبر، یا از قبایل بزرگ بودند، و اینکه پیامبر فقط در چند سالی که درگیر جنگ بود این ازدواج‌ها را انجام داد، ازدواج‌های پیامبر اسلام را عمدتاً سیاسی و با هدف تثبیت روابط پیامبر با قبایل و گسترش اسلام تحلیل کرده‌اند.

به‌علاوه، برخی از ازدواج‌های پیامبر نیز با انگیزه خیرخواهی و کمک به زنان مطلقه یا شوهرمرده توصیف شده، و ازدواج با زینب دختر جحش نیز ناشی از دستور خداوند با هدف لغو سنت جاهلی ممنوعیت ازدواج با همسر پسرخوانده ارزیابی شده است. همچنین گفته شده که زنان پیامبر نقش مهمی در آموزش احکام دینی به زنان دیگر داشته‌اند.

جایگاه و اهمیت

مقالهٔ اصلی: همسران پیامبر(ص)

پیامبر اسلام در طول زندگی چندین بار ازدواج کرد. در باور مسلمانان، پیامبر در اسلام احکامی اختصاصی دارد (خصائص النبی) و بر همین اساس اجازه داشت که بیش از چهار همسر داشته باشد. درباره تعداد همسران پیامبر(ص) در میان تاریخ‌نگاران اختلاف‌نظر وجود دارد؛ برخی شمار آنان را ۱۳ و برخی دیگر ۱۵ همسر و حتی برخی ۲۱ نفر ذکر کرده‌اند که البته فقط پیامبر با ۱۱ نفر از ایشان زندگی کرده است. این همه اختلاف، گاه ناشی از مبالغه برای تخریب شخصیت پیامبر، و گاه ناشی از بی‌اطلاعی از جزئیات تاریخی و نشاختن درست اسامی زنان دانسته شده است.

پرسش‌ درباره علت این تعداد ازدواج در یک‌سوم پایانی عمر متأهلی پیامبر، از پرسش‌های مهم در سیره نبوی است و گفته شده که دو دیدگاه کاملاً متناقض و کلی درباره آن وجود دارد؛ بسیاری آن را ناشی از مصلحت‌اندیشی‌های سیاسی و اجتماعی و حتی به‌سود همسران تحلیل کرده‌اند، و کسانی آن را برآمده از کامجویی جنسی و ناسازگار با شخصیت اخلاقی و عدالت‌طلب او دانسته‌اند.

ازدواج‌های پیامبر؛ زمینه اتهام و تحلیل‌های گوناگون

اندیشمندان مسلمان معتقدند ازدواج‌های پیامبر اسلام بر پایه مصالح و اهداف اسلامی صورت گرفته است. برخی از مستشرقان و نویسندگان، تعدد ازدواج‌های پیامبر(ص) را نشانۀ علاقه شدید او به زنان و ناشی از هوسرانی او تفسیر کرده‌اند. به گفته کارل ارنست، در کتاب اقتدا به محمد(ص)، معمولاً مسیحیان ازدواج‌های متعدد را نقطه‌ضعفی برای محمد به حساب می‌آورند، زیرا انتظار دارند او مانند عیسی مسیح باشد که مجرد زندگی می‌کرد.

گوستاو لو بُن (Gustave Le Bon)، جامعه‌شناس فرانسوی، علاقه شدید پیامبر(ص) به زنان و لذت‌گرایی او را تنها انتقادی دانسته که متوجه پیامبر اسلام(ص) است. در آثار نویسندگان غربی، همه یا بیشتر ازدواج‌های پیامبر(ص) ناشی از كامجويی جنسی و زن‌دوستی شدید پيامبر و هوا و هوس او دانسته‌ شده است. برخی نیز میل جنسی بالای پیامبر(ص) را نقطه‌ضعف او قلمداد کرده‌اند. گفته شده اکثر مستشرقان قرن نوزدهم نیز همین رویکرد را نسبت به پیامبر(ص) داشته‌اند.

با این حال، جان داونپورت (John Davenport)، مستشرق بریتانیایی سده نوزدهم میلادی، در کتاب «عذر تقصیر به پیشگاه محمد و قرآن»، پیامبر اسلام را دور از اتهام لذت‌گرایی می‌داند و هدف پیامبر(ص) از ازدواج‌های متعدد را پسردار شدن معرفی می‌کند؛ چنان‌که ماکسیم ردینسون (Maxime Rodinson) نیز با این نظر همراهی کرده است.

حسن یوسفی اشکوری، از نواندیشان اسلامی معتقد است اصولاً نمی‌توان همه ازدواج‌ها را به یک گونه تحلیل کرد و حتماً بخشی از آنها در راستای مصلحت اسلام و گسترش آن بوده است، ولی در برخی دیگر از ازدواج‌های پیامبر(ص)، از جمله ازدواج با عایشه و حفصه که سن کمی داشته‌اند، علاوه بر انگیزه‌های اخلاقی، گاه مصالح عمومی اسلام و مسلمانان، و ترویج احکام زنان توسط همسرانش، انگیزه‌های مشروع شخصی پیامبر(ص) نیز دخالت داشته است. یوسفی اشکوری، آیه ۵۲ سوره احزاب را نیز مؤید این ادعا دانسته است.

محمدحسین کاشف‌الغطاء، عالم شیعه عراقی نیز بر این باور است که پیامبر(ص) با تعدد زوجات می‌خواسته نفس ملکوتی خویش را نشان دهد و نمونه بارز خویشتن‌داری، استقامت و رعایت مساوات و عدالت را به نمایش بگذارد. کارل ارنست (زاده ۱۹۵۰م) نیز در کتاب خود، با توجه به این وجه از رفتار پیامبر، بر آن شده که از نظر مسلمانان، محمد(ص) نمونه‌ای آرمانی از پیامبری است که به امت خویش الگوی عملی می‌دهد و چون حیات بشری نیازمند تولید مثل و خانواده است، در این حوزه نیز الگوی دینی لازم است.

ریشه‌یابی ابهامات و اتهامات

پژوهشگران برای ریشه‌یابی اتهامات به پیامبر درباره ازدواج‌هایش، به بیان چند نکته پرداخته‌اند: از جمله ذهنیت مادی و غیرمعنوی برخی تحلیلگران، تأثیرپذیری از باورهای مسیحی که تجرد و بی‌‌همسری را ارزش می‌پندارند، رفتارهای ناصحیح پادشاهان مسلمان و حرمسراهای آنان، گزارش‌ها و روایات ناصحیح در کتاب‌های حدیثی و تاریخی مسلمانان، محدودیت‌های پژوهشی نویسندگان غربی و دور بودن از منابع اصلی مطالعات اسلامی.

سید مرتضی عسکری (۱۲۹۳-۱۳۸۶ش)، تاریخ‌پژوه شیعه، ایجاد تصویر نادرست از پیامبر را تنها ناشی از روایاتی می‌داند که از عایشه نقل شده است. به گفته او، پیامبر اسلام در این روایات مردی زن‌باره نشان داده شده است. عسگری مهم‌ترین دلیل نگارش کتاب نقش عایشه در اسلام را همین نکته می‌داند. همچنین حسن عاشوری لنگرودی، پژوهشگر شیعه، در کتاب همسران پیامبر(ص)، دلیل اتهام‌زنی مستشرقان را عدم مراجعه آنان به قرآن و اکتفا به آثار بی‌اعتبار و دروغ‌پردازی‌های مخالفان اسلام دانسته است.

بازتاب ازدواج‌های پیامبر در پژوهش‌ها

گفت‌وگو درباره ازدواج‌های پیامبر و تبیین و توجیه‌های پژوهشگران تاریخی و اسلام‌پژوهان در کتاب‌ها و مقالات متعددی منعکس شده است. عاشوری لنگرودی در مقدمه کتاب خود، ۱۷ کتاب فارسی و عربی را در این راستا نام برده است. در کتاب مقاله‌شناسی پیامبر اسلام (۱۳۸۳ش)، ۱۰ مقاله ذیل عنوان «فلسفه ازدواج‌های پیامبر» نمایه شده است. سید جعفر مرتضی عاملی، تاریخ‌پژوه و سیره‌نگار شیعه نیز در اثر مفصل الصحیح من سیرة النبی الاعظم، بخشی را به موضوع تعدد زوجات پیامبر(ص) اختصاص داده است. نویسنده کتاب مستشرقان و پیامبر اعظم(ص) نیز دو فصل از کتاب خود را در موضوع تعدد همسران پیامبر و نگاه نویسندگان غربی به این پدیده اختصاص داده است.

همچنین کتاب‌های دیگری در این باره انتشار یافته است: از جمله کتاب حکمت تعدد همسران پیامبر(ص)، اثر سید مرتضی عسکری، متکلم و سیره‌پژوه شیعه، بررسی تاریخی ازدواج‌های پیامبر اعظم(ص) به قلم مصطفی جعفرپیشه‌فرد، فلسفه ازدواج‌های پیامبر(ص)، نگاشته جواد شادی، تحلیل و بررسی ازدواج‌های پیامبر اسلام(ص)، اثر حمیده برهانیان، تحلیلی بر ازدواج‌های پیامبر(ص) و پاسخ به شبهات، نوشته محمدرضا عباسی، و نساء حول الرسول(ص)، به زبان عربی، نوشته محمود مهدی استانبولی.

تاریخ و تعداد ازدواج‌های پیامبر

پیامبر اسلام، یک سال پس از درگذشت همسر اولش، خدیجه، با سوده که بیوه‌ای ۵۵ساله بود ازدواج کرد. سپس از عایشه که تنها همسر باکره رسول خداست، در مکه خواستگاری کرد، اما در مدینه و پس از جنگ بدر (سال دوم هجری) با اصرار پدرش (ابوبکر) او را به منزل خود برد. چهارمین ازدواج رسول خدا با حفصه دختر عمر بود که او نیز بیوه بود و به‌گفته برخی، از جمال و زیبایی بی‌بهره بود، تا جایی که وقتی پدرش به عثمان و ابوبکر پیشنهاد ازدواج با حفصه را داد، آنها امتناع ورزیدند.

بیشتر ازدواج‌های پیامبر اسلام در اوضاع سخت جنگی و در میانه بحران‌های مختلف، یعنی از سال سوم تا هفتم هجری رخ داده است، و پیامبر در این دوره، فقط از دشمنان خود مانند قریش و یهودیان همسر گرفت و از انصار که حامی او بودند هیچ زنی نگرفت. از یازده همسر پیامبر ۹ نفر اهل مکه و دو زن از یهود بودند. با نزول آیه ۵۲ سوره احزاب در اواخر سال هفتم یا اوایل سال هشتم هجری، ازدواج جدید برای پیامبر ممنوع شد.

دیگر همسران پیامبر(ص) که همگی بیوه و در سنین بالا بوده‌اند، عبارتند از: ام‌سلمه، پیرزنی که صاحب چندین فرزند بود و تمایلی به ازدواج نداشت، ام‌حبیبه دختر ابوسفیان، ۳۷ ساله که همسرش در حبشه وفات کرد، میمونه، ۵۱ ساله، که دوبار پیش از ازدواج با پیامبر(ص) ازدواج کرده بود و خود پیشنهاد ازدواج به پیامبر(ص) داد، زینب دختر جحش، ۵۰ ساله که پیامبر(ص) برای مقابله با رسمی غلط با او ازدواج کرد، و زینب دختر خزیمه که پیش از پیامبر(ص) دو بار ازدواج کرده بود. جویریه دختر حارث و صفیه دختر حیی نیز کنیزان پیامبر(ص) بودند که طبق آیین اسلام رابطه جنسی با آنان مجاز بود، اما پیامبر(ص) آنها را ابتدا آزاد کرد و سپس با اختیار کامل و درخواست خود آنان با آنها ازدواج کرد.

دلایل ارائه‌شده درباره ازدواج‌های متعدد پیامبر اسلام

گروهی از عالمان و پژوهشگران، اعم از مسلمان و غیرمسلمان، به بیان انگیزه‌ها و دلایل ازدواج‌های متعدد پیامبر اسلام پرداخته‌اند، و بدین ترتیب، تبیین‌هایی مخالف با آن دسته از نویسندگان و مستشرقان غربی و مسیحی ارائه کرده‌اند که ازدواج‌های پیامبر را مبتنی بر تمایلات جنسی تحلیل می‌کردند.

تک‌همسری طولانی‌مدت با خدیجه

طبق نظر مشهور، پیامبر(ص) در ۲۵ سالگی به پیشنهاد خدیجه ۴۰ ساله با او ازدواج کرد و ۲۵ سال، تا زمان درگذشت خدیجه، با او زندگی کرد و همسر دیگری نداشت؛ با آن‌که چندهمسری در عصر پیامبر(ص) پدیده‌ای رایج بود. اما پیامبر(ص) حدود بیست سال (حدود دوسوم زندگی متأهلی) از زندگیش را تنها با خدیجه(س) سپری کرد.

طباطبایی، نویسنده تفسیر المیزان، تأکید می‌کند که سیره پیامبر(ص) خلاف ادعای هوسرانی او را ثابت می‌کند؛ چرا که پیامبر ۲۰ سال از عمرش را تنها با خدیجه زندگی کرد و در اواخر عمرش بود که با زنان دیگر ازدواج نمود. بر این اساس، به‌جز ازدواج با خدیجه، سایر ازدواج‌های پیامبر در سنین ۵۴ تا ۶۱ سالگی بود.

در پاسخ به ادعای سرخوردگی رسول خدا(ص) از ازدواج با خدیجه مسن، گفته شده که شواهد تاریخی، از جمله شخصیت والای خدیجه که تمام قدرت و ثروتش را برای پیشبرد اسلام در اختیار محمد قرار داد، اما با این حال خود را کنیز پیامبر(ص) می‌دانست، تجلیل و تمجید بی‌حدّ رسول خدا از او در زمان حیات و پس از مرگش، و معرفی او به‌عنوان یکی از چهار زن برتر بهشتی، عدم ازدواج پیامبر(ص) در زمان حیات خدیجه و حتی تا یک سال پس از وفاتش، با ادعای ناراحتی پیامبر از ازدواج با خدیجه ناسازگار است؛ افزون بر اینکه سن خدیجه در زمان ازدواج اختلافی است؛ مشهور او را ۴۰ ساله می‌دانند، اما برخی از مورخان ۲۵ سالگی را قول صحیح تحلیل کرده‌اند.

ازدواج با زنان بیوه‌ و سال‌خورده

به گفته طباطبایی، اگر ازدواج‌های پیامبر(ص) از روی هوا و هوس بود، او باید پس از خدیجه با زنان جوان ازدواج می‌کرد، نه با بیوه‌زنان و زنان سالخورده؛ در حالی که اولین ازدواج پیامبر(ص) بعد از وفات خدیجه، با پیرزنی بیوه به‌نام سوده بوده است و همه همسران پیامبر(ص) به‌جز عایشه بیوه بوده‌اند.

نقد ازدواج به انگیره پسردار شدن

در پاسخ به اینکه هدف پیامبر از ازدواج‌های متعدد، پسردار شدن بوده، گفته شده که این امر شاهد تاریخی ندارد، و نیز اگر پیامبر چنین هدفی داشت، می‌بایست با زنان جوان ازدواج می‌کرد، نه با زنانی که بیشتر آنها بیوه و یائسه بوده‌اند. از سوی دیگر، گفته شده که در چنین صورتی، باید در همان زمانی که پسران خود را از دست داد، اقدام به ازدواج مجدد می‌کرد، نه بعد از گذشت ۵۰ سال از عمرش. غیر از اینکه برخی همسران پیامبر(ص)، پیش از ازدواج، کنیز او بودند و پیامبر می‌توانست بدون ازدواج، از آنها فرزنددار شود.

ازدواج با اهداف دینی و سیاسی

بیشتر عالمان مسلمان، با استناد به آيات قرآن و گزارش‌های تاريخی و همچنین برخی استدلال‌های كلامی (مانند عصمت و خير‌خواهی برای ديگران)، معتقدند ازدواج پيامبر با اين زنان، تنها با هدف‌های متعالی و به‌مقتضای مصلحت و حکمت بوده است؛ چرا که به‌گفته ابن‌خلدون، در عصر زندگی پیامبر(ص) که جنگ و خونریزی خصلت ثانوی مردم شده بود، مهمترین عامل بازدارنده از جنگ، پیوند زناشویی بود.

بر این اساس، گفته شده که بیشتر ازدواج‌های پیامبر(ص) برای جلب پشتیبانی قبایل و طوایف بزرگ عرب، و تقویت نفوذ سیاسی و اجتماعی مسلمانان، از راه پیوند سببی بود؛ مانند ازدواج با عایشه که از بنی‌تیم بود، یا ازدواج با صَفیّه که دختر حیی بن اخطب، بزرگِ یهودیان بنی‌نضیر بود و رسول خدا(ص) از طریق ازدواج با او در پی پیوند با یهودیان، و بازداشتن آنان از توطئه علیه اسلام بود. در همین رابطه، گفته شده که ازدواج پیامبر اسلام با ام‌حبیبه، دختر ابوسفیان، یکی از عوامل گرایش ابوسفیان به اسلام بوده، یا ازدواج با جُویریه که دختر حارث، بزرگِ یهودیان بنی‌مصطلق بود، و مسلمانان ۲۰۰ خانوار از این یهودیان را در غزوه بنی‌مصطلق به اسارت گرفته بودند و با ازدواج پیامبر(ص) با جویریه، مسلمانان همه آنان را که از بستگان پیامبر(ص) به شمار می‌رفتند، آزاد کردند و مردان بنی‌مصطلق نیز با دیدن این رویداد، همگی مسلمان شدند.

کارل ارنست، پژوهشگر مطالعات اسلامی در امریکا، برخی از ازدواج‌های پیامبر را تدبیری سیاسی در جهت استحکام پیوند قبایلی دانسته است. همچنین بنابر آنچه در کتاب «محمد در اروپا» نقل شده، دیوید مارگولیوث (۱۸۵۸-۱۹۴۰م)، مستشرق انگلیسی، در کتاب «محمد و پیدایش اسلام»، پیامبر(ص) بر آن است که ازدواج‌های پیامبر اسلام بیشتر سیاسی بوده، با این حال او در زمان خدیجه نمی‌توانست به این هدف خود برسد، ازدواج‌های سیاسی خود را به بعد از درگذشت خدیجه موکول کرد.

ترویج احکام از طریق زنان پیامبر

دلیل ازدواج با عایشه را نشر احکام اسلامی در میان زنان توسط او دانسته‌اند؛ چرا که عایشه، زیرک‌ترین همسر پیامبر(ص) دانسته‌ شده، و برخی از صحابه، مسائل مشکل خود را از او می‌پرسیده‌اند. در همین راستا، گفته شده که زنان پیامبر نقش مهم و خاصی در ترویج دین اسلام داشته، و بخش مهمی از روایات به‌کاررفته در فقه اسلامی از سوی زنان پیامبر(ص) نقل شده است.

ازدواج‌هایی با انگیزه‌های اخلاقی و خیرخواهانه

انگیزه برخی از ازدواج‌های پیامبر، اموری اخلاقی و غیرجنسی معرفی شده است؛ مثلاً ازدواج با زنان بیوه و اسیر، در راستای تقویت جایگاه اجتماعی زنان آسیب‌دیده توضیح داده شده است؛ چنانکه همه همسران پیامبر(ص) به‌جز عایشه بیوه بوده‌اند. همچنین، ازدواج با ام‌حبیبه، به‌عنوان دلجویی از زنان تلقی شده است؛ در برابر آسیب‌هایی که به‌خاطر پذیرش اسلام متحمل شده بودند.

گفته شده که دلیل ازدواج پیامبر با ام‌سلمه، به دلیل آن بود که فقیر بود و نمی‌توانست فرزندان یتیم خود را اداره کند. یا با سوده از آن رو ازدواج کرد که همه اقوامش کافر بودند و پس از مرگ شوهرش، احتمال کشته‌شدن یا بازگشتش به کفر و شرک وجود داشت. همچنین انگیزه پیامبر از ازدواج با زینب دختر خزیمه، حفظ جایگاه اجتماعی و تقدیر از او بیان کرده‌اند؛ زیرا زینب در زمان جاهلیت زنی بخشنده بود و به اُمّ‌المساکین (مادر فقرا) معروف بود. همچنین گفته شده که پیامبر، جویریه و صفیه را ابتدا از بردگی آزاد و سپس با آنها ازدواج کرد تا آزادسازی اسیران و کنیزان را ترویج کند.

ازدواج برای سنت‌شکنی

مقالهٔ اصلی: ازدواج پیامبر(ص) با زینب بنت جحش

گفته شده که ازدواج پیامبر اسلام با زینب بنت جحش، به‌دلیل اجرای حکم الهی و زدودن افکار غلط جاهلی انجام گرفت. زینب دختر جحش، همسر زید بن حارثه بود، و زید فرزندخوانده پیامبر(ص) بود و بر اساس رسم جاهلیت، اعراب فرزندخوانده را مانند فرزند حقیقی خود می‌دانستند. از این رو پس از درگذشت فرزندخوانده یا طلاق، با همسر او ازدواج نمی‌کردند. به‌دستور قرآن، پیامبر(ص) مأمور به ازدواج با او شد تا مردم پذیرای نقض این رسم غلط جاهلی باشند.

دیوید پاورز، پژوهشگر مطالعات اسلامی و عربی، در امریکا، ازدواج پیامبر با زینب بنت جحش را در راستای آموزه خاتمیت دانسته و گفته پیامبر با ازدواج با زن سابق زید، کاری کرد که پس از درگذشتش، کسی به‌عنوان فرزند محمد مدعی میراث‌داری او و ادامه نبوت نشود.