برزخ
| مرگ | |
|---|---|
| احتضار • عزرائیل • غسل میت • کفن • نماز میت • تدفین • شهادت | |
| برزخ | |
| شب اول قبر • سؤال قبر • نکیر و منکر • حیات برزخی • بدن برزخی | |
| قیامت | |
| اسرافیل • معاد جسمانی • نفخ صور • نامه اعمال • صراط • صحرای محشر • اصحاب یمین • اصحاب شمال | |
| بهشت | |
| درهای بهشت • حور العین • غلمان • رضوان • نعمت‌های بهشت | |
| جهنم | |
| درهای جهنم • درکات جهنم • زقوم • اسفل سافلین • هاویه • جحیم • غساق | |
| مفاهیم وابسته | |
| شفاعت • تجسم اعمال • رقیب و عتید • تناسخ • رجعت • روح • باقیات صالحات | |
بَرْزَخْ عالَم میان دنیا و قیامت است که از آن به قیامت صغری، عالَم قبر، عالَم مثال و خیال منفصل نیز تعبیر می‌شود. بعد از مرگ و جدایی روح از بدن مادی، انسان به برزخ ورود می‌یابد که اولین مرحله از آن، سؤال قبر است که به باور گروهی از متفکران، خطاب به بدن مثالی است و به باور گروهی دیگر، خطاب به بدن مادی موجود در قبر خاکی است.
بر اساس آموزه‌های اسلامی، این عالَم برای هر دو گروه مؤمن و غیرمؤمن وجود دارد؛ با این تفاوت که برای مؤمنان، بهشت و برای کافران، جهنم است.
در برزخ، امکان تکامل و تنزّل توسط رفتارهای اختیاری، از عموم انسان‌ها - به استثنای کودکان - سلب می‌شود اگرچه این امکان توسط آثار اعمالی که سابقا در دنیا انجام داده‌ایم، وجود دارد.
درباره وجود شفاعت در برزخ نیز میان محققان اختلاف نظر است: گروهی حیطه شفاعت را اعم از قیامت و برزخ می‌دانند؛ و گروهی نیز آن را منحصر به قیامت می‌دانند.
مفهوم‌شناسی
برزخ به معنای حائل و فاصله میان دو چیز است[۱] و در اصطلاح فاصله بین دنیا تا برانگیخته شدن در روز قیامت است که از مرگ و قبض روح آدمی آغاز می‌شود تا برپایی قیامت ادامه دارد.[۲]عالم مثال واسطه‌ای بین عالم عقل و عالم ماده است که به جهت رهایی از ماده مشابه عالم عقل بوده و مجرد است و از جهت شکل‌ها و اندازه‌ها و رنگ‌ها مشابه عالم ماده و مثال آن می‌باشد از این‌رو برزخ و حائل بين دو عالم است و از همین روی تجرد آن را تَجرُّدِ برزخی مثالی می‌گویند. [۳][یادداشت ۱]
واژه برزخ در قرآن کریم، سه بار تکرار شده[۴] اما تنها در آیه۱۰۰ سوره مومنون به معنای اصطلاحی به کار رفته است[۵]. در این آیه، خداوند پس از بیان نابجا بودن درخواست برخی افراد که هنگام‌رویارویی با مرگ، خواهان بازگشت به دنیا می‌شوند، اعلام می‌کند که اینان تا روز قیامت در برزخ به سر خواهند بُرد.[۶]
در روایات واژۀ برزخ به معنای مرحله واسطه دنیا و آخرت به‌کار رفته است؛ چنانکه در حدیثی از امام صادق(ع) پس از بیان این مطلب که همۀ شیعیان (حقیقی) در آخرت با شفاعت پیامبر(ص) و اوصیائش وارد بهشت می‌شوند، آمده است: واللهِ اَتَخَوّفُ علیکم فی‌البرزخ (ترجمه: سوگند به خدا بر شما در برزخ می‌ترسم)
. سپس در پاسخ راوی که دربارۀ برزخ پرسید، فرمود: القبرُ منذُ حین موته الی یوم القیامة (ترجمه: (برزخ) همان قبر است از هنگام مرگ تا روز قیامت.)
[۷]
بنا بر آنچه در سایر روایات آمده، مقصود از قبر، باغی از باغ‌های بهشت (برزخی) یا گودالی از گودال‌های جهنم (برزخی) است؛[۸] [یادداشت ۲]نه همین قبر خاکی که تن آدمی در آن آرمیده است.[۱۰]
در روایات آمده «هر کس بمیرد، قیامت او برپا می‌شود»؛[۱۱] و به همین جهت، عالَم برزخ را «قیامت صغری» نیز می‌نامند.[۱۲] همچنین، به جهت شباهتش به قیامت، آن را عالَم مثال نیز نامیده‌اند.[۱۳] همچنین به جهت این که برزخ همچون قبر، در پیِ زندگی دنیا است، به عالم برزخ، «عالم قبر» و «عالم خیال» نیز گفته شده است.[۱۴][یادداشت ۳]
زندگی در برزخ
انسان با مرگ وارد عالم برزخ شده و حیات برزخی او آغاز می‌شود. زیست در عالم برزخ ویژگی‌ها و مراحل خاص خود را دارد.
بدن برزخی
روح انسان پس از مرگ و ترک بدن مادی، با بدن برزخی به زندگی خود در سرای دیگر ادامه می‌دهد.[۱۶] درباره چیستی بدن برزخی اختلاف شده است:[۱۷] گروهی معتقدند که بدن برزخی، بدن مجرد از ماده است که شکل و شمایلی مشابه با بدن مادی دارد و به همین جهت، به آن بدن مثالی گفته می‌شود؛[۱۸] اما گروهی نیز معتقدند که بدن برزخی، همین بدن مادی در قبر است که مورد سؤال قرار می‌گیرد و از ثواب و عذاب برزخی برخوردار می‌شود.[۱۹]
سؤال قبر
سوال قبر را اولین مرحله از مراحل حیات برزخی می‌دانند که در شب اول قبر، از هر انسانی دربارۀ اعتقادات و اعمالش سؤال می‌شود.[۲۰] در اینکه سؤال و جواب، از همین بدن مادی در قبر صورت می‌گیرد یا بدن مثالی، دو نظر وجود دارد. [۲۱]
فشار قبر
از مجموع روایات استفاده می‌شود که فشار قبر محدود به کفار و مشرکین نیست و حتی مؤمن نیز بسته به تعلقات دنیایی[۲۲] و گناهانِ بخشیده نشده، دچار فشار قبر می‌شود تا از این طریق پاک شده و راهیِ بهشت برزخی شود. ابو بصیر می‌گوید: به امام صادق(ع) گفتم: آیا احدی هست که از فشار قبر نجات پیدا کند؟ فرمود: پناه به خدا می‌بریم از فشار قبر. چقدر اندک هستند افرادی که از فشار قبر نجات پیدا می‌کنند.[۲۳]
بهشت و جهنم برزخی
در برزخ، هر کس به نتیجه اعمالی که در دنیا انجام داده می‌رسد و در نتیجه، گروهی بهشتی و گروهی جهنمی می‌شوند.[۲۴]
یکی از دلایلی که برای اثبات بهشت برزخی طرح شده، این آیه از سوره نحل است که ملائکه وقتی روح مؤمنان را قبض می‌کنند، به آنها می‌گویند: «درود بر شما باد، به (پاداش) آنچه انجام می‌دادید به بهشت درآیید».[۲۵] همچنین، در سوره آل عمران آمده که شهیدان زنده و شادمان هستند و نزد پروردگارشان روزی داده می‌شوند.[۲۶] به باور محققان از شیعه و سنی، این آیات نشانگر این واقعیت است که مومنان و شهیدان بعد از مرگ و قبل از قیامت، زنده‌اند و در بهشت برزخی حضور دارند و از نعمت‌های الهی بهره‌مند هستند.[۲۷]
درباره جهنم برزخی نیز در سوره نساء آمده که وقتی ملائکه روح ظالمان را قبض می‌کنند، با آنها گفتگو کرده و به آنها می‌گویند: جایگاهتان جهنم است.[۲۸] به باور محققان، این گفتگو دلالت دارد بر این که ظالمان بعد از مرگ و قبل از قیامت، زنده هستند و به جهنم وارد می‌شوند.[۲۹]
همچنین، به عذاب فرعونیان در سوره غافر[۳۰] استدلال شده که بعد از مرگ، خداوند عذاب فرعونیان را در دو مرحله اجرا می‌کند: یکی قبل از قیامت (هر صبح و شام در برزخ) و دیگری بعد از قیامت.[۳۱]
[یادداشت ۴]
در روایات نیز بارها به بهشت و جهنم برزخی تصریح شده است.[۳۲] [یادداشت ۵] امام علی (ع) در یکی از خطبه‌هایش در باره برزخ چنین می‌گوید: آيا هیچیک از خویشاوندان را رسد که دفع مرگ کنند آيا نوحه گران با فریاد و شیون خود گرهى از این کار توانند گشود در حالى که، آدمى گروگانِ محلّه مردگان است و تنها در تنگناى گور خفته است. حشرات و گزندگان، پوست تنش را بر دریده‌اند و آن پیكرى که تا چندى پیش زنده و شاداب بود، اکنون پوسیده شده و وزش بادها نشانش را برانداخته و دستِ حوادثِ روزگار خاکِ او بر باد داده. آرى، بدنهاى تازه و لطیف، دگرگون گشته و آن استخوانهاى نیرومند پوسیده شده و جانها در گرو بارِ گرانِ گناهان گرفتار مانده‌اند. آن خبرهاى غیبى، که شنیده بودند، به یقین دیده‌اند. از ایشان نمى‌خواهند که بر اعمال نیک خود بیفزایند و راهى براى گذشتن از لغزشها و خطاهایشان نمی‌یابند.[۳۳]
تکامل و تنزّل در برزخ
به باور محققان، امکان تکامل و تنزّل در برزخ، توسط آثار اعمالی که سابقا در دنیا انجام داده‌ایم، وجود دارد؛ چنانکه خداوند در سوره یس فرموده «مردگان را زنده می‌کنیم و آنچه کرده‌اند و آنچه از آثارشان بعد از مردن بروز می‌کند، همه را می‌نویسیم»[۳۴].[۳۵]
این گروه از محققان متذکر شده‌اند که در برزخ، امکان انجام کارهای نیک و بد که به تکامل یا تنزّل شخص بینجامد، وجود ندارد؛[۳۶] چنانکه امام علی(ع) فرموده «امروز(قبل از مرگ)، وقتِ عمل است نه حسابرسی؛ و فردا(بعد از مرگ) وقتِ حسابرسی است، نه عمل».[۳۷]
برخی از روایات گواهی می‌دهند که کودکان از این قاعده استثنا شده و می‌توانند در برزخ تکامل یابند.[۳۸]
شفاعت در برزخ
شفاعت از مسلمات قرآنی است[۳۹] که به باور برخی از محققان شیعه-از جمله محمدحسین طباطبائی و محمدحسین حسینی تهرانی- اصطلاحاً به معنای برداشتن عذاب از گناهکاران در روز قیامت است و شامل برزخ نمی‌شود.[۴۰] این گروه از محققان، حضور پیامبر(ص) و ائمه(ع) در حال احتضار و سوال قبر و تصرفات تکوینی ایشان را قبول دارند اما از آن، با عنوان شفاعت یاد نمی‌کنند.[۴۱]
در نقد این دیدگاه گفته شده که همین میزان از تصرفات تکوینی پیامبر(ص) و ائمه(ع) در برزخ، مصداق شفاعت است؛ و این روایت از امام صادق(ع) که «در قيامت، همه شما در پرتو شفاعت پيامبر یا جانشین او، در بهشت هستيد؛ اما به خدا نسبت به شما در برزخ هراسناكم!»[۴۲] نیز دلالتی ندارد بر این که در برزخ، شفاعت نیست بلکه امام(ع) درصدد بیان این نکته است که نباید به امید شفاعت، به گناه آلوده شویم چون احتمال دارد در برزخ، به دلایلی مشمول شفاعت نشویم.[۴۳]
تفاوت‌های برزخ و آخرت
برخی محققان، برای آخرت معنای گسترده‌ای در نظر گرفته و آن را به معنای جهان پس از مرگ می‌دانند که شامل برزخ و قیامت کبری و پس از آن می‌شود. در این صورت، برزخ بخشی از آخرت است نه متمایز از آن.[۴۴] اما گروهی از محققان، آخرت را به معنای جهان پس از قیامت کبری، و برزخ را به معنای جهان پس از مرگ و قبل از قیامت کبری دانسته و به مقایسه آن دو و ذکر تفاوت‌هایشان پرداخته‌اند:[۴۵]
- با برپایی قیامت، دنیا و برزخ نابود شده و آخرت شروع می‌شود؛ اما وجود برزخ به صورت موازی با وجود دنیا برقرار است.[۴۶]
- با برپایی قیامت، در آخرت رابطه انسان با آثار اعمالی که سابقا در دنیا انجام داده بود قطع می‌شود؛ اما در برزخ، چنین رابطه‌ای برقرار است.[۴۷]
- بر همین اساس، بواسطه آثار اعمالی که سابقا در دنیا انجام داده شده، امکان تکامل و تنزّل در قیامت وجود ندارد؛ اما در برزخ چنین امکانی هست.[۴۸]
- با برپایی قیامت، بازگشت از آخرت به دنیا ممکن نیست؛ اما بازگشت از برزخ به دنیا ممکن است، چنانکه زنده کردن مردگان توسط عیسی(ع) و یا رجعت برخی انسان‌ها، بازگشت آنها از برزخ به دنیا است.[۴۹]
- در آخرت، روح آدمی به بدن دنیوی و مادی خودش تعلق می‌گیرد؛ اما در برزخ روح آدمی با بدن مثالی زندگی می‌کند.[۵۰]
- در آخرت، شفاعت وجود دارد؛ اما -بنا بر یک نظر- در برزخ شفاعت نیست.[۵۱]
- با برپایی قیامت، انسان‌ها همگی و ناگهان جمع می‌شوند؛ اما در برزخ، انسان‌ها به تدریج و به مرور زمان، به یکدیگر ملحق می‌شوند.[۵۲]
- عذاب آخرت شدیدتر و سخت‌تر از عذاب برزخ است؛ چنانکه عذاب آخرت برای گروهی از مردم جاوادنه است اما عذاب برزخ برای همگان موقت است و با برپایی قیامت، از بین می‌رود.[۵۳]
- ملاصدرا در اسفار تفاوت آنچه را انسان در برزخ مشاهده می‌کند با آنچه در قیامت مشاهده می‌کند در شدت و ضعف،کمال و نقص دانسته به این بیان که آدمی در برزخ صورت‌های جزیی غیر مادی را با دیده خیال مشاهده می‌کند ولی در قیامت با چشم اخروی به صورت محسوس مشاهده می کند البته چشم محسوس‌ْبین انسان در آخرت غیر از دنیاست. [۵۴]
پانویس
- ↑ راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ذیل ماده «برزخ»؛ النهایة فی غریب الحدیث، ۱۳۶۷ش، ج۱، ص۱۱۸.
- ↑ سبحانی، الإلهيات على هدى الكتاب و السنة و العقل، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۲۳۳-۲۳۴؛ محسنی دایکندی، برزخ و معاد از دیدگاه قرآن و روایات، انتشارات مجمع جهانی شیعه شناسی، ص۳۲.
- ↑ قیصری، شرح فصوص الحکم قیصری، ۱۳۷۵ش، ج۱،ص ۴۸۳.
- ↑ سوره فرقان، آیه۵۳؛ سوره الرحمن، آیه۲۰؛ سوره مؤمنون، آیه۱۰۰.
- ↑ حَتَّى إِذَا جَاء أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّی أَعْمَلُ صَالِحًا فِیمَا تَرَكْتُ كَلَّا إِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا وَمِن وَرَائِهِم بَرْزَخٌ إِلَى یوْمِ یبْعَثُونَ.«شايد من در آنچه وانهاده‌ام كار نيكى انجام دهم. نه چنين است، اين سخنى است كه او گوينده آن است و پیشاپيش آنان برزخى است تا روزى كه برانگيخته خواهند شد.»
- ↑ محسنی دایکندی، برزخ و معاد از دیدگاه قرآن و روایات، انتشارات مجمع جهانی شیعه شناسی، ص۳۳.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۳۶۷ش، ج۳، ص۲۴۲.
- ↑ دیلمی، ارشاد القلوب، السّيّد هاشم الميلاني، ص۱۵۵.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۲۱۸.
- ↑ سبحانی، الإلهيات على هدى الكتاب و السنة و العقل، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۲۳۸.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶۱، ص۷.
- ↑ قیصری، شرح مقدمه قیصری بر فصوص الحکم، ۱۳۷۰ش، ص۷۷۳-۷۷۴
- ↑ علیزاده موسوی، سلفی‌گری و وهابیت، ۱۳۹۳ش، ص۴۲۲.
- ↑ حسینی تهرانی، معاد شناسی، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۱۶۵۲، ص۱۷۰.
- ↑ http://www.maarefislam.com/fa/doreholomvamaarefislam/bookscontent/maadshenasi/maad2/maad2.6.htm#_
- ↑ محسنی دایکندی، برزخ و معاد از دیدگاه قرآن و روایات، انتشارات مجمع جهانی شیعه شناسی، ص۲۹-۳۰؛ مکارم، یکصد و هشتاد پرسش و پاسخ، دارالکتب الاسلامیة، ص۳۶۱-۳۶۲.
- ↑ برای مطالعه بیشتر، رک: ملایری، «نظریه‌های بدن برزخی»، ۱۳۸۹ش.
- ↑ ملاصدرا، الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، ۱۹۸۱م، ج۹، ص۱۹۷-۱۹۸؛ محسنی دایکندی، برزخ و معاد از دیدگاه قرآن و روایات، انتشارات مجمع جهانی شیعه شناسی، ص۴۲-۴۳.
- ↑ لاهيجی ، گوهر مرا،د ۱۳۸۳ش، ص۶۵۰-۶۵۱.
- ↑ محسنی دایکندی، برزخ و معاد از دیدگاه قرآن و روایات، انتشارات مجمع جهانی شیعه شناسی، ص۲۰۵.
- ↑ علامه مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۲۷۰؛ جوادی آملی، معاد شناسی، انتشارات اسراء، ج ۲۱، ص۲۲۲.
- ↑ امام خمینی، شرح چهل حدیث (اربعین حدیث)، حدیث ششم، ص۱۲۴.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۳۶۷ش، ج۳، ص۲۳۶.
- ↑ محسنی دایکندی، برزخ و معاد از دیدگاه قرآن و روایات، انتشارات مجمع جهانی شیعه شناسی، ص۲۹۸-۳۱۴.
- ↑ سوره نحل، آیه۳۲.
- ↑ آل عمران، آیات ۱۶۹-۱۷۰.
- ↑ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان،دار المعرفه للطباعة و النشر، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۴۳۳؛ زمخشری، ابوالقاسم، الکشاف، ج۱، ص۳۴۷
- ↑ سوره نساء، آیه۹۷.
- ↑ محسنی دایکندی، برزخ و معاد از دیدگاه قرآن و روایات، انتشارات مجمع جهانی شیعه شناسی، ص۳۱۶.
- ↑ سوره غافر: ۴۵-۴۶.
- ↑ محسنی دایکندی، برزخ و معاد از دیدگاه قرآن و روایات، انتشارات مجمع جهانی شیعه شناسی، ص۳۱۳-۳۱۴.
- ↑ دیلمی، ارشاد القلوب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۷۵؛ علامه مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶۱، ص۹۰.
- ↑ نهج البلاغه، ترجمه آیتی، ۱۳۷۸ش، بخش۲، ص۱۵۹؛ نهج البلاغه صبحی صالح، خطبه ۸۳.
- ↑ سوره یس، آیه۱۲.
- ↑ محسنی دایکندی، برزخ و معاد از دیدگاه قرآن و روایات، انتشارات مجمع جهانی شیعه شناسی، ص۳۲۳.
- ↑ محسنی دایکندی، برزخ و معاد از دیدگاه قرآن و روایات، انتشارات مجمع جهانی شیعه شناسی، ص۳۱۹-۳۲۲.
- ↑ علامه مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۷، ص۴۱۹.
- ↑ علامه مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۲۲۹.
- ↑ سوره بقره، آیه۲۵۵؛ سوره یونس، آیه۳.
- ↑ طباطبائی، المیزان، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۲۶۳؛ حسینی تهرانی، معاد شناسی، ۱۴۲۳ق، ج۹، ص۳۷۹-۳۸۰.
- ↑ طباطبائی، المیزان، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۲۶۴؛ حسینی تهرانی، معاد شناسی، ۱۴۲۳ق، ج۹، ص۳۷۹-۳۸۰.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۲۶۷.
- ↑ اصغری نژاد، «شفاعت در برزخ»، ۱۳۸۹ش، ص۵۶.
- ↑ خراسانی، «آخرت»، ص۹۸.
- ↑ محسنی دایکندی، برزخ و معاد از دیدگاه قرآن و روایات، انتشارات مجمع جهانی شیعه شناسی، ص۴۰۷-۴۲۵.
- ↑ محسنی دایکندی، برزخ و معاد از دیدگاه قرآن و روایات، انتشارات مجمع جهانی شیعه شناسی، ص۴۰۷.
- ↑ محسنی دایکندی، برزخ و معاد از دیدگاه قرآن و روایات، انتشارات مجمع جهانی شیعه شناسی، ص۴۰۸.
- ↑ محسنی دایکندی، برزخ و معاد از دیدگاه قرآن و روایات، انتشارات مجمع جهانی شیعه شناسی، ص۴۰۸.
- ↑ محسنی دایکندی، برزخ و معاد از دیدگاه قرآن و روایات، انتشارات مجمع جهانی شیعه شناسی، ص۴۰۹.
- ↑ محسنی دایکندی، برزخ و معاد از دیدگاه قرآن و روایات، انتشارات مجمع جهانی شیعه شناسی، ص۴۱۳.
- ↑ محسنی دایکندی، برزخ و معاد از دیدگاه قرآن و روایات، انتشارات مجمع جهانی شیعه شناسی، ص۴۱۴.
- ↑ محسنی دایکندی، برزخ و معاد از دیدگاه قرآن و روایات، انتشارات مجمع جهانی شیعه شناسی، ص۴۲۲.
- ↑ محسنی دایکندی، برزخ و معاد از دیدگاه قرآن و روایات، انتشارات مجمع جهانی شیعه شناسی، ص۴۲۳-۴۲۵.
- ↑ ملاصدرا، اسفار، ۱۹۸۱م، ج۹، ص۳۳۶.
یادداشت
- ↑ اعلم انّ العالم المثالی هو عالمٌ روحانیٌ من جوهرٍ نورانی...لیس بجسمٍ مرکب مادیٍ ولا جوهر مجرد عقلی لانه برزخٌ وحد فاصل بینهما
- ↑ امیرالمؤمنین:واعلموا انّ القبر روضة من رياض الجنّة، أو حفرة من حفر النار. [۹]
- ↑ به باور علامه طهرانی عالم خیال، عالم بسیار وسیعی است ازمادّۀ بسيار قوی‌تر و این‌كه فارسی زبانان «خيال» را به معنای امر توهّمی و موهوم می‌پندارند، اشتباهی است كه در لغت وارد شده است و بعضى از اهل ظاهر که چنین جملاتى را مانند عالم خیال، از حکماى أعلام دیده‌اند، تصوّر نمودهاند که آنها عالم برزخ را که همان مثال است قبول ندارند و قائل به یک عالم توهّمى و تصوّرى هستند، و براى آن حقیقت و واقعیّتى قائل نیستند در حالی که چنین نسبتی به آنان درست نیست.[۱۵]
- ↑ آیه ۴۶ سوره غافر النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْهَا غُدُوًّا وَعَشِيًّا ۖ وَيَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ
- ↑ وحمل على أعتاق الرجال، يسرعون به إلى محلّة الأموات، ودار الحسرات وبيت الوحدة والغربة والوحشة
منابع
- ابن اثیر الجزری، مبارک بن محمد، النهایة فی غریب الحدیث، قم، اسماعیلیان، ۱۳۶۷ش.
- اصغری نژاد، محمد، «شفاعت در برزخ»، فصلنامه تخصصی علوم قرآن و حدیث، شماره۴، بهار، ۱۳۸۹ش.
- حسینی تهرانی، محمدحسین، معاد شناسی، انتشارات نور ملکوت قرآن، ۱۴۲۳ق.
- خراسانی، علی، «آخرت»، دایرةالمعارف قرآن کریم، ج۱، قم، مؤسسه بوستان کتاب، بیتا.
- دیلمی، حسن بن ابی الحسن، ارشاد القلوب، قم، شریف رضی، ۱۴۱۲ق.
- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق صفوان عدنان داودی، دمشق، دارالعلم الدار الشامیة، ۱۴۱۲ق.
- زمخشری، ابوالقاسم، الکشاف، مکتبۀ العبیکان، ۱۴۱۸ق.
- سبحانی، جعفر، الإلهيات على هدى الكتاب و السنة و العقل، المركز العالمي للدراسات الإسلامية، ۱۴۱۲ق.
- سبحانی، جعفر، منشور جاوید، قم، چاپ چهارم، موسسه امام صادق(ع)، ۱۳۸۱ش.
- طباطبائی، محمد حسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعۀ مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۳۷۴ش.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، دار المعرفۀ للطباعۀ و النشر، [بیتا].
- قیصری، داود بن محمود، شرح مقدمه قیصری بر فصوص الحکم، محقق: جلال الدین آشتیانی، انتشارات امیر کبیر، ۱۳۷۰ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۷ش.
- علیزاده موسوی، سید مهدی، سلفی‌گری و وهابیت، انتشارات آوای منجی، ۱۳۹۳ش.
- لاهيجي، ملاعبدالرزاق، گوهر مرا،د نشر سايه، ۱۳۸۳ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، انتشارات موسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.
- محسنی دایکندی،محمدعظیم، برزخ و معاد از دیدگاه قرآن و روایات، ناشر چاپی: انتشارات مجمع جهانی شیعه شناسی، ناشر دیجیتالی: مرکز تحقیقات رایانه اي قائمیه اصفهان، [بیتا].
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، چاپ‌خانه حیدری،۱۳۷۲ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، یکصد و هشتاد پرسش و پاسخ، دارالکتب الاسلامیة.
- ملاصدرا، الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، دار إحیاء التراث العربی، ۱۹۸۱م.
- ملایری، موسی، نظریه‌های بدن برزخی، پژوهش دینی، پاییز و زمستان ۱۳۸۹ش، ش۲۱.
- نمازی شاهرودی، علی، اصول دین و وسیلةالنجاة، مشهد، نشر ولایت، ۱۳۹۴ش.
پیوند به بیرون