المستدرک علی الصحیحین تکمله صحیح بخاری و صحیح مسلم است که به درخواست گروهی از اهل سنت بوسیله حاکم نیشابوری در سال (۳۷۳ق) نوشته شد که حدود (۸۸۰۳) حدیث دارد. بیشتر روایاتش فقهی است که از کتاب الایمان شروع و به کتاب الاَهوَال (مربوط به قیامت) ختم می‌شود.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | حاکم نیشابوری |
| تاریخ نگارش | ۳۷۳ق |
| موضوع | تکمیل روایات صحیح بخاری و صحیح مسلم به شیوه آنها |
| سبک | روایی |
| زبان | عربی |
به ادعای وی فقط روایاتی که بر اساس مبنای بخاری و مسلم صحیح است، آورده شده است و در مورادی احادیثی را که خودش قبول دارد نیز ذکر می‌کند. روایات متعارض را نقل می‌کند و به جمع میان آنها می‌پردازد. گاهی متن روایت را توضیح داده و راوی را توثیق یا تضعیف می‌کند.
حاکم در المستدرک حدود ۲۶۰ روایت همچون حدیث غدیر و حدیث طیر را در فضیلت امام علی (ع) نقل می‌کند. به همین دلیل برخی از اصحاب حدیث از حاکم و کتاب او انتقاد کرده‌اند.
برخی از عالمان اهل‌سنت مانند ارموی و سیوطی کتاب مستدرک حاکم را در رتبه صحاح ستة می‌دانند و بعضی دیگر به وجود احادیث ضعیف در المستدرک اشاره کرده‌اند. ابن جوزی حدود ۶۰ حدیث از احادیث آن را در کتاب الموضوعات خود آورده است.
کتابهای متعددی درباره مستدرک حاکم نگارش شده که بیانگر اهمیت کتاب نزد عالمان اهل سنت است. کتاب بارها تجدید چاپ شده است.
نویسنده
محمد بن عبدالله مشهور به حاکم نیشابوری یا ابن البَیِّع (۳۲۱-۴۰۵ق) از محدثان اهل سنت. برخی تعداد نوشته‌های او را بیش از ۱۰۰۰ تألیف دانسته‌اند. تاریخ نیشابور، فضایل فاطمة الزهراء، مقتل الحسین، معرفة الحدیث و المستدرک علی الصحیحین از آثار حاکم است. برخی کتاب معرفة الحدیث او را نخستین متن مدون در علوم حدیث می‌دانند.[۱] حاکم در آثار خود بخشی از فضایل اهل بیت را نقل کرده است. برخی از عالمان اهل سنت او را رافضی خطاب نموده و به شیعه منسوب کرده‌اند.[۲]
نامگذاری و موضوع
مستدرک به معنای تکمله‌زدن و کامل کردن نوشته یا کتاب است. منظور از آن در اصطلاح حدیث کتابی است که به عنوان مُتمِّم و کامل‌کننده کتاب حدیثی نوشته می‌شود و احادیثی را که بر اساس شیوه نویسنده کتاب، می‌بایست در کتاب اول آورده شود، اما در آن نیامده را، گردآوری می‌کند.[۳]
المستدرک علی الصحیحین به ادعای نویسنده آن، احادیثی را که بر اساس شیوه بخاری و مسلم، صحیح بوده و شرط‌های آن دو را داشته، اما در این دو کتاب نیامده‌اند، را گردآورده است. البته حاکم احادیثی را که خود صحیح می‌دانست به آن افزوده است.[۴]حاکم نیشابوری در متن مستدرک از کتاب خود با نام المستدرک علی الشیخین نام برده است.[۵] و برخی دیگر نیز از کتاب او با این نام یاد کرده‌اند.[۶]
انگیزه تألیف
حاکم نیشابوری نگارش المستدرک را در سال ۳۷۳ق آغاز کرده است. او در مقدمه المستدرک، انگیزه خود را از نگارش آن، درخواست گروهی از اهل سنت مبنی جمع‌آوری احادیثی که بر اساس شیوه بخاری و مسلم، صحیح بوده اما در صحیحین نیامده‌اند. معرفی کرده است. او همچنین گفته است گروهی بر ما خرده می‌گیرند که تمام روایات صحیح نزد شما کمتر از ۱۰۰۰۰ حدیث است اما بخاری و مسلم در نگارش کتابهای صحیح خود، ادعایی مبنی برآوردن تمام احادیث صحیح نکرده‌اند.[۷]
شیوه نگارش
حاکم احادیثی را که بر طبق شروط بخاری و مسلم صحیح می‌داند، معمولا با عبارت «هذا حدیثٌ صحیح علی شرط الشیخین و لم یخرجاه» مشخص می‌کند[۸] همچنین در ذیل احادیثی که خود صحیح می‌داند، عبارت «هذا حدیث صحیح الاسناد» درج می‌کند.[۹]
حاکم در مواردی برای یک حدیث بیش از یک سند آورده است او گاهی حدیثی را به عنوان شاهد برای حدیث اصلی ذکر کرده و در مواردی حدیثی را که با حدیث اصلی معارض است نیز آورده و به جمع بین آنها می‌پردازد. او همچنین در مواردی توضیحاتی درباره سند و متن حدیث می‌دهد و به ویژه احادیثی را که خود صحیح الاسناد می‌داند به توثیق راویان آنها می‌پردازد. او همچنین از رمزهای سندی مثلا از ثنا برای «حَدَّثَنا» و از انبأ برای «اَنْبَأنا» استفاده کرده است.[۱۰]
محتوا
کتاب المستدرک ۸۸۰۳ حدیث، ۵۱ کتاب و ۳۶۴۷ عنوان دارد بیشتر احادیث آن در موضوعات فقهی است. المستدرک با کتاب الایمان شروع می‌شود[۱۱] و با کتاب الاَهْوال(مربوط به روز قیامت) به پایان می‌رسد. نخستین حدیث در کتاب المستدرک به نقل ابو هریره از پیامبر است که فرمود: أَكْمَلَ اَلْمُؤْمِنِينَ إِيمَاناً أَحْسَنُهُمْ خُلُقاً«كامل‌ترين مؤمنان در ايمان نیک خوترین آنها هستند.» [۱۲] روایت پایانی کتاب پرسش مردی از ابن عباس در باره آیه ۴۷ سوره حج است «وَ إِنَّ يَوْمًا عِنْدَ رَبِّكَ كَأَلْفِ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ» ابن عباس در پاسخش گفت پس آیه ۴ سوره معارج که فرمود: «كَانَ مِقْدَارُهُ خَمْسِينَ أَلْفَ سَنَةٍ» چه می‌شود؟! او گفت از تو پرسیدم که پاسخم ر ابدهی. ابن عباس گفت دو روز است که خداوند در قرآن ذکر کرده و خودش بدان عالم تر از ماست.[۱۳]
اهل بیت در المستدرک
حاکم در المستدرک مجموعه‌ای از روایات درباره فضایل اهل‌بیت را گرد آورده است. او حدود ۲۶۰ روایت در فضیلت امام علی (ع) نقل کرده است. برخی از اصحاب حدیث، به دلیل نقل روایاتی همچون حدیث طیر و حدیث غدیر از حاکم و کتاب او انتقاد کرده‌اند.[۱۴] به گفته احمد پاکتچی از نویسندگان دایرة المعارف بزرگ اسلامی، نسبت رافضی و شیعی به حاکم، به دلیل وجود این احادیث در المستدرک داده شده است.[۱۵]
اعتبار
گفته شده است برخی از صاحب‌نظران مانند ارموی، سیوطی و کنانی المستدرک حاکم نیشابوری را در زمره صحاح سته می‌دانند.[۱۶] اما برخی از عالمان اهل سنت به وجود احادیث ضعیف در آن اشاره کرده‌اند. ابن جوزی(عبدالرحمن بن علی بن جوزی۵۱۰-۵۹۷ق.فقیه حنبلی) حدود ۶۰ حدیث از احادیث المستدرک را در کتاب الموضوعات خود آورده است ذهبی (محمد بن احمد بن عثمان۶۷۳-۷۴۸ق. محدث شافعی مذهب)نیز کتابی با عنوان تلخیص المستدرک نوشته و برخی از احادیث آن را کنار گذاشته است برخی تلخیص ذهبی را رَدیّه‌ای بر المستدرک می‌دانند.[۱۷]
کتابهای درباره المستدرک
- فهارس مستدرک؛ اطراف حدیث، فهرست صحابه و فهرست موضوعی احادیث
- تلخیص المستدرک؛ ذهبی. این کتاب به همراه المستدرک چاپ می‌شود.
- مختصر استدراک الذهبی علی مستدرک الحاکم؛ ابن مُلَقَّن
- توضیح المدرک فی تصحیح المستدرک؛ جلال الدین سیوطی
- تصحیح احادیث المستدرک بین الحاکم النیسابوری و الذهبی؛ عزیز رشید محمد الداینی
- تنبیه الواهم علی ما جاء فی مستدرک الحاکم؛ رمضان احمد محمد.[۱۸]
چاپ و انتشار
به گفته فؤاد سزگین نخستین چاپ المستدرک در هند انجام شده و نسخه‌هایی از آن در قاهره، مدینه، تونس و... نیز منتشر شده است.
- دارالکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۱۱ق، ۵ جلدی، تحقیق: مصطفی عبدالقادر عطا.
- دارالفکر، بیروت، ۱۴۲۲ق، ۵ جلدی، تحقیق: محمود مطرجی.
- دارالمعرفه، بیروت، ۱۴۱۸ق، ۶ جلدی، تحقیق: عبدالسلام بن محمد بن عمر علّوش.
- المکتبة العصریة، صیدا، لبنان، ۱۴۲۰ق، ۱۰ جلدی، تحقیق: حمدی الدمرداش محمد.
- داراحیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۲۲ق، ۱ جلدی بدون تلخیص ذهبی.[۱۹]
پانویس
- ↑ پاکتچی، پژوهشی پیرامون جوامع حدیثی اهل سنت، ۱۳۹۱ش، ج۲، ص۹۱.
- ↑ سمعانی، الانساب، ۱۳۷۳ش، ج۲، ص۴۰۲؛ ذهبی، تاریخ الاسلام، ج۲۸، ص۱۳۱-۱۳۲، بنقل از پاکتچی، پژوهشی پیرامون جوامع حدیثی اهل سنت، ۱۳۹۱ش، ج۲، ص۸۹.
- ↑ نجف‌زاده، دانش حدیث، ۱۳۷۳ش، ص۲۷۳؛ پاکتچی، پژوهشی پیرامون جوامع حدیثی اهل سنت، ۱۳۹۱ش، ج۲، ص۸۴.
- ↑ حاجی خلیفه، کشف الظنون، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۱۶۷۲.
- ↑ حاکم نیشابوری، المستدرک، ج۴، ص۴۸۸: بنقل از پاکتچی، پژوهشی پیرامون جوامع حدیثی اهل سنت، ۱۳۹۱ش، ج۲، ص۸۳.
- ↑ ذهبی سیر اعلام ج۱۷ ص۱۷۵؛ ابن جوزی الموضوعات ج۱ ص ۳۵، بنقل از پاکتچی، پژوهشی پیرامون جوامع حدیثی اهل سنت، ۱۳۹۱ش، ج۲، ص۸۳.
- ↑ حاکم نیشابوری، المستدرک، بیروت، ج۱، ص۲-۳.
- ↑ به عنوان مثال، المستدرک، کتاب الایمان، ج۱، ص۹: به نقل از المستدرک علی الصحیحین؛ مجله محدث نو، پیش شماره ۱، مهر و آبان ۱۳۸۷ش، انتشار: ۱۹ آذر ۱۳۸۸ش. بازبینی: ۲۰ فروردین ۱۳۹۶ش.
- ↑ به عنوان مثال، المستدرک، کتاب الایمان، ح۲۳۳ به نقل از المستدرک علی الصحیحین؛ مجله محدث نو، پیش شماره ۱، مهر و آبان ۱۳۸۷ش، انتشار: ۱۹ آذر ۱۳۸۸ش. بازبینی: ۲۰ فروردین ۱۳۹۶ش.
- ↑ پاکتچی، پژوهشی پیرامون جوامع حدیثی اهل سنت، ۱۳۹۱ش، ج۲، ص۹۲.
- ↑ حاکم نیشابوری، المستدرک، بیروت، ج۱، ص۳.
- ↑ حاکم نیشابوری، المستدرک، ۱۴۳۵ق، ج۱، ص۲۱۵.
- ↑ حاکم نیشابوری، المستدرک، ۱۴۳۵ق، ۸، ص۴۵۵.
- ↑ حاجی خلیفه، کشف الظنون، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۱۶۷۲؛ سمعانی، الانساب، ۱۳۷۳ش، ج۲، ص۴۰۲.
- ↑ پاکتچی، پژوهشی پیرامون جوامع حدیثی اهل سنت، ۱۳۹۱ش، ج۲، ص۸۹.
- ↑ سیوطی، جمع الجوامع، ج۱ ص۴۴؛ کتانی، الرسالة المستطرفة، ص۲۱، بنقل از پاکتچی، ج۲، ص۸۹.
- ↑ پاکتچی، پژوهشی پیرامون جوامع حدیثی اهل سنت، ۱۳۹۱ش، ج۲، ص۹۰.
- ↑ پاکتچی، پژوهشی پیرامون جوامع حدیثی اهل سنت، ۱۳۹۱ش، ج۲، ص۹۰.
- ↑ المستدرک علی الصحیحین؛ مجله محدث نو، پیش شماره ۱، مهر و آبان ۱۳۸۷ش، انتشار: ۱۹ آذر ۱۳۸۸ش. بازبینی: ۲۰ فروردین ۱۳۹۶ش.
منابع
- پاکتچی، احمد، پژوهشی پیرامون جوامع حدیثی اهل سنت، دانشگاه امام صادق (ع)، تهران، ۱۳۹۱ش.
- حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون، داراحیا التراث العربی، بیروت، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م.
- حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، دارالمعرفه، بیروت، بی‌تا.
- حاکم نیشابوری، احمد بن علی، المستدرک علی الصحیحین، تصحيح و تنظيم:مرکز البحوث و تقنیة المعلومات دارالتاصیل ناشر: دارالتاصیل - بیروت - لبنان، ۱۴۱۵ق.
- سمعانی، عبدالکریم بن محمد، الأنساب، تحقیق: عبدالرحمن بن یحیی المعلمی الیمانی، مجلس دائرة المعارف العثمانیة، حیدر آباد، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۲م.
- نجف‌زاده بارفروش، محمدباقر، دانش حدیث، تهران، ماجد، ۱۳۷۳ش.
- المستدرک علی الصحیحین؛ مجله محدث نو، پیش شماره ۱، مهر و آبان ۱۳۸۷ش، انتشار: ۱۹ آذر ۱۳۸۸ش. بازبینی: ۲۰ فروردین ۱۳۹۶ش.
پیوند به بیرون
- قاسمی حامد، مرتضی، نگرشی بر کتاب المستدرک علی الصحیحین با نگاهی به زندگی و آراء حاکم نیشابوری، مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی، شماره ۱، پاییز ۱۳۸۷ش.
- دایرة المعارف بزرگ اسلامی