اِبن سَبیل مسافری است که در راه مانده و توانایی مالیِ رسیدن به مقصد را ندارد. از ابن السبیل در چند جای قرآن یاد شده است. بر اساس منابع فقهی، ابن سبیل مستحق دریافت زکات، خمس و فیء است. در برخی از روایات به میهمان نیازمند و فردی که توانایی مسافرت را ندارد نیز ابن‌السبیل گفته شده است.
معنا و کاربرد در قرآن، روایات و ابواب فقهی
ابن سبیل در اصطلاح قرآنی و فقهی به مسافری گفته می‌شود که برای رسیدن به مقصد توانایی مالی ندارد.[۱][یادداشت ۱] واژه ابن‌السبیل در قرآن چندبار آمده است. این واژه در سوره‌های بقره،[۲] نساء،[۳] اسراء[۴] و روم[۵] به عنوان یکی از مستحقان انفاق عام، در سوره توبه یکی از مستحقان زکات[۶] و در سوره انفال و حشر مستحق خمس و فیء شمرده شده است.[۷]
در برخی روایات به میهمان محتاج و فردی که قصد سفر دارد اما توانایی مالی مسافرت را ندارد (در اصطلاح: منشیء السفر) نیز ابن سبیل گفته شده است.[۸]
در منابع فقهی از ابن سبیل در ابواب زکات، خمس و فیء بحث شده است.[۹]
تأمین هزینه سفر ابن سبیل
- زکات: بر اساس آیه زکات (آیه ۶۰ سوره توبه) ابن سبیل یکی از هشت گروه دریافت‌کننده زکات به شمار می‌رود.[۱۰] برخی از فقها استحقاق زکات به ابن سبیل را منحصر در فقر مطلق مسافر ندانسته‌اند بلکه گفته‌اند اگر مسافری در شهر خود توانایی مالی دارد اما در سفر برای رسیدن به مقصد با ناتوانی مالی مواجه شده است نیز مستحق دریافت زکات است.[۱۱] عده‌ای نیز پرداخت زکات به ابن سبیل را به سفر واجب و مستحب منحصر کرده‌اند که در مقابل این قول، نظریه مباح بودن سفر مطرح است؛ یعنی صرف اینکه سفر حرامی نباشد مسافر در راه مانده مستحق دریافت زکات است.[۱۲] شهید ثانی دریافت زکات از سوی ابن سبیل را به ناتوانی او در فروش و معاوضه اموال خود و ممکن نبودن استقراض شرط کرده است.[۱۳] برخی این شرط را به نظر مشهور فقها نسبت داده‌اند.[۱۴] بعضی مراد از در راه مانده در آیه زکات را هجرت کنندگان در راه خدا دانسته‌اند: مانند مسافران حج، عمره و زیارت و مسافران برای تحصیل علم؛ نه هر مسافری که در راه مانده باشد.[۱۵]
بیشتر فقها که گفته‌اند اگر از پول دریافت‌شده زکات پس از رسیدن ابن سبیل، مبلغی باقی ماند، باید آن را برگرداند.[۱۶]
- خمس و فیء: بیشتر فقهای امامیه معتقدند در صورتی که ابن سبیل از سادات باشد می‌توان هزینه سفر او را از سهم سادات و فیء پرداخت نمود.[۱۷] شرایطی که در پرداخت زکات وجود دارد در خمس نیز ذکر شده است از جمله اینکه سفر معصیت نباشد و ابن سبیل از راه قرض کردن یا فروش اموال خود نتواند هزینه رسیدن به مقصد را تأمین کند.[۱۸]
پانویس
- ↑ هاشمی شاهرودی، فرهنگ فقه، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۲۲۱؛محقق داماد/ پاکتچی، «ابن‌السبیل»، ۱۳۶۹ش، ج۳، ص۶۶۴.
- ↑ سوره بقره، آیه ۱۷۷ و ۲۱۵.
- ↑ سوره نساء، آیه ۳۶.
- ↑ سوره اسراء، آیه۲۶.
- ↑ سوره روم، آیه ۲۸.
- ↑ سوره توبه، آیه ۶۰.
- ↑ سوره انفال، آیه ۴۱؛ سوره حشر، آیه ۷.
- ↑ ابن‌عاشور، تفسیر التحریر و التنویر، ۱۴۲۰ق، ج۲، ص۱۳۰؛ سیوطی، الدرالمنثور، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۴۱۵ و ج۴، ص۲۲۵.
- ↑ ر.ک: ابن‌براج، المهذب، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۱۶۹؛ محقق حلی، المختصر النافع، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۶۳.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۷ش، ج۱۵، ص۳۷۲ و ۳۷۳.
- ↑ طوسی، النهایة، ۱۴۰۰ق، ج۱، ص۱۹۲.
- ↑ علامه حلی، مختلف الشیعة، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۲۰۶.
- ↑ شهید ثانی، الروضة البهیة، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۵۰.
- ↑ هاشمی شاهرودی، فرهنگ فقه، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۲۲۱.
- ↑ جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۹۳ش، ج۳۴، ص۲۸۳، ۳۰۳ و ۳۰۴.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۷ش، ج۱۵، ص۳۷۲ و ۳۷۳.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۷ش، ج۱۵، ص۳۷۲ و ۳۷۳.
- ↑ هاشمی شاهرودی، فرهنگ فقه، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۲۲۱.
یادداشت
- ↑ ابن السبیل هر چند به معنای فرزند راه است ولی منظور در راه مانده است. با افزودن «ابن» در اول برخی از واژه‌ها معنای جدیدی به دست می آید مانند: «ابن‌الوقت» به معنای کسی است که نگاه به گذشته و آینده ندارد و از حال حاضر بهره ببرد و در اصطلاح صوفیان سالکی است که فرصت را ازدست ندهد. ونیز «ابن الدنیا» و «ابن الآخره» که منظور کسانی هستند که فقط در پی دنیا و یا آخرت هستند. در برخی روایات «ابناء الدنیا» و «ابناء الآخره» وجود دارد.
منابع
- ابن‌براج، عبدالعزیز، المهذب، قم، دفتر انتشارات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول، ۱۴۰۶ق.
- ابن‌عاشور، محمدطاهر، تفسیر التحریر و التنویر المعروف بتفسیر ابن‌عاشور، بیروت، مؤسسة التاریخ العربی، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.
- جوادی آملی، عبدالله، تسنیم: تفسیر قرآن کریم، تحقیق و تنظیم روح الله رزقی، قم، اسراء، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.
- سیوطی، جلال‌الدین، الدرالمنثور، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.
- شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، قم، کتابفروشی داوری، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
- طوسی، محمد بن حسن، النهایة، بیروت، دارالکتب العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۰ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعة فی احکام الشریعة، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- محقق حلی، نجم‌الدین جعفر بن حسن، المختصر النافع، قم، مؤسسة المطبوعات الدینیة، چاپ ششم، ۱۴۱۸ق.
- محقق داماد، سید مصطفی و احمد پاکتچی، «ابن‌السبیل»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر محمدکاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۶۹ش.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، دارالکتب الاسلامیة، تهران، ۱۳۶۷ش.
- هاشمی شاهرودی، سیدمحمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت(ع)، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، ۱۳۸۲ش.
پیوند به بیرون