صراط مستقیم اصطلاحی قرآنی به معنای راه راست و درست و پایداری که هیچ‌گونه انحرافی در آن نباشد. این اصطلاح در بیش از ۳۰ آیه از قرآن آمده است. در قرآن از صراط مستقیم گاه به «صراط سَویّ» و گاه به «صراط الله» و گاه به «صراط حَمید» و... نیز توصیف شده است. مفسران قرآن ذیل آیاتی که درباره صراط مستقیم است به مصادیقی اشاره کرده‌اند که از جمله آنها می‌توان به راه خدا و توحید و یکتا پرستی، راه حق و دین الهی، و راه نبوت و امامت و انبیا، صدیقین، شهدا و صالحان اشاره کرد. در روایات نیز صراط مستقیم را دین اسلام، راه انبیا، امام علی(ع)، اهل بیت(ع)، شناخت امام، محبت و ولایت پیامبر(ص) و اهل بیت او معرفی نموده‌اند.
در آیه ۲۳ سوره صافات در مقابل صراط مستقیم از صراط جحیم نام برده شده است. به باور مفسران چون تنها یک بار واژه «صراط» درباره جحیم بکار برده، این نشانگر بی‌اعتنایی خداوند به این صراط پست و حقیر است.
جایگاه و اهمیت
در تفسیر منسوب به امام حسن عسکری(ع) صراط مستقیم را دو صراط معرفی می‌کند یک صراط در دنیا و یک صراط در آخرت. صراط مستقیم در دنیا را صراطی معرفی می‌کند که در آن افراط و تفریطی نباشد و سمت هیچ باطلی نرود و صراط مستقیم در آخرت، صراطی است که مؤمنان در آن به سمت بهشت بروند و به سمت جهنم و یا راه دیگر نروند.[۱] امام رضا(ع) نیز صراط مستقیم را طلب هدایت‌شدن به‌سوی دین خدا و چنگ‌زدن به ریسمان او و طلب افزونی شناخت پروردگار و شناخت بزرگی و بزرگواری او معرفی می‌کند.[۲] در روایتی از امام صادق(ع) آمده است که: «صراط، راهی است به‌سوی شناخت خداوند و دو صراط وجود دارد: صراطی در دنیا و صراطی در آخرت؛ صراط دنیا امامی است که پیروی از او واجب است. هرکس در دنیا او را بشناسد و به هدایت او اقتدا کند، از صراط آخرت که پل جهنّم است عبور می‌کند و هرکس در دنیا او را نشناسد، در آخرت قدمش بر صراط بلغزد و در آتش جهنّم افتاده و هلاک شود». [۳]
امام صادق(ع) اثرات پیروی از صراط مستقیم را رسیدن به محبت خدا، دین او و مانع از پیروی هواهای نفسانی معرفی می‌کند.[۴]
مفهوم‌شناسی
آیت‌الله خوشوقت «صراط مستقیم» را راهی که افراط و تفریط در آن نیست معرفی می‌کند، به عکس تورات و انجیل که در آن افراط و تفریط هست. در تورات تفریط است همه‌اش درباره مال و مادیات است، و معنویات در آن نیست. انجیل هم تفریط دارد همه‌اش معنویت است مادیات در آن نیست. در حالی که انسان به دو بُعد محتاج است هم بُعد مادی و هم بُعد معنوی می‌خواهد که این «صراط مستقیم» هر دو را دارد؛ و معتدل است. بنابراین زمان نزول قرآن کریم که صراط مستقیم بود آن دو تا راه از اعتبار افتاد.[۵] به گفته برخی پژوهشگران صراط مستقیم در بیش از ۳۰ آیه از قرآن آمده است[۶] و واژه صراط ۴۵ بار و واژه مستقیم ۳۷ بار در قرآن کریم به کار رفته است که در بیشتر آیات این دو واژه در کنار هم به کار رفته است و تنها در ۴ آیه واژه «مستقیم» در توصیف واژه دیگر به کار رفته است.[۷] [یادداشت ۱] به گفته تعدادی پژوهشگران آیات مشتمل بر دو واژه صراط و مستقیم بهترین منبع برای شناخت مفهوم قرآنی «صراط مستقیم» است.[۱۱] البته این گفته به معنای نادیده گرفتن سایر آیات نیست. بی شک در مسیر شناخت معنا و مصادیق این اصطلاح قرآنی، باید به تمام آیات مرتبط توجه داشت.[۱۲] به گفته آیت‌الله خاتمی در قرآن از صراط مستقیم گاه به «صراط سوی» و گاه به «صراط الله» و گاه به «صراط حمید» و... توصیف شده است.[۱۳]
واژه‌های هم‌معنا با صراط
- در قرآن کریم از سه واژۀ صراط، سبیل و طریق استفاده شده است که به نوعی با همدیگر مترادف، اما در واقع تفاوت‌هایی دارند، مانند:
۱. علامه طباطبایی در تفسیر المیزان یکی از تفاوت‌های صراط با طریق و سبیل، در مفرد بودن و یکتایی در معنای صراط می‌داند، برخلاف دو واژۀ دیگر که هر دو جمع بسته می‌شوند و به راه‌های مختلف و بسیار اطلاق می‌شود.[۱۴] به گفته بعضی پژوهشگران «سبیل» برای امور مادی و معنوی هر دو به کار رفته، در حالی که «صراط» فقط برای امور معنوی استعمال شده است.[۱۵] البته در قرآن کریم برای «جحیم» نیز واژۀ «صراط» استفاده شده است.[۱۶]
۲. به گفته تعدادی از پژوهشگران تفاوت دیگر این است که «سبیل»، متعدد و «صراط»، واحد است.[۱۷]
صراط مستقیم و صراط جحیم
به گفته برخی از پژوهشگران قرآن کریم به دو صراط تصریح کرده است: یکی صراط مستقیم است که قرآن کریم، با تعابیر مختلف از آن سخن گفته است. علاوه بر اینکه تعابیر دیگری همچون «سبيل اللَّه»،[۱۸] «سواء السبيل»[۱۹] و... نیز بیان کننده همین راه حق است.[۲۰] و اما صراط دوم، «صراط الجحيم»[۲۱]است که قرآن کریم در سوره صافات از آن یاد کرده است.[۲۲] با آنکه قرآن کریم، راه باطل را نیز با واژه «صراط» یاد کرده و آن را «صراط جحیم» نامیده است، لکن تنها یک‌بار واژه «صراط» را به‌همراه «جحیم» به کار برده که نشانه بی‌اعتنایی خداوند به این صراط پست و حقیر است.[۲۳]
بنا به گفته بعضی از پژوهشگران انسان‌ها بر اساس صراط مستقیم به دو دسته قابل تقسیم هستند:[۲۴]
- دسته اول کسانی هستند که دنیاگرایی همه وجودشان را پرکرده است و جز به شهوت فکر نمی‌کنند. این افراد سعادت را در دنیا، میبینند و نسبت به حقایق ماورایی عالم هستی، کر و کور هستند. [یادداشت ۲] چنین گروهی را خداوند متعال از صراط مستقیمش منحرف دانسته و در سوره مؤمنون فرموده است: وَإِنَّ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ عَنِ الصِّرَاطِ لَنَاكِبُونَ.[۲۶]
- گروه دوم کسانی هستند که سعادت را علاوه بر دنیا، در آخرت نیز میبینند و از خداوند این‌گونه درخواست می‌کنند که: پروردگارا! در دنیا و در آخرت به ما نیکی عطا کن.[۲۷] [یادداشت ۳]در حالی‌که گروه اول تنها حسنه و نیکی دنیا را طلب می‌کردند.[۲۹][یادداشت ۴]
مصادیق صراط مستقیم
در تفاسیر و روایات مصادیق زیادی را برای صراط مستقیم بیان کرده‌اند که از جمله می‌توان به این موارد اشاره کرد: انبیاء و صدیقین و شهداء و صالحان؛[۳۱] راه انبیاء،[۳۲] دین اسلام،[۳۳] توحید و یکتاپرستی،[۳۴] ولایت،[۳۵] ایمان،[۳۶] راه بهشت،[۳۷] فضل خداوند و راه کسانی که از خداوند اطاعت کرده‌اند،[۳۸] قرآن،[۳۹] هدایت،[۴۰] حلال شمردن حلال خداوند و حرام شمردن حرام خداوند،[۴۱] دار السلام و مركز امن و امان،[۴۲] عدل و حکمت،[۴۳] راه خدا،[۴۴] راه حق،[۴۵] راه دین،[۴۶] امیر المؤمنین(ع)،[۴۷] راه روشن،[۴۸] اهل بیت(ع)،[۴۹] شناخت امام،[۵۰] پیامبر و اهل بیت او،[۵۱] محبت پیامبر و اهل بیت او،[۵۲] ولایت پیامبر و اهل بیت او.[۵۳]
ولایت
برخی از پژوهشگران صراط مستقیم را همان صراط ولایت و امامت می‌دانند و معتقدند کسانی که بر صراط ولایت و امامت نیستند، شیاطین خیلی با آنها کاری ندارند؛ چرا که دعوای تمام شیاطین و نیروهای شیطانی عالم بر سر کسی است که در مسیر صراط مستقیم و ولایت‌پذیری است.[۵۴] تعدادی از پژوهشگران اولین شرط قرار گرفتن در صراط مستقیم را دوری از شرک، که از مصادیق شرک اطاعت از خود یا دیگرانی به غیر از رسول و اولی‌الامر است می‌دانند و معتقدند صراط مستقیم همان «ولایت الله» است که البته این ولایت الله در پذیرش ولایت رسول و اولی‌الامر است و اگر کسی گمان کند که مشرک نیست و به والدین خود احسان می‌کند، ولی ولایت رسول و اولی‌الامر را نپذیرد، خودش را فریب داده است و اطاعت از نفس را به جای اطاعت از خدا برگزیده است که این همان شرک و خروج از صراط مستقیم الهی است.[۵۵]
توحید
مکارم شیرازی در تفسیر نمونه در آیه ۵۱ سوره آل عمران[۵۶] و آیه ۱۶۱ سوره انعام، [۵۷] و آیه ۳۶ سوره مریم، [۵۸] و آیه ۶۱ سوره یس، [۵۹] و مغنیه در تفسیر کاشف ذیل آیه ۶۴ سوره زخرف[۶۰]مقصود از صراط مستقیم را توحید و یکتاپرستی می‌داند. شیخ طبرسی در تفسیر مجمع البیان منظور از صراط مستقیم در آیه ۱۲۱ سوره نحل[۶۱] و آیه ۷۳ سوره مؤمنون[۶۲] را توحید می‌داند.
امیر المؤمنین(ع)
مکارم شیرازی در تفسیر نمونه در آیه ۶۱ سوره زخرف[۶۳] مقصود از صراط مستقیم را امير المؤمنين(ع) معرفی می‌کند. پیامبر اسلام (ص)[۶۴] و امام باقر(ع) [۶۵] و امام صادق(ع)[۶۶] و امام رضا(ع)[۶۷] در روایت‌های جداگانه‌ای مصداق صراط مستقیم را حضرت علی(ع) معرفی می‌کنند. در تعدادی از زیارت‌نامه‌ها نیز حضرت علی(ع) را صراط مستقیم خطاب می‌کنیم.[۶۸] و در روایتی دیگر پیامبر اسلام (ص)، حضرت علی(ع) و فرزندان او از نسل حضرت فاطمه (س) را، «صراط الله» می‌نامد.[۶۹]
اهل بیت(ع)
امام سجاد(ع) و امام صادق(ع)، اهل بیت(ع) را «صراط مستقیم» معرفی می‌کنند.[۷۰] در روایتی دیگر ابن‌عباس، محبت پیامبر و اهل بیت او را صراط مستقیم معرفی می‌کند.[۷۱] در روایتی دیگر نیز ابن‌عباس، ولایت پیامبر و اهل بیت او را صراط مستقیم معرفی می‌کند.[۷۲] در روایتی امام صادق(ع)، صراط مستقیم را پیامبر (ص) و اهل بیت او معرفی می‌کند.[۷۳]
دین اسلام
طبرسی در تفسیر مجمع البیان منظور از صراط مستقیم را در آیه ۱۴۲ سوره بقره، و آیه ۴۳ سوره زخرف[۷۴] و آیه ۱۲۱ سوره نحل[۷۵]دین می‌داند و علت آنرا این بیان می‌کند که همانطور که راه، اشخاص را به مقصد می‌رساند، دين نيز راهى است كه رهروان خود را به بهشت می‌رساند.[۷۶] فرات کوفی در تفسیرش از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) نقل می‌کند که منظور از صراط مستقیم، دین اسلام است.[۷۷]
پانویس
- ↑ التفسير المنسوب إلى الإمام الحسن العسكری(ع)، ۱۴۰۹ق، ص۴۴.
- ↑ شیخ صدوق، عيون أخبار الرضا(ع)، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۱۰۷؛ شیخ صدوق، علل الشرائع، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۲۶۰؛ صادقی تهرانی، الفرقان في تفسیر القرآن بالقرآن و السنة، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۱۴۰.
- ↑ بحرانی، البرهان في تفسير القرآن، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱۱۳؛ شیخ صدوق، معانی الأخبار، ۱۴۰۳ق، ص۳۲؛ فيض كاشانى، نوادر الأخبار فيما يتعلق بأصول الدين، ۱۳۷۱ش، ص۳۴۶.
- ↑ التفسير المنسوب إلى الإمام الحسن العسكری(ع)، ۱۴۰۹ق، ص۴۴؛ طبرسى، الإحتجاج على أهل اللجاج، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۳۶۹؛ استرآبادى، تأويل الآيات الظاهرة في فضائل العترة الطاهرة، ۱۴۰۹ق، ص۲۹.
- ↑ خوشوقت، صراط مستقیم در قرآن و روایات، سایت صاحب امر.
- ↑ دیاری بیدگلی، و درویشی، باز شناسی مصادیق روایی صراط مستقیم بر پایه روایات «التفسیر الاثری الجامع»، ص۹.
- ↑ دیاری بیدگلی، و درویشی، باز شناسی مصادیق روایی صراط مستقیم بر پایه روایات «التفسیر الاثری الجامع»، ص۱۱.
- ↑ سوره حج، آیه ۶۷.
- ↑ سوره احقاف، آیه ۳۰.
- ↑ سوره اسراء، آیه ۳۵؛ سوره شعراء، آیه ۱۸۲.
- ↑ دیاری بیدگلی، و درویشی، بازشناسی مصادیق روایی صراط مستقیم بر پایه روایات «التفسیر الاثری الجامع»، ص۱۱.
- ↑ دیاری بیدگلی، و درویشی، بازشناسی مصادیق روایی صراط مستقیم بر پایه روایات «التفسیر الاثری الجامع»، ص۱۱.
- ↑ خاتمی، امامان نور و صراط مستقیم، ص۹.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۵۲ش، ج۱، ص۲۸.
- ↑ بستانی و کرئی: معنا، ویژگی‌ها و مفاهیم صراط مستقیم در قرآن کریم، ص۷.
- ↑ سوره صافات، آیه ۲۳.
- ↑ ر. ک: بستانی و کرئی: معنا، ویژگی‌ها و مفاهیم صراط مستقیم در قرآن کریم، ص۸؛ قاسمی پرشکوه، و خوانین‌زاده، صراط مستقیم در تفاسیر قرآن و آثار ابن عربی، ص ۲۸ و ۲۹.
- ↑ سوره نساء، آیه ۸۴.
- ↑ سوره بقره، آیه۱۰۸؛ سوره مائده، آیه۷۷،۶۰،۱۲؛ سوره قصص، آیه۲۲؛ سوره ممتحنه، آیه۱.
- ↑ سیف اللهی، صراط مستقیم از منظر قرآن کریم، روزنامه کیهان، تاریخ درج مطلب: ۲ شهریور ۱۳۸۷ش.
- ↑ سوره صافات، آیه ۲۳.
- ↑ سیف اللهی، صراط مستقیم از منظر قرآن کریم، روزنامه کیهان، تاریخ درج مطلب: ۲ شهریور ۱۳۸۷ش.
- ↑ سیف اللهی، صراط مستقیم از منظر قرآن کریم، روزنامه کیهان، تاریخ درج مطلب: ۲ شهریور ۱۳۸۷ش.
- ↑ سیف اللهی، صراط مستقیم از منظر قرآن کریم، روزنامه کیهان، تاریخ درج مطلب: ۲ شهریور ۱۳۸۷ش.
- ↑ سوره نحل، آیه ۱۰۷ و ۱۰۹.
- ↑ سوره مؤمنون، آیه ۷۴؛ و ر.ک: سیف اللهی، صراط مستقیم از منظر قرآن کریم، روزنامه کیهان، تاریخ درج مطلب: ۲ شهریور ۱۳۸۷ش.
- ↑ سیف اللهی، صراط مستقیم از منظر قرآن کریم، روزنامه کیهان، تاریخ درج مطلب: ۲ شهریور ۱۳۸۷ش.
- ↑ سوره بقره، آیه ۲۰۱.
- ↑ سیف اللهی، صراط مستقیم از منظر قرآن کریم، روزنامه کیهان، تاریخ درج مطلب: ۲ شهریور ۱۳۸۷ش.
- ↑ سوره بقره، آیه ۲۰۰؛
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۵۲ش، ج۴، ص۴۰۷؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۴۶۰.
- ↑ عیاشی، تفسير العيّاشی، ۱۳۸۰ق، ج۱، ص۲۲؛ حویزی، تفسير نور الثقلين، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۲۰؛ البرهان في تفسير القرآن، ج۱، ص۱۱۵، بحرانی، البرهان فی تفسير القرآن، ۱۴۱۵ق؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۹، ص۱۳۵.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۸ق، ج۶، ص۶۰۳؛ کوفی، تفسير فرات الكوفی، ۱۴۱۰ق، ص۵۲.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۵۶۱ و ج۶، ص۵۹ و ج۱۳، ص۶۹ و ج۱۸، ص۴۲۶؛ مغنیه، التفسير الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۶، ص۵۵۷؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۸ق، ج۶، ص۶۰۳ و ج۷، ص۱۸۱.
- ↑ حیدری کاشانی، صراط مستقیم همان صراط ولایت و امامت، سایت ایران صدا؛ پاسخ به شبهات اعتقادی/شبهه۸۱، سایت آوینی.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۵۲ش، ج۳، ص۳۶۵؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۸ق، ج۵، ص۱۵۶ و ج۷، ص۲۳۴.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۱۰۹ و ج۹، ص۱۳۹ و ج۹، ص۱۶۹.
- ↑ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، دار احیاء التراث العربی، ج۳، ص۴۰۷.
- ↑ طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ۱۴۱۲ق، ج۸، ص۲۶۴ و ج۹، ص۵۵۳: مغنیه، التفسير الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۶، ص۵۵۶.
- ↑ فيض كاشانى، تفسیر الصافی، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۱۱۹.
- ↑ طبرسی، ترجمه تفسیر مجمع البیان، فراهانی، ج۹، ص۱۶.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۸، ص۲۶۴.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۵۲ش، ج۱۰، ص۳۰۳ و ج۱۲، ص۳۰۲.
- ↑ مغنیه، التفسیر الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۵، ص۳۴۱؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۵۲ش، ج۱۸، ص۷۸.
- ↑ طوسی، التبيان في تفسير القرآن، دار احیاء التراث العربی، ج۸، ص۴۴۲؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۵۲ش، ج۱۸، ص۲۸۶.
- ↑ ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان، ۱۴۰۸ق، ج۱۹، ص۳۲۹.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۹، ص ۲۳ و ۱۳۵؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۰، ص۹۷؛ قمی، تفسير القمی، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۲۸۶ و ج، ص۲۹؛ شیبانی، نهج البيان عن كشف معاني القرآن، ۱۳۷۷ش، ج۴، ص۳۸۵؛ صفار، بصائر الدرجات في فضائل آل محمّد(ص)، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۷۱؛ بحرانی، البرهان في تفسير القرآن، ۱۴۱۵ق، ج۱، ۱۰۷؛ شیخ صدوق، معانی الأخبار، ۱۴۰۳ق، ص۳۳؛ استرآبادی، تأويل الآيات الظاهرة في فضائل العترة الطاهرة، ۱۴۰۹ق، ص۵۳۷؛ قمی مشهدی، تفسير كنز الدقائق و بحر الغرائب، ۱۳۶۷ش، ج۱۲، ص۳۵؛ بحرانی، اللوامع النورانیة في أسماء علي و أهل بیته القرآنیة، ۱۴۲۹ق، ص۶۱۰؛ بحرانی، البرهان في تفسير القرآن، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۸۴۶؛ ابن‌مشهدی، المزار الکبیر، ۱۴۱۹ق، ص۳۰۴؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۴، ص۱۶.
- ↑ عاشور، تفسیر أمیر المؤمنین(ع) للقرآن الکریم، ۱۴۲۹ق، ، ج۱، ص۱۰۹؛ دیلمی، إرشاد القلوب إلى الصواب، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۳۶۶.
- ↑ شیخ صدوق، معانی الاخبار، ۱۴۰۳ق، ص۳۵؛ قمی، تفسیر القمی، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۶۶؛ نقوی قاینی، ضياء الفرقان في تفسیر القرآن، ۱۳۹۵ش، ج۸، ص۵۳۷؛ استرآبادی، تأويل الآيات الظاهرة في فضائل العترة الطاهرة، ۱۴۰۹ق، ص۳۰؛ کوفی، تفسير فرات الكوفی، ۱۴۱۰ق، ص۵۱؛ بحرانی، البرهان في تفسير القرآن، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱۱۴.
- ↑ قمی، تفسیر القمی، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۲۸.
- ↑ کوفی، تفسير فرات الكوفی، ۱۴۱۰ق، ص۵۱؛ بحرانی، البرهان في تفسير القرآن، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱۱۴.
- ↑ نقوی قاینی، ضياء الفرقان في تفسیر القرآن، ۱۳۹۵ش، ج۸، ص۵۳۷.
- ↑ استرآبادی، تأويل الآيات الظاهرة في فضائل العترة الطاهرة، ۱۴۰۹ق، ص۳۰.
- ↑ حیدری کاشانی، صراط مستقیم همان صراط ولایت و امامت، سایت ایران صدا.
- ↑ پاسخ به شبهات اعتقادی/شبهه۸۱، سایت آوینی.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۵۶۱.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۶، ص۵۹.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۳، ص۶۹.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۸، ص۴۲۶.
- ↑ مغنیه، التفسير الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۶، ص۵۵۷.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۸ق، ج۶، ص۶۰۳.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۸ق، ج۷، ص۱۸۱.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۹، ص ۲۳ و ۱۳۵.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۰، ص۹۷.
- ↑ قمی، تفسير القمی، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۲۸۶؛ شیبانی، نهج البيان عن كشف معاني القرآن، ۱۳۷۷ش، ج۴، ص۳۸۵؛ صفار، بصائر الدرجات في فضائل آل محمّد(ص)، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۷۱.
- ↑ قمی، تفسير القمی، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۲۹؛ بحرانی، البرهان في تفسير القرآن، ۱۴۱۵ق، ج۱، ۱۰۷؛ شیخ صدوق، معانی الأخبار، ۱۴۰۳ق، ص۳۳.
- ↑ استرآبادی، تأويل الآيات الظاهرة في فضائل العترة الطاهرة، ۱۴۰۹ق، ص۵۳۷؛ قمی مشهدی، تفسير كنز الدقائق و بحر الغرائب، ۱۳۶۷ش، ج۱۲، ص۳۵؛ بحرانی، اللوامع النورانیة في أسماء علي و أهل بیته القرآنیة، ۱۴۲۹ق، ص۶۱۰؛ بحرانی، البرهان في تفسير القرآن، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۸۴۶.
- ↑ ابن‌مشهدی، المزار الکبیر، ۱۴۱۹ق، ص۳۰۴.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۴، ص۱۶.
- ↑ شیخ صدوق، معانی الاخبار، ۱۴۰۳ق، ص۳۵؛ قمی، تفسیر القمی، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۶۶.
- ↑ نقوی قاینی، ضياء الفرقان في تفسیر القرآن، ۱۳۹۵ش، ج۸، ص۵۳۷.
- ↑ استرآبادی، تأويل الآيات الظاهرة في فضائل العترة الطاهرة، ۱۴۰۹ق، ص۳۰.
- ↑ کوفی، تفسير فرات الكوفی، ۱۴۱۰ق، ص۵۱؛ بحرانی، البرهان في تفسير القرآن، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱۱۴.
- ↑ طبرسی، مجمع البيان، ج۹، ص۷۶.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۸ق، ج۶، ص۶۰۳.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۴۱۳.
- ↑ کوفی، تفسير فرات الكوفی، ۱۴۱۰ق، ص۵۲.
یادداشت
- ↑ مانند «هدی مستقیم»[۸] و «طریق مستقیم»[۹] و «بالقسطاس المستقیم»[۱۰] در این موارد ۲ آیه نخست با مفهوم صراط مستقیم در ارتباط هستند.(دیاری بیدگلی، و درویشی، باز شناسی مصادیق روایی صراط مستقیم بر پایه روایات «التفسیر الاثری الجامع»، ص۱۱.)
- ↑ قرآن کریم درباره این گروه می‌فرماید: ذَلِكَ بِأَنَّهُمُ اسْتَحَبُّواْ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا عَلَى الآخِرَةِ وَأَنَّ اللَّهَ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ طَبَعَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَسَمْعِهِمْ وَأَبْصَارِهِمْ وَأُولَئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ لاَ جَرَمَ أَنَّهُمْ فِي الآخِرَةِ هُمُ الْخَاسِرُونَ.[۲۵]
- ↑ وَمِنْهُم مَّن يَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ.[۲۸]
- ↑ فَمِنَ النَّاسِ مَن يَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا وَمَا لَهُ فِي الآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ.[۳۰](سیف اللهی، صراط مستقیم از منظر قرآن کریم، روزنامه کیهان، تاریخ درج مطلب: ۲ شهریور ۱۳۸۷ش.)
منابع
- ابن‌مشهدى، محمد بن جعفر، المزار الکبیر، به‌تحقیق جواد قيومى‌اصفهانى، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- ابوالفتوح رازى، حسين بن على، روض الجنان و روح الجنان في تفسير القرآن، به‌تصحیح محمدمهدی ناصح و محمدجعفر یاحقی، مشهد، آستان قدس رضوى، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
- استرآبادی، علی، تأويل الآيات الظاهرة في فضائل العترة الطاهرة، به‌تحقیق حسین استادولی، قم، جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم. مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- بحرانی، هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسير القرآن، قم، مؤسسة البعثة. مرکز الطباعة و النشر، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- بحرانی، هاشم بن سلیمان، اللوامع النورانیة فی أسماء علی و أهل بیته القرآنیة، به‌تحقیق حامد فدوی‌اردستانی، قم، مکتبة المرتضوية، چاپ اول، ۱۴۲۹ق.
- بستانی، قاسم، و زهرا کرئی، معنا، ویژگی‌ها و مفاهیم صراط مستقیم در قرآن کریم، در مجله بینات، شماره ۶۷، پاییز ۱۳۸۹ش.
- پاسخ به شبهات اعتقادی/شبهه۸۱، سایت آوینی، تاریخ درج مطلب: بی‌تا، تاریخ بازدید: ۲ تیر ۱۴۰۳.
- التفسير المنسوب إلى الإمام الحسن العسكری(ع)، به‌تحقیق و تصحیح مدرسه امام مهدى(ع)، قم، مدرسة الإمام المهدی(عج)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- حویزی، عبدعلی بن جمعه، تفسير نور الثقلين، به‌تصحیح: هاشم رسولی، قم، اسماعيليان، چاپ چهارم، ۱۴۱۵ق.
- حیدری کاشانی، محمدباقر، صراط مستقیم همان صراط ولایت و امامت، سایت ایران صدا؛ پاسخ به شبهات اعتقادی/شبهه۸۱، سایت ایران صدا، تاریخ درج مطلب: بی‌تا، تاریخ بازدید: ۲ تیر ۱۴۰۳.
- خاتمی، سیداحمد، امامان نور و صراط مستقیم، در مجله پاسدار اسلام، شماره ۳۰۸، مرداد ۱۳۸۶ش.
- خوشوقت، صراط مستقیم در قرآن و روایات، سایت صاحب امر، تاریخ درج مطلب: بی‌تا، تاریخ بازدید: ۲ تیر ۱۴۰۳.
- دیاری بیدگلی، محمدتقی، و احسان‌الله درویشی، بازشناسی مصادیق روایی صراط مستقیم بر پایه روایات «التفسیر الاثری الجامع»، در مجله علوم و معارف قرآن و حدیث، شماره ۱۳، زمستان ۱۳۹۶ش.
- ديلمى، حسن بن محمد، إرشاد القلوب إلى الصواب، قم، الشريف الرضی، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- سیف اللهی، حسین، صراط مستقیم از منظر قرآن کریم، روزنامه کیهان، تاریخ درج مطلب: ۲ شهریور ۱۳۸۷، تاریخ بازدید: ۵ خرداد ۱۴۰۳.
- شیبانی، محمد بن حسن، نهج البيان عن كشف معانی القرآن، به‌تحقیق: حسین درگاهی، قم، نشر الهادی، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- شیخ صدوق، محمد بن على، علل الشرائع، قم، كتاب فروشى داورى، چاپ اول، ۱۳۸۵ش/۱۹۶۶م.
- شیخ صدوق، محمد بن على، عيون أخبار الرضا(ع)، به‌تحقیق و تصحیح مهدی لاجوردى، تهران، نشر جهان، چاپ اول، ۱۳۷۸ق.
- شیخ صدوق، محمد بن على، معانی الأخبار، به‌تحقیق علی‌اکبر غفارى، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.
- صادقی‌تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنة، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، ۱۴۰۶ق.
- صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات في فضائل آل محمّد(ص)، به‌تحقیق محسن بن عباسعلى كوچه‌باغى، قم، مكتبة آية الله المرعشی النجفی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، چاپ سوم، ۱۳۵۲ش.
- طبرسى، احمد بن على، الإحتجاج على أهل اللجاج، به‌تحقیق محمدباقر خرسان، مشهد، نشر مرتضی، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، ترجمه تفسیر مجمع البیان، مترجم: حسین نوری همدانی و دیگران، به‌تحقیق: محمد مفتح، تهران، فراهانی، چاپ اول، بی‌تا.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفه، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
- طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار المعرفه، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، بی‌تا.
- عاشور، علی، تفسیر أمیر المؤمنین(ع) للقرآن الکریم، بیروت، مرکز الشرق الأوسط الثقافی، چاپ اول، ۱۴۲۹ق.
- عیاشی، محمد بن مسعود، تفسير العیاشی، به‌تصحیح: هاشم رسولی، تهران، مکتبة العلمية الاسلامية، چاپ اول، ۱۳۸۰ق.
- فيض كاشانى، محمد محسن بن شاه مرتضى، تفسیر الصافی، به‌تصحیح حسین اعلمی، تهران، مکتبه الصدر، چاپ دوم، ۱۴۱۵ق.
- فيض كاشانى، محمد محسن بن شاه مرتضى، نوادر الأخبار فيما يتعلق بأصول الدين، به‌تحقیق: مهدی انصارى قمى، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگى، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.
- قاسمی پرشکوه، سعید، و محمدحسین خوانین‌زاده، صراط مستقیم در تفاسیر قرآن و آثار ابن عربی، در مجله پژوهشنامه معارف قرآنی، شماره ۱۲، خرداد ۱۳۹۲ش.
- قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا، تفسير كنز الدقائق و بحر الغرائب، به‌تحقیق: حسین درگاهی، تهران، وزارة الثقافة و الإرشاد الإسلامی. مؤسسة الطبع و النشر، چاپ اول، ۱۳۶۷ش.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسير القمی، به‌تصحیح: طیب جزایری، قم، دار الکتاب، چاپ سوم، ۱۴۰۴ق.
- کوفی، فرات بن ابراهیم، تفسير فرات الكوفی، به‌تصحیح: محمد کاظم، تهران، وزارة الثقافة و الإرشاد الإسلامی. مؤسسة الطبع و النشر، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
- مجلسى، محمدباقر، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، بیروت، دار إحياء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- مغنیه، محمدجواد، التفسير الکاشف، قم، دارالکتب الاسلامی، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ سی و دوم، ۱۳۷۴ش.
- نقوی قاینی، محمد تقی، ضياء الفرقان في تفسیر القرآن، تهران، قائن، چاپ اول، ۱۳۹۵ش.