نَفْسِ لَوَّامه به‌معنای نَفْسِ سرزنشگر، حالتی نفسانی است که در آن، انسان خود را به‌جهت خطاهایش سرزنش می‌کند. این اصطلاح برگرفته از آیه دوم سوره قیامت است. عالمان مسلمان ذیل این آیه، تفسیرهای مختلفی در خصوص نفس لوامه مطرح کرده‌اند.
نفس لوّامه در مقابل نفس اَمّاره و نفس مطمئنه قرار دارد. به‌باور عالمان مسلمان انسان تنها یک هویت دارد. آنگاه که از عقل پیروی می‌کند، از آن به نفس لوامه تعبیر می‌شود، زمانی که برخلاف آن حکم می‌کند، به آن نفس اماره می‌گویند و وقتی به آرامش روحی می‌رسد، آن را نفس مطمئنه می‌نامند.
مفهوم‌شناسی
نَفْسِ لَوَّامه به معنای نَفْسِ سرزنشگر، به گفته مرتضی مطهری مرتبه‌ای از نفس است که در مرحله‌ای بالاتر از نفس اَمّاره و پایین‌تر از نفس مطمئنه قرار دارد.[۱] محمدتقی مصباح یزدی هم گفته حالتی از نفس است که در آن انسان از خطاهایش پشیمان می‌شود و خود را سرزنش می‌کند.[۲] این اصطلاح در آیه ۲ سوره قیامت به کار رفته است: «وَلَا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ؛ و سوگند به نفس سرزنشگر».
گفته شده نفس لوامه، همان وجدان است که انسان را پس از ارتکاب گناه سرزنش کرده و او را دچار عذاب وجدان می‌کند.[۳]
تفاوت با نفس اماره و نفس مطمئنه
نفس لوامه در مقابل نفس اَمّاره و نفس مطمئنه قرار دارد.[۴] نفس اماره حالتی از نفس است که در آن، انسان به عقلش گوش نمی‌دهد و به گناه رو می‌آورد.[۵] نفس مطمئنه هم حالتی است که بر اثر تکرار، توجه به عقل و پیروی از آن، ملکه و عادت می‌شود و انسان اطمینان و آرامش می‌یابد.[۶]
منافات نداشتن نفْس‌های مختلف با یکی‌بودن هویت انسان
به‌باور عالمان مسلمان، اینکه انسان نفس‌های مختلفی چون نفس اَمّاره و لوّامه و مطمئنه دارد، با یکی‌بودن نفس یا هویت انسان منافات ندارد. آنها معتقدند انسان بیشتر از یک نفس یا هویت یا خود ندارد و این اصطلاحات حالت‌ها و مراتب مختلف نفس را نشان می‌دهند.[۷]
محمدتقی مصباح یزدی نوشته است نفس گاهی به کارهای بد دستور می‌دهد که از آن به نفس اماره تعبیر می‌کنند. گاهی هم خود را به‌خاطر خطاهایس سرزنش می‌کند که از این ملامتگری به نفس لوامه یاد می‌شود.[۸]
به‌گفته مرتضی مطهری، انسان دو «من» یا «خود» ندارد؛ بلکه یک خودِ دارای مراتب دارد. گاه در مرتبه‌ای پایین قرار دارد که از عقل فرمان نمی‌برد. این نفس اماره او است. در مرتبه‌ای بالاتر، هشیارتر است و اگر کار بدی کرد، خود را محاکمه می کند که به آن نفس لوامه می‌گویند.[۹]
نفس لوامه در کتاب‌های تفسیری
در کتاب‌های تفسیری، برداشت‌های مختلفی از نفس لوامه مطرح شده است. برخی از آنها به شرح زیر است:
- منظور نفس انسان مؤمن است که خود را به‌خاطر گناهان یا سستی در کارهای خیر سرزنش می‌کند.[۱۰] علامه طباطبایی این دیدگاه را پذیرفته است.[۱۱]
- منظور نفس همه انسان‌ها، چه نیکوکار، چه بدکار در روز قیامت است؛ زیرا در این روز، بدکاران به‌علت آنکه تقوا پیشه نکرده‌اند و نیکوکاران به‌جهت آنکه بیشتر عبادت نکرده‌اند، خود را سرزنش می‌کنند. این دیدگاه را به عبدالله بن عباس نسبت می‌دهند.
- منظور تنها نفس گناهکاران در روز قیامت است؛ زیرا آنها در روز قیامت، خود را به‌جهت گناهانشان ملامت می‌کنند.
- منظور انسان‌های باتقوا است که در روز قیامت گناهکاران را سرزنش می‌کنند.[۱۲]
نفس لوامه در فلسفه و عرفان
خواجه نصیرالدین طوسی، نفس لوامه را برآمده از قوۀ غضب در نفس انسان می‌داند.[۱۳] در ادبیات عرفانی و فلسفی، مسئولیت قوه غضبی دفع ضرر از انسان است.[۱۴] این قوه می‌تواند با سختگیری خود زیاده‌روی قوای غریزی و حیوانی را مدیریت کند.[۱۵]
از نظر این اندیشمندان، نفس لوامه حکم عقل را بر خواسته‌های غریزی خود برتری می‌دهد و اگر بر اثر طغيان غريزه مرتکب گناهی شود، فوراً رفتار خود را سرزنش می‌کند و به توبه روی می‌آورد.[۱۶] با این حال، به گفته برخی عارفان این مرحله نمی‌تواند مرحلۀ نهایی رشد نفس باشد؛ زیرا غلبۀ صفت غضب در نفس منجر به خلقیاتی همچون درنده‌خویی، جاه‌طلبی و برتری‌جویی می‌گردد.[۱۷]
کاربرد در ادبیات
از نفس لوامه در ادبیات فارسی هم سخن آمده است. در کنزالحقایق، اثر محمود شبستری، عارف و شاعر قرن هشتم هجری قمری آمده است:
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۳، ص۵۹۵-۵۹۶.
- ↑ مصباح یزدی، آیین پرواز، ۱۳۹۹ش، ص۲۶.
- ↑ محفوظی، «نفس لوامه»، ص۱۲.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶۷، ص۳۷؛ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۳، ص۵۹۵-۵۹۶؛ مصباح یزدی، آیین پرواز، ۱۳۹۹ش، ص۲۶-۲۷.
- ↑ مصباح یزدی، آیین پرواز، ۱۳۹۹ش، ص۲۷؛ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۳، ص۵۹۵-۵۹۶.
- ↑ مصباح یزدی، آیین پرواز، ۱۳۹۹ش، ص۲۷.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶۷، ص۳۶-۳۷؛ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۳، ص۵۹۵؛ مصباح یزدی، «اخلاق و عرفان اسلامی»، ص۸.
- ↑ مصباح یزدی، «اخلاق و عرفان اسلامی»، ص۸.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۳، ص۵۹۴-۵۹۶.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۸ق، ج۲۰، ص۱۰۳؛ فخررازی، مفاتیح‌الغیب، ۱۴۲۰ق، ج۳۰، ص۷۲۰.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۸ق، ج۲۰، ص۱۰۳.
- ↑ فخررازی، مفاتیح‌الغیب، ۱۴۲۰ق، ج۳۰، ص۷۲۰-۷۲۱.
- ↑ نصیرالدین طوسی، اخلاق ناصری، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۴۲.
- ↑ خمينی، شرح حديث جنود عقل و جهل، ۱۳۹۲ش، ص۱۵۵
- ↑ نراقی، علم اخلاق اسلامی، ۱۳۷۹ش، ص۱۰۳ـ ۱۷۳.
- ↑ شیرازی، مناهج أنوار المعرفة، ۱۳۸۴ش، ج۲، ص۲۱-۲۳
- ↑ خمينی، شرح حديث جنود عقل و جهل، ۱۳۹۲ش، ص۱۵۵؛ نراقی، علم اخلاق اسلامی، ۱۳۷۹ش، ص۱۰۳ـ ۱۷۳.
- ↑ شبستری، کنزالحقایق.، وبگاه گنجور.
- ↑ مولوی، مثنوی معنوی، دفتر پنجم، بخش ۸۱.وبگاه گنجور.
منابع
- خمینی، روح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۹۲ش.
- شبستری، محمود، کنزالحقایق، وبگاه گنجور، تاریخ بازدید: ۲۷ آبان ۱۳۹۹ش.
- شیرازی، میرزا بابا، مناهج أنوار المعرفة فی شرح مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقة، تهران، خانقاه احمدی، ۱۳۸۴ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- فخر رازی، محمد بن عمر، مفاتیح‌الغیب، بیروت، دارالتراث العربی، ۱۴۲۰ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار ائمة الاطهار،، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- محفوظی، عباس، «نفس لوامه»، ماهنامه پاسدار اسلام، ش۲۰۶، بهمن ۱۳۷۷ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، «اخلاق و عرفان اسلامی»، معرفت، شماره ۱۲۷، ۱۳۸۷ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، آیین پرواز، تلخیص جواد محدثی، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ نهم، ۱۳۹۹ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۸۹ش..
- مولوی، جلال‌الدین محمد، مثنوی معنوی، دفتر پنجم، بخش ۸۱، وبگاه گنجور، تاریخ بازدید: ۲۸ اردیبهشت ۱۳۹۶ش.
- نراقی، مهدی، ترجمه سیدجلال‌الدین مجتبوی، تهران، حکمت، ۱۳۷۹ش.
- نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اخلاق ناصری، تهران، علميه اسلاميه، ۱۴۱۳ق.