لوحِ مَحْفوظ جایگاه حقیقی قرآن است که تمام حوادث عالم در آن نوشته شده و قابل تغییر نیست. شناخت لوح محفوظ، برای شناختن حقیقت قرآن اهمیت دارد؛ زیرا به گفته برخی مفسران، لوح محفوظ جایگاه اصلی همه کتاب‌های آسمانی، از جمله قرآن است. لوح محفوظ را لوحی مطابق علم خدا دانسته‌اند که قابل تغییر نیست و تمام حوادث عالم در آن نوشته شده است. لوح محفوظ برخلاف لوح محو و اثبات است که حوادث عالم در آن به صورت قطعی نوشته نشده و تغییرپذیر است.
لوح محفوظ را از امور ماورای طبیعی دانسته‌اند که قابل حس نیست. مهمترین ویژگی لوح محفوظ، جامعیت آن است. گروهی از مفسران لوح محفوظ را کنایه از علم خدا دانسته‌اند، ولی گروهی دیگر، با استناد به آیات دیگری از قرآن، این دیدگاه را رد کرده‌اند. همچنین برخی فیلسوفان، آن را بر عقل فعال یا جبرئیل تطبیق کرده‌اند، اما این دیدگاه، مخالف ظاهر شریعت و فاقد دلیل قرآنی و روایی ارزیابی شده است.
برخی اسلام‌شناسان با استناد به آیاتی از قرآن بر این باورند که چهارده معصوم به لوح محفوظ آگاهی دارند. در مقابل، برخی مفسران، آگاهی از لوح محفوظ را مخصوص خدا می‌دانند که از دسترس دیگر مخلوقات خارج است. به گفته محققان اسلامی، نوشته شدن تمامی حوادث عالم در لوح محفوظ، به معنای مجبور بودن انسان نیست؛ زیرا افعال انسان، به همان صورتی که واقع می‌شوند (انجام شدن آن به صورت اختیاری) در آن لوح ثبت شده است و علم خدا، واقعیت را تغییر نمی‌دهد.
جایگاه لوح محفوظ در مباحث اسلامی
لوح محفوظ اصطلاحی قرآنی است که بر جایگاه حقیقی قرآن، پیش از نزول تدریجی آن بر پیامبر(ص) دلالت دارد.[۱] علامه طباطبایی مؤلف تفسیر المیزان، معتقد است قرآن موجود در لوح محفوظ، برای انسان‌ها قابل فهم نیست؛ ازاین‌رو خداوند برای قابل فهم شدن، آن را به مرتبه پایین‌تری نازل کرد.[۲] به گفته طباطبایی همه کتاب‌های آسمانیِ نازل شده بر پیامبران از لوح محفوظ نسخه‌برداری شده و به همین دلیل قرآن، لوح محفوظ را اُمّ‌الکِتاب (کتاب اصلی) نامیده است.[۳] همچنین شناخت لوح محفوظ، برای فهم آیات مربوط به نزول قرآن، مصون بودن آن از تحریف و وحیانی بودن قرآن مهم ارزیابی شده است.[۴]
علامه مجلسی مؤلف کتاب بِحارُالاَنوار در توضیح لوح محفوظ، آن را لوحی مطابق علم خدا معرفی کرده است که تمام حوادث عالم در آن نوشته شده و قابل تغییر نیست.[۵] همچنین به گفته جعفر سبحانی از مفسران شیعه، در این لوح همه اتفاقات مربوط به انسان‌ها که قطعا رخ خواهند داد، ثبت شده است.[۶] با توجه به ثبت شدن حوادث قطعی عالم در این کتاب، لوح محفوظ را جایگاه قضای الهی دانسته‌اند.[۷] در مقابل لوح محفوظ، لوح دیگری به نام لوح محو و اثبات، وجود دارد که حوادث عالم در آن به صورت قطعی نوشته نشده و قابل تغییر است.[۸]
تعبیر لوح محفوظ تنها یکبار در قرآن و در آیه فِي لَوْحٍ مَحْفُوظٍ ذکر شده است.[۹] بعضی مفسران معتقدند در آیات دیگری از قرآن، با تعبیرهای مختلفی به لوح محفوظ اشاره شده است؛ از جمله این تعبیرها می‌توان به «كِتَابٍ مُبِينٍ»[۱۰] (به معنایِ کتاب آشکار)، «كِتَابٍ مَكْنُونٍ»[۱۱] (به معنایِ کتاب پنهان) و «أُمِّ الكِتَابِ»[۱۲] (به معنایِ کتاب اصلی) اشاره کرد.[۱۳]
حقیقت و چیستی
لوح محفوظ از جنس امور ماورای طبیعی است و نمی‌توان آن را با حس و تجربه بشری، درک کرد.[۱۴] به گفته محمدهادی معرفت و ناصر مکارم شیرازی از مفسران شیعه، لوح محفوظ کنایه از علم خداوند است و به همین دلیل نمی‌توان آن را شیئ مادی یا معنوی (مانند ظرف، صفحه، یا مکان خاص) دانست.[۱۵] اما محمدتقی مصباح یزدی، مؤلف کتاب قرآن‌شناسی این نظریه را ناصحیح دانسته، معتقد است با توجه به تعبیرهایی که قرآن درباره این لوح بیان کرده (مانند «وَعِندَهُ أمُّ الْكتَابِ» به معنای «كتاب اصلی چیزی نزد اوست») این نکته به دست می‌آید که این لوح، عین ذات خدا نیست، بلکه مخلوق خدا است.[۱۶] برخی محققان درباره چیستی لوح محفوظ، شش نظریه مطرح کرده‌اند.[۱۷] گفته شده تعبیر لوح و قلم برای تقریب ذهن و از باب تشبیه یا تنزیل است و نباید آن را با قلم و کاغذ و کتاب‌های معمولی مقایسه کرد.[۱۸]
از نگاه فلسفه و عرفان
برخی فیلسوفان، لوح محفوظ را بر عقل فَعّال، جبرئیل،[۱۹] و یا نَفْس کلی فَلَک اَعظم که کائنات در آن نقش می‌بندد، تطبیق کرده‌اند.[۲۰] در جهان‌شناسی عرفانی، قلم، منشأ لوح محفوظ معرفی شده است.[۲۱] مُحییِ‌الدین بن عربی از صوفیان سرشناس، معتقد است علم خداوند به مخلوقات به طور اجمالی است و قلم به طور تفصیلی آن را در لوح محفوظ ایجاد می‌کند.[۲۲] با این حال برخی محققان تطبیق لوح محفوظ، بر مفاهیم فلسفی، مانند جوهر مُجَّرَد یا عقل اول را بر خلاف ظاهر شریعت دانسته‌اند که دلیل قرآنی و روایی ندارد.[۲۳]
ویژگی‌ها
مهمترین ویژگی لوح محفوظ را جامعیت آن دانسته‌اند.[۲۴] مطابق روایات، تمام اخبار و حوادث عالم، با قلم در لوح محفوظ نوشته شده است.[۲۵] همچنین در روایات، برخی ویژگی‌های ظاهری (مانند زُمُرُّد بودن آن[۲۶]) برای لوح محفوظ بیان شده است که به گفته علامه طباطبایی این ویژگی‌ها نوعی تمثیل است که تصویری از لوح محفوظ را متناسب با ذهن‌های مادی بشر بیان می‌کند.[۲۷]
دسترسی غیر خدا به لوح محفوظ
برخی محققان با استناد به آیاتی از قرآن بر این باورند که برخی انسان‌های شایسته می‌توانند از لوح محفوظ آگاه شوند.[۲۸] این محققان با کنار هم قرار دادن آیه ۷۷-۷۹ سوره واقعه [یادداشت ۱] و آیه ۳۳ سوره احزاب [یادداشت ۲] معتقدند چهارده معصوم از جمله افرادی هستند که قطعا به لوح محفوظ دسترسی دارند.[۲۹] سید علی میلانی کلام‌پژوه شیعه، نیز معتقد است از برخی روایت‌ها استفاده می‌شود که ائمه(ع) با لوح محفوظ ارتباط مستقیمی دارند.[۳۰] علامه طباطبایی نیز علم غیب پیامبران و امامان را به آگاهی آنان از لوح محفوظ تفسیر کرده است.[۳۱]
با این حال بر اساس برخی روایات، هیچ مخلوقی (حتی پیامبران و امامان) از لوح محفوظ آگاه نیست و لوح محفوظ تنها در اختیار خدا است.[۳۲] محمدهادی معرفت نیز با استناد به روایتی از امام صادق(ع)، بر این باور است که پیامبر و امامان به لوح محفوظ دسترسی ندارند.[۳۳]
منافات نداشتن لوح محفوظ با اختیار انسان‌ها
به گفته محققان اسلامی، نوشته شدن تمامی حوادث عالم در لوح محفوظ، به معنای مجبور بودن انسان نیست.[۳۴] مصباح یزدی در کتاب خداشناسی، این اشکال را بیان کرده که ثبت شدن تمامی حوادث، از جمله افعال انسان در لوح محفوظ، با اختیار انسان منافات دارد.[۳۵] وی در پاسخ به این سؤال معتقد است ثبت شدن تمامی افعال انسان در لوح محفوظ به معنای جبرگرایی نیست، چرا که افعال انسان در آن لوح، به همان صورتی که واقع می‌شوند (انجام شدن آن به صورت اختیاری) ثبت شده است و علم خدا، واقعیت را تغییر نمی‌دهد؛[۳۶] مانند معلمی که پیش از امتحان می‌داند که دانش‌آموز در امتحان موفق می‌شود، یا شکست می‌خورد.[۳۷]
جستارهای وابسته
یادداشت‌ها
- ↑ إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ - فِي كِتَابٍ مَكْنُونٍ - لَا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ: آن، قرآن کریمی است - که در کتاب محفوظی جای دارد - و جز پاکان نمی‌توانند به آن دست زنند.
- ↑ إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً: خداوند فقط می‌خواهد پلیدی و گناه را از شما اهل بیت دور کند و کاملاً شما را پاک سازد.
پانویس
- ↑ کلانتری، «لوح محفوظ»، ص۱۱۹.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۰، ص۱۳۸.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۸، ص۸۴.
- ↑ دهقانی، و دیگران، «معناشناسی لوح محفوظ در قرآن»، ص۶.
- ↑ مجلسی، مرآة العقول، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۱۳۲.
- ↑ سبحانی، مع الشیعة الإمامیة فی عقائدهم، ۱۴۴۰ق، ص۱۴۴-۱۴۵.
- ↑ قلی‌زاده، و توکلی، «بررسی تطبیقی چیستی لوح محفوظ و ویژگی‌های آن در المیزان و مجمع البیان»، ص۱۸۵.
- ↑ مجلسی، مرآة العقول، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۱۳۲.
- ↑ عبدالباقی، المعجم المفهرس، ۱۳۶۴ق، ص۶۵۳.
- ↑ سوره انعام، آیه ۵۹.
- ↑ سوره واقعه، آیه ۷۸.
- ↑ سوره زخرف، آیه ۴.
- ↑ نگاه کنید به: معرفت، التمهید، ۱۴۲۸ق، ج۳، ص۳۴؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۶، ص۳۵۴؛ سبحانی، مع الشیعة الإمامیة فی عقائدهم، ۱۴۴۰ق، ص۱۴۴.
- ↑ کلانتری، «لوح محفوظ»، ص۱۲۱.
- ↑ معرفت، التمهید، ۱۴۲۸ق، ج۳، ص۳۴؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۶، ص۳۵۴.
- ↑ مصباح یزدی، خداشناسی، ۱۳۹۶ش، ص۴۸۵.
- ↑ کلانتری، «لوح محفوظ»، ص۱۲۲.
- ↑ جعفری، «بحثی درباره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات»، ص۸۵.
- ↑ تهاونی، کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، ۱۹۹۶م، ج۲، ص۱۴۱۶.
- ↑ ملا صدرا، الحکمة المتعالیه، ۱۹۸۱م، ج۶، ص۲۹۵.
- ↑ زمانی، «جایگاه لوح و قلم در جهان‌شناسی عرفانی ابن عربی و عطار نیشابوری»، ص۱۱۹.
- ↑ ابن‌عربی، التدبیرات الالهیه، ۱۴۲۴ق، ص۱۰۸.
- ↑ انصاری، «لوح محفوظ»، ص۱۹۴۰.
- ↑ قلی‌زاده، و توکلی، «بررسی تطبیقی چیستی لوح محفوظ و ویژگی‌ها آن در المیزان و مجمع البیان»، ص۱۸۹.
- ↑ شیخ صدوق، علل الشرایع، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۱۹.
- ↑ شیخ مفید، الإختصاص، ۱۴۱۳ق، ص۴۹.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۸، ص۱۷۰.
- ↑ غرویان، و دیگران، بحثی مبسوط در آموزش عقاید، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۲۵۵-۲۵۶.
- ↑ غرویان، و دیگران، بحثی مبسوط در آموزش عقاید، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۲۵۵-۲۵۶.
- ↑ حسینی میلانی، با پیشوایان هدایتگر، ۱۳۸۹ش، ج۴، ص۱۹۸.
- ↑ طباطبایی، بررسی‌های اسلامی، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۱۹۵.
- ↑ صفار، بصائر الدرجات، ۱۴۰۴ق، ص۱۰۹-۱۱۰.
- ↑ معرفت، التفسیر و المفسرون، ۱۴۲۵ق، ج۱، ص۵۱۳.
- ↑ مصباح یزدی، خداشناسی، ۱۳۹۶ش، ص۴۸۷-۴۸۸.
- ↑ مصباح یزدی، خداشناسی، ۱۳۹۶ش، ص۴۸۷.
- ↑ مصباح یزدی، خداشناسی، ۱۳۹۶ش، ص۴۸۷-۴۸۸.
- ↑ تهمورسی، «لوح محفوظ»، ص۵۳۳.
منابع
- ابن‌عربی، التدبیرات الالهیة فی إصلاح المملکة الإنسانیه، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۴ق.
- انصاری، مسعود، «لوح محفوظ»، در جلد دوم دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، تهران، دوستان و ناهید، ۱۳۷۷ش.
- تهاونی، محمد علی، کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، بیروت، مکتبة لبنان ناشرون، ۱۹۹۶م.
- تهمورسی، رامین، «لوح محفوظ»، در جلد ۱۴ دایرة المعارف تشیع، تهران، حکمت، ۱۳۹۰ش.
- جعفری، «بحثی درباره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات»، در مجله کلام اسلامی، شماره ۳۴، تابستان ۱۳۷۹ش.
- حسینی میلانی، سید علی، با پیشوایان هدایتگر، قم، الحقائق، ۱۳۸۹ش.
- دهقانی، فرزاد، و دیگران، «معناشناسی لوح محفوظ در قرآن»، در مجله ذهن، شماره ۷۳، بهار ۱۳۹۷ش.
- سبحانی، جعفر، مع الشیعة الامامیه فی عقائدهم، قم، موسسه امام صادق(ع)، ۱۴۴۰ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، علل الشرایع، قم، داوری، ۱۳۸۵ش.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، الإختصاص، قم، المؤتمر العالمی لألفیة الشیخ المفید، ۱۴۱۳ق.
- صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد(ص)، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
- طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۷ق.
- طباطبایی، محمدحسین، بررسی‌های اسلامی، به کوشش: سید هادی خسروشاهی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۸ش.
- عبدالباقی، محمد فؤاد، المعجم المفهرس لألفاظ القرآن الکریم، قاهره، دار الکتب المصریه، ۱۳۶۴ق.
- غرویان، محسن، و دیگران، بحثی مبسوط در آموزش عقاید، قم، دار العلم، ۱۳۷۱ش.
- قلی‌زاده، رضا، و محمدجواد توکلی، «بررسی تطبیقی چیستی لوح محفوظ و ویژگی‌های آن در المیزان و مجمع البیان»، در مجله تفسیر پژوهی، شماره ۱۷، بهار و تابستان ۱۴۰۱ش.
- کلانتری، ابراهیم، «لوح محفوظ»، در مجله مقالات و بررسی‌ها، شماره ۸۳، پاییز و زمستان ۱۳۸۳ش.
- مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول(ص)، تهران، دار الکتب الإسلامیه، ۱۴۰۴ق.
- مصباح یزدی، محمدتقی، خداشناسی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، ۱۳۹۶ش.
- معرفت، محمدهادی، التفسیر و المفسرون فی ثوبها القشیب، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، ۱۴۲۵ق.
- معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، قم، التمهید، ۱۴۲۸ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ش.
- ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعه، تعلیقه: محمدحسین طباطبایی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۹۸۱م.
پیوند به بیرون
- «مفهوم لوح محفوظ بر اساس واکاوی مفاهیم نمادین در روایات»
- «بررسی تحلیلی دیدگاه ملاصدرا درباره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات با رویکرد فلسفی»