استغفار درخواست آمرزش گناهان از خدا. استغفار به صورت زبانی و عملی انجام می‌شود؛ زبانی آن گفتن استغفرالله است. در قرآن و روایات، موارد بسیاری از تشویق و فرمان به استغفار دیده می‌شود. ۳۰ آیه از قرآن، درباره استغفار پیامبران است. پیشگیری از عذاب الهی، آمرزش گناهان و افزایش روزی از آثار استغفار معرفی شده است.
استغفار، بهترین دعا و عبادت دانسته شده و انجام آن مستحب است؛ با این حال، در مواردی از جمله به عنوان کَفّاره بر شخص مُحرِم، واجب می‌شود. بر اساس آموزه‌های قرآن استغفار پیامبر(ص) برای مشرکان، جایز نیست.
امام علی(ع)، پشیمانی از گناهان گذشته، تصمیم برای بازنگشتن به گناه، ادا کردن حقوق مردم و انجام واجبات را از شروط استغفار ذکر کرده است.
استغفار در همه وقت‌ها و همه مکان‌ها سفارش شده است؛ اما بر انجام آن در وقت سحر، تأکید بیشتری شده است. استغفار گاه به دلیل گناه شخصی و ظلم بر نفس، گاه به خاطر تعدی به دیگران و گاه به سبب گناهان اجتماعی انجام می‌شود.
مفهوم‌شناسی
واژه استغفار، به معنای درخواست زبانی یا عملی[۱] از خداوند برای آمرزش گناهان است[۲] و هدف از آن، درخواست مصونیت از آثار بد گناه و عذاب الهی دانسته شده است.[۳]
استغفار، یا قولی و زبانی است، مانند گفتن «استغفر الله» و یا فعلی و عملی، مانند انجام دادن عملی که موجب آمرزش انسان می‌گردد.[۴] از استغفار زبانی در باب‌هایی مانند طهارت، صلاة، صوم، حج، تجارت، ظهار و کفّارات بحث شده است.[۵]
برخی مفسران اهل‌سنت از جمله زمخشری و فخر رازی، واژه استغفار در برخی از آیات قرآن مانند آیه۵۲ سوره هود (وَيا قَوْمِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ) را به معنای ایمان،[۶] یا اسلام مانند آیه ۳۳ سوره انفال (وَما كانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَهُمْ يَسْتَغْفِرُونَ)[۷] دانسته‌اند. طبرسی، مفسر شیعه در قرن پنجم هجری قمری، واژه استغفار در آیه ۱۷ سوره آل‌عمران (الصَّابِرِينَ وَالصَّادِقِينَ وَالْقَانِتِينَ وَالْمُنْفِقِينَ وَالْمُسْتَغْفِرِينَ بِالْأَسْحَارِ [اينانند= بندگان پرهیزکار] شكيبايان و راستگويان و فرمانبرداران و انفاق‌كنندگان و آمرزش‌خواهان در سحرگاهان) را بر اساس برخی از روایات به معنای نماز گزاردن تفسیر کرده و از مصادیق استغفار در مقام عمل شمرده است.[۸]
جایگاه
مفهوم آمرزش‌خواهی، ۶۸ بار در قرآن بیان شده است که ۴۳ مورد، مشتقات استغفار، هفده مورد در قالب «اغفر»، سه مورد به صیغه «یغفر»، دو مورد «تغفر» و یک بار به صورت «مغفرة» به کار رفته است.[۹]
تشویق به استغفار یا امر به آن نیز در بسیاری از آیات قرآن آمده مانند آیات ۱۹۹سوره بقره، ۱۱۰ سوره نساء و ۶۱ سوره هود[۱۰] و در مواردی، قرآن به توبیخ کسانی پرداخته که استغفار نکرده‌اند.[۱۱]
بنابر آموزه‌های قرآن، فرشتگان برای مؤمنان[۱۲] و اهل زمین استغفار می‌کنند[۱۳] و درخواستِ آمرزشِ گناه، صفت پرهیزکاران معرفی شده است.[۱۴] همچنین درخواست گناهکاران از پیامبران برای استغفار و طلب آمرزش از خداوند از سوی آنان از مطالبی است که شبهه شرک بودن درخواست استغفار از غیرخدا را رد می‌کند. محققان اهل‌سنت نیز بر اساس آیات قرآن درخواست استغفار از پیامبر را شرک قلمداد نکرده‌اند.[۱۵] بر اساس آیه ۹۷ سوره یوسف، فرزندان یعقوب پیامبر پس از حوادث مربوط به برادرشان یوسف از پدرشان درخواست کردند که از خداوند برایشان استغفار کند و او نیز به آنان وعده داد که انجام بدهد.[یادداشت ۱] همچنین در آیه ۶۴ سوره نساء آمده است: گناهکارانی که با گناه بر خویشتن ستم کرده‌اند از خدا استغفار می‌طلبند و پیامبر نیز از خدا برایشان طلب استغفار می‌کند.[۱۶]
در روایتی تصریح شده است که استغفار فراوان موجب می‌شود نامه عمل بندگان، درخشان شود.[۱۷] در روایتی دیگر، زرارة بن أعین از امام صادق(ع) نقل کرده است که کسی که گناهی مرتکب می‌شود، از صبح تا شب مهلت دارد که طلب آمرزش کند و در این صورت، آن گناه برایش نوشته نمی‌شود.[۱۸]
استغفار معصومان
حدود ۳۰ آیه از قرآن کریم، درباره استغفار انبیاست.[۱۹] با این حال علامه طباطبایی، با اشاره به عصمت پیامبران، ارتکاب معصیت توسط آنها را مغایر با وظایف تبلیغی آنها دانسته و احتمال داده است که پیامبران، اعمال مباح خود را گناه شمرده و برای آن استغفار می‌کرده‌اند.[۲۰] این نکته مضمون جمله «حسنات الابرار سیئات المقربین» است که نه تنها کارهای مباح برخی برای برخی دیگر گناه است که می تواند کارهای نیک برخی مانند( ابرار) برای برخی(مقربان) گناه محسوب گردد. [۲۱]
در آیات قرآن و همچنین سخنان نقل‌شده از معصومان(ع)، برخی از آثار استغفار بیان شده است؛ از جمله: در امان ماندن از عذاب الهی،[۲۲] آمرزش گناهان،[۲۳] افزایش روزی و فرزندان،[۲۴] و همچنین عمر طولانی.[۲۵]
قال رسول الله صلی الله علیه وآله:
«طُوبى لمَن وُجِدَ في صَحيفَةِ عَمَلِهِ يَومَ القِيامَةِ تَحتَ كُلِّ ذَنبٍ : أستَغفِرُ اللّه َ »
پيامبرخدا صلى الله عليه و آله : خوشا به حال كسى كه روزقيامت در نامه اعمالش، زير هر گناهی جمله «استغفر اللّه » يافت شود.
منبع: ری شهری، میزان الحکمه، ج۳، ص۲۲۷۴
احکام
استغفار، مستحب است؛ اما ممکن است به دلایلی، واجب یا حرام باشد.
- استغفار مستحب: استغفار، بهترین دعا و عبادت به شمار رفته و در همۀ احوال، مستحب دانسته شده است؛ از جمله:[۲۶] بین دو سجده نماز،[۲۷] بعد از تسبیحات اربعه،[۲۸] در قنوت به خصوص قنوت نماز وتر،[۲۹] هنگام سحر،[۳۰] و در ماه رمضان.[۳۱]
- استغفار واجب: استغفار در مواردی واجب است؛ از جمله به عنوان کفّارۀ مُحرِمی که یک یا دو بار، مرتکب جدال شود.[۳۲]
- استغفار حرام: بنابر قرآن، استغفار مؤمنان برای مشرکان جایز نیست.[۳۳]در باره جزییات استغفار ابراهیم در حق پدرش( یا جدّ مادری‌اش یا عمویش) با این که از مشرکان بود میان مفسران اختلاف است. [۳۴] ولی بر اساس آیات قرآن ابراهیم چون وعده‌ای به پدرش آزر داده بود برایش استغفار کرد ولی چون فهمید که او ایمان نیاورده از او بیزاری جست و دیگر برایش استغفار نکرد. قرآن در آیه ۱۱۴ سوره توبه به این موضوع اشاره کرده است وَمَا كَانَ اسْتِغْفَارُ إِبْرَاهِيمَ لِأَبِيهِ إِلَّا عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَهَا إِيَّاهُ فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ ۚ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لَأَوَّاهٌ حَلِيمٌ «و طلب آمرزش ابراهيم براى پدرش جز براى وعده‌اى كه به او داده بود، نبود. و[لى] هنگامى كه براى او روشن شد كه وى دشمن خداست، از او بيزارى جست. راستى، ابراهيم، دلسوزى بردبار بود».
آداب
در روایات نقل‌شده از امامان معصوم، آدابی برای استغفار ذکر شده است؛ از جمله امام علی(ع)، خطاب به مردی که در حال استغفار بود، شش ویژگی برای حقیقت استغفار بیان کرده است که عبارتند از: پشیمانی از گذشته، تصمیم جدی بر بازنگشتن به گناه، ادای حقوق مردم، انجام واجبات ضایع شده، تلاش برای آب کردن گوشتی که از حرام روییده و چشاندن رنج طاعت به جسم.[۳۵]
استغفار، گرچه محدود به زمان و مکان خاصی نیست؛ اما در قرآن، بر استغفار در وقت سَحر تأکید شده و آن را در آیات ۱۵تا ۱۸ سوره ذاریات از ویژگی‌های پرهیزکاران برشمرده است.(وَبِالْأَسْحَارِ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ)[۳۶]
انواع استغفار
استغفار از نظر چگونگی و موضوع گناه به سه نوع تقسیم شده است:
- استغفار از گناه شخصی و ظلم بر نفس (گناهان شخصی)
- استغفار از گناه و تعدّی نسبت به حقوق افراد دیگر (گناهان افراد نسبت به یکدیگر)
- استغفار از گناهان اجتماعی (گناهان مدیران و سیاستمداران و رهبران جامعه).[۳۷]
پانویس
- ↑ راغب، مفردات الفاظ القرآن، ۱۴۱۶ق، ص۶۰۹.
- ↑ اسکندرانی، کشف الاسرار، ۲۰۱۰م، ج۲، ص۴۶.
- ↑ ابن عاشور، التحریر و التنویر، ۱۴۲۰ق، ج۳، ص۲۲۳؛ راغب، مفردات الفاظ القرآن، ۱۴۱۶ق، ص۶۰۹.
- ↑ مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۴۳۹.
- ↑ مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، ج۱، ص۴۳۹.
- ↑ زمخشری، الکشاف، دارالکتاب العربی، ج۲، ص۴۰۲.
- ↑ فخر الرازی، التفسیر الکبیر، دار احیاء التراث العربی، ج۱۵، ص۱۵۸.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۷۱۴.
- ↑ مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دائرة المعارف قرآن کریم، ۱۳۸۵ش، ج۳، ص۱۳۴.
- ↑ عبدالباقی، المعجم المفهرس، ۱۴۱۲ق، ص۵۰۰.
- ↑ اَفَلایتوبونَ اِلَی اللهِ ویستَغفِرونَهُ (سوره المائدة، آیه ۷۴).
- ↑ سوره غافر، آیه ۷.
- ↑ سوره شوری، آیه۵.
- ↑ سوره آل عمران، آیه ۱۵-۱۶؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۲، ص۴۶۳.
- ↑ «درس‌هایی در مورد وهابیت آیت‌الله سبحانی»، مدرسه فقاهت.
- ↑ سوره نساء، آیه۶۴.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۵۰۴.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۴۳۷.
- ↑ مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دائرة المعارف قرآن کریم، ۱۳۸۵ش، ج۳، ص۱۴۲.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۶، ص۳۶۷.
- ↑ اربلی، کشف الغمه فی معرفة الائمه، ۱۳۸۱ق، ج۲، ص۲۵۴.
- ↑ سوره انفال، آیه ۳۳؛ علی الموسوی، شرح نهج البلاغه، ۱۴۱۸ق، ج۵، ص۲۶۷؛ همچنین نگاه کنید به: مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۸۰ش، ج۷، ص۱۵۴-۱۵۵.
- ↑ سوره نوح، آیه ۱۰.
- ↑ سوره نوح، آیه ۱۰-۱۲.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱۰، ص۵۴۳؛ فخر الرازی، التفسیر الکبیر، دار احیاء التراث العربی، ج۳۰، ص۱۳۷.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق، ج۷، ص۱۸۰.
- ↑ یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۶۸۳.
- ↑ یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۶۵۸.
- ↑ یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۶۹۹.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۷ق، ج۷، ص۳۳.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق، ج۱۰، ص۳۰۴.
- ↑ در جدال بر راست، در کمتر از سه مرتبه، غیر از استغفار چیزی نیست؛ و در سه مرتبه، کفاره آن یک گوسفند است (محمودی، مناسک عمره مفرده، ۱۳۸۷ش، ص۶۹).
- ↑ سوره توبه، آیه ۱۱۳.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۵، ص۱۳۲.
- ↑ نهج البلاغه، شرح عباس علی الموسوی، حکمت ۴۱۷، ص۵۰۸.
- ↑ نگاه کنید به: سوره آل عمران، آیه ۱۷؛ سوره ذاریات، آیه ۱۸.
- ↑ دفترحفظ و نشر آثار حضرت آیت الله العظمی خامنه ایhttps://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=20585
یادداشت
- ↑ قَالُوا يَا أَبَانَا اسْتَغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا إِنَّا كُنَّا خَاطِئِينَ. ترجمه: گفتند: «پدر! از خدا آمرزش گناهان ما را بخواه، که ما خطاکار بودیم!» آیه ۹۷ سوره یوسف
منابع
- ابن عاشور، محمد طاهر، التحریر و التنویر، بیروت، مؤسسة التاریخ، ۱۴۲۰ق.
- اربلی، علی بن عیسی، تحقیق و تصحیح : سید هاشم رسولی محلاتی، تبریز، ناشر بنی هاشمی، چاپ اول، ۱۳۸۱ق.
- اسکندرانی، محمد بن احمد، کشف الاسرار النورانیة القرآنیة، مصحح احمد فرید المزیدی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۲۰۱۰م.
- حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسایل الشریعه، قم، موسسه آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، ۱۴۰۹ق.
- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن،دمشق، دار القلم، ۱۴۱۶ق.
- زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقایق غوامص التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التاویل، بیروت، دارالکتاب العربی، [بی تا].
- علی الموسوی، عباس، شرح نهج البلاغه، بیروت، دار الرسول الأکرم، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۸م.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، ۱۳۷۲ش.
- عبدالباقی، محمد فؤاد، المعجم المفهرس لألفاظ القرآن الکریم، بیروت، دار‌المعرفه، ۱۴۱۲ق.
- علامه طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۱م.
- فؤاد عبدالباقی، محمد، المعجم المفهرس لألفاظ القرآن الکریم، قاهره، دار الکتب المصریة، ۱۳۶۴ق.
- فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، بیروت، دار احیاء التراث العربی، [بی تا].
- کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، مصحح علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، با اشراف و نظارت سید محمود هاشمی شاهرودی، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، ۱۳۸۲ش.
- محمودی، محمدرضا، مناسک عمره مفرده: مطابق با فتاوای حضرت آیت الله العظمی امام خمینی و مراجع معظم تقلید، تهران، مشعر، ۱۳۸۷ش.
- مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دائرة المعارف قرآن کریم، قم، مؤسسه بوستان کتاب، ۱۳۸۵ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه،تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۸۰ش.
- نجفی، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام،بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۶۲ق.
- یزدی، سید محمد کاظم، العروة الوثقی، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۹ق.
- https://ganjoor.net/naraghi/taghdis/sh143، نراقی، ملا احمد، طاقدیس.
- «درس‌گفتار قرآن کریم روز یازدهم | لزوم استغفار دائمی»، https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=20585
پیوند به بیرون