کتاب‌شناسی پیامبر اسلام(ص)

رمان پیامبر(ص) نوشتهٔ نقی سلیمانی

کتاب‌شناسی پیامبر(ص) مجموعه نگارش‌های دربارهٔ رسول خدا(ص) در موضوعاتی چون سیره‌نگاری، سیره‌پژوهی، حدیث‌نگاری، مغازی‌نگاری، شمایل‌نگاری‌، دلایل‌نگاری، مناقب‌نگاری و خصائص‌نگاری. همچنین، نگاشته‌های ادبی منظوم و غیر منظوم و آثار دربارهٔ پیامبر(ص) در ادبیات کودکان و نوجوانان در ذیل این کتاب‌شناسی قرار گرفته است.

از میان انبیاء الهی و شخصیت‌های مؤثر تاریخی، پیامبر اسلام(ص) تنها شخصیتی دانسته شده که، به‌نسبت دیگران، آثار مکتوب فراوانی درباره او نگاشته شده است. گفته شده که نگارش دربارهٔ او از کوتاه‌ زمانی پس از درگذشت او آغاز شده و در دوره‌های بعدی گسترش بسیار یافته است. گفته شده که این آثار به زبان‌های مختلف و به‌صورت‌های متفاوت نگارش یافته و منتشر شده است. بسیاری از این آثار توسط مؤمنان و دوستداران او و برخی دیگر توسط مخالفانش نوشته شده است.

در میان نگاشته‌های دربارهٔ پیامبر(ص)، سیره‌نگاری اولین نوع نگارش و شیعه در این زمینه پیشگام دانسته شده است. سیرهٔ ابن‌اسحاق نوشتهٔ محمد بن اسحاق (درگذشت: ۱۵۱ق) اولین سیرهٔ جامع و مستقل نبوی خوانده شده است. در زمینهٔ سیره‌پژوهی هم از کتاب الصَحیح مِن سیرة النبی الاعظم از جعفر مرتضی عاملی (درگذشت: ۱۴۴۱ق)، مورخ شیعه، به‌عنوان اثری شاخص یاد شده است.

جایگاه پیامبر(ص) در فرهنگ کتبی جهانی

الصحیح من سیرة النبی الاعظم نوشتهٔ سید جعفر مرتضی عاملی مورخ شیعه

از میان انبیاء الهی و شخصیت‌های مؤثر تاریخی، پیامبر اسلام(ص) تنها شخصیتی دانسته شده که، به‌نسبت دیگران، آثار مکتوب فراوانی درباره او نگاشته شده است. گفته شده که نگارش دربارهٔ او از کوتاه‌ زمانی پس از درگذشت او آغاز شده و در دوره‌های بعدی گسترش بسیار یافته است.

گفته شده که این آثار به زبان‌های مختلف و به‌صورت‌های متفاوت نگارش یافته و منتشر شده است. بسیاری از این آثار توسط مؤمنان و دوستداران او و برخی دیگر توسط مخالفانش نوشته شده است.

نگاشته‌های دربارهٔ او در موضوعاتی چون سیره‌نگاری، سیره‌پژوهی، حدیث‌نگاری، مغازی‌نگاری، شمایل‌نگاری‌، دلایل‌نگاری، مناقب‌نگاری و خصائص‌نگاری صورت‌بندی شده است. همچنین، نگاشته‌های ادبی منظوم و غیر منظوم و آثار دربارهٔ پیامبر(ص) در ادبیات کودکان و نوجوانان در ذیل کتاب‌شناسی‌های درباره او قرار گرفته است.

در میان این نگارش‌ها، سیره‌نگاری اولین نوع نگارش و اثری از سَهْل بن ابی‌حَثْمَه (درگذشت: حدود ۴۱ق)، اولین نمونه سیره‌نگاری قلمداد شده است. در زمینهٔ سیره‌پژوهی هم از کتاب الصحیح من سیرة النبی الاعظم از سید جعفر مرتضی عاملی (درگذشت: ۱۴۴۱ق)، مورخ شیعه به‌عنوان اثری شاخص یاد شده است.

دربارهٔ آثار نگاشته‌شده دربارهٔ پیامبر(ص) فهرست‌هایی هم نگاشته شده است؛ از جمله: مُعْجَمُ ما اَلَّفَ عن رسول‌ الله(ص) نوشتهٔ صلاح‌الدین مُنَجِّد (درگذشت: ۱۴۳۱ق)، کتاب‌شناس سوری، که در آن نگاشته‌های عربی حدود ۱۵۵۰ مؤلف را فهرست شده است؛ کتاب‌شناسی پیامبر(ص) تهیه‌شده توسط پایگاه اطلاع‌رسانی سراسری اسلامی (پارسا) که در آن حدود ۴۴۰۰ کتاب به زبان فارسی و عربی سیاهه شده است؛ مقاله‌شناسی پیامبر اسلام(ص) تهیه‌شده توسط خانهٔ پژوهش قم که ضمن آن حدود ۱۴۰۰ مقاله به زبان فارسی فهرست شده است.

سیره‌نگاری

سُبُل الهدی و الرشاد از محمد بن یوسف صالحی شامی (درگذشت: ۹۴۲ق).

مقالهٔ اصلی: سیره‌نگاری

سیره‌نگاری به نگارش‌هایی اطلاق شده که در آنها اخبار مربوط به آغاز دعوت اسلامی و شرح احوال و تاریخ غزوات رسول خدا(ص) گزارش شده است. سیره‌نگاری اولین موضوع از تاریخ‌نگاری اسلامی قلمداد شده که مورد توجه مورخان مسلمان قرار گرفته است. علت این موضوع هم معرفی‌شدن پیامبر(ص) در قرآن به‌عنوان اسوه تلقی شده است؛ امری که مسلمانان را وا می‌داشته که زندگی فردی و اجتماعی خود را مطابق گفتار و کردار پیامبر(ص) تنظیم کنند.

از نظر رسول جعفریان،‌ پژوهشگر تاریخ اسلام، سیره‌نگاری از آغاز در برگیرندهٔ دو قسمت اساسی بوده است: مبعث که از شرح احوال اجداد پیامبر(ص) آغاز می‌شده و با هجرت خاتمه می‌یافته است؛ مغازی که شامل حوادث نظامی و غیر نظامی پس از هجرت می‌شده است.

به‌نوشتهٔ صادق آئینه‌وند (درگذشت: ۱۳۹۴ش)، پژوهشگر تاریخ اسلام، بستر پیدایش این نوع نگارش‌ها ابواب مغازی و سیر در کتاب‌های روایی بوده که پس از مدتی به‌صورت مستقل مورد توجه قرار گرفته است. او نهضت علمی سیره‌نگاری را نهضتی دامنه‌دار و پررونق برشمرده که مسلمانان در زمینه آن آثار بسیاری تولید کرده‌اند. به‌رغم کثرت این آثار، منجد فهرستی از آنها ارائه کرده است.

اثری از تاریخ‌نگار شیعه ابان بن عثمان احمر

به نظر برخی محققان، آثار مرتبط با سیرهٔ نبوی در دوره‌های مختلف به‌صورت‌ها و با رویکردهای گوناگون تولید می‌شده است: بسیاری از اطلاعات مربوط به سیرهٔ رسول خدا(ص) در ضمن مصنفات تاریخی دیگر، مانند تاریخ‌های عمومی، طبقات، تراجم و تک‌نگاری‌های موضوعی نقل می‌شده است. همچنین آثاری با رویکرد موضوعی دربارهٔ پیامبر(ص)، مانند شمایل‌نگاری‌ و دلایل‌نگاری، هم در ذیل آثار سیره‌نگارانه دسته‌بندی شده است.

سید حسن صدر در کتاب تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام، شیعه را پیشگام در سیره‌نگاری دانسته است. در برخی منابع، سیره‌نگاران اولیهٔ شیعه در زمینه سیرهٔ نبوی، که بعضاً از شاگردان ائمه(ع) بودند، فهرست شده‌اند؛ کسانی چون ابان بن تغلب (درگذشت: ۱۴۱ق)، ابومخنف (درگذشت: ۱۵۷ق)، ابومَعْشَر سِندی (درگذشت: ۱۷۰ق)، ابراهيم بن محمد بن ابى‌يحيى مدنى (درگذشت: ۱۸۴ق)، عبدالله بن میمون قداح (درگذشت: قرن دوم قمری)، ابان بن عثمان احمر (درگذشت: قرن دوم قمری)، محمد بن ابی‌عمیر (درگذشت: ۲۱۷ق‌)، احمد بن محمد بن خالد برقی (درگذشت: ۲۷۴ یا ۲۸۰ق) و بنی فَضّال.

آثار شاخص

سیرهٔ ابن‌اسحاق نوشتهٔ محمد بن اسحاق (درگذشت: ۱۵۱ق) اولین سیرهٔ جامع و مستقل نبوی خوانده شده که، به‌دلیل نظم منطقی در نقل رخدادها، نخستین کار اصیل در این زمینه شناخته شده است. از سایر آثار شاخص و مستقل در این زمینه به این موراد اشاره شده است:

• اَوْجَد السّیر لِخیر البَشَر از احمد بن فارِس لغوی (درگذشت: ۳۹۵ق)
• الدُّرَر فی اِخْتِصار المغازی و السّیَر از ابن عبدالبِّر اندلسی (درگذشت: ۴۶۳ق)
• جوامع السیره از ابن‌حزم اندلسی (درگذشت: ۴۵۶ق)
• الوَفَا باحوال المصطفى از ابن‌جوزی (درگذشت: ۵۹۷ق)
• سُبُل الهدی و الرِّشاد از محمد بن یوسف صالحی شامی (درگذشت: ۹۴۲ق)
• السّیرة الحَلَبیّة از علی بن برهان‌الدین حلبی (درگذشت: ۱۰۴۴ق).

سیره‌پژوهی

سیرهٔ رسول الله نوشتهٔ عباس زریاب خویی (درگذشت: ۱۳۷۳ش)

مقالهٔ اصلی: سیره‌پژوهی

سیره‌پژوهی گونه‌ای از مطالعات اسلامی دانسته شده که در آن به‌صورت بینارشته‌ای به تحقیق دربارهٔ سیرهٔ پیامبر(ص) و سایر معصومان پرداخته می‌شود. بر این اساس گفته شده که سیره‌پژوهی دانشی مستقل نیست، بلکه شاخه‌ای میان‌رشته‌ای است که ضمن آن با استمداد از برخی دانش‌های اسلامی، چون تاریخ، حدیث و کلام اسلامی، با روش تحلیلی و انتقادی به بررسی دلالت و وثاقت اخبار پرداخته می‌شود.

در برخی پژوهش‌ها، با توجه به هدف در سیره‌پژوهی، سیره‌پژوهان به سه دسته تقسیم شده‌اند: نخست، گروهی که از سیره به‌منزلهٔ منبع شناخت دین بهره می‌گیرند و با هدف کشف آموزه‌های فقهی به سیرهٔ رسول خدا(ص) رجوع می‌کنند؛ دوم، گروهی که به سیره به‌عنوان گزارش تاریخی می‌نگرند و با هدف كشف وقایع خارجی به مطالعهٔ سیرهٔ پیامبر(ص) می‌پردازند؛ سوم، گروهی که سیره را به‌مثابهٔ الگوی عملی می‌شناسند و با هدف شناخت سبک زندگی پیامبر(ص) سیرهٔ را بررسی می‌کنند.

به‌گفته مرتضی کریمی‌نیا، سیره‌پژوه، توجه به پژوهش در سیرهٔ پیامبر(ص) در میان مسلمانان، چه در کشورهای اسلامی و چه در کشورهای غربی و سنت دانشگاهی آنان، چشم‌گیر بوده است. همچنین، سیره‌پژوهی شاخه‌ای از پژوهش‌های گستردهٔ اسلام‌شناسان غیر مسلمان برشمرده شده است.

در میان اهل‌سنت، فقه السیره نوشتهٔ محمد غزالی (درگذشت: ۱۴۱۶ق) و در میان شیعه، الصحیح من سیرة النبی الاعظم از جعفر مرتضی عاملی (درگذشت: ۱۴۴۱ق)، سیرهٔ رسول خدا از آغاز تا هجرت نوشتهٔ عباس زریاب خویی، سیری در سیرهٔ نبوی از مرتضی مطهری و سیرهٔ رسول خدا (از مجموعهٔ تاریخ سیاسی اسلام) نوشتهٔ رسول جعفریان از جمله آثار سیره‌پژوهانه در میان مسلمانان برشمرده شده است.

کتاب محمد(ص) نوشتهٔ ماکسیم رودینسون (درگذشت: ۲۰۰۴م)

سیره‌پژوهی در آثار غیرمسلمانان

پیشینهٔ سیرپژوهی در میان غیرمسلمانان و مستشرقان در قرون وسطی و آثار جدلی برخی از آنان علیه پیامبر(ص) و نبوت او نشان داده شده است؛ با این حال، هارالد موتْسْكى (درگذشت: ۲۰۱۹م)، اسلام‌شناس آلمانی، پیشینهٔ بررسی علمی سیرهٔ پیامبر(ص) در غرب را در نیمهٔ نخست قرن نوزدهم میلادی نشان داده است: اولین سیرهٔ تحقیقی را گوستاو ویل (درگذشت: ۱۸۸۹م)، اسلام‌شناس آلمانی، در سال ۱۸۴۳م انتشار داد که علاوه بر قرآن بر تعدادی از منابع متأخر اسلامی مبتنی بود.

موتسکی در تاریخ سیره‌پژوهی غیرمسلمانان سه رویکرد اساسی را نشان داده است:

• رویکرد خوشبینانه به منابع سیره بدون نگرانی از اینکه زمان تدوین این منابع به دو یا سه قرن پس از رحلت رسول خدا(ص) بر می‌گردد.
• رویکرد شکاکانه نسبت به اصالت منابع سیره که پس از انتشار بخش دوم کتاب بررسی‌های اسلامی نوشتهٔ ایگناس گلدزیهر در سال ۱۸۹۰م گسترش یافت. انتشار این کتاب منجر به پیدایش مستشرقانی شد که معتقد بودند تقریباً تمام روایات مربوط به سیره مجعول است؛ کسانی چون لئون کایتانی (درگذشت: ۱۹۳۵م)، یوزف شاخت (درگذشت: ۱۹۶۹م) در کتاب ریشه‌های فقه اسلامی، جان وَنْزبرو (درگذشت: ۲۰۲۰م) در کتاب مطالعات قرآنی و مایکل کوک در کتاب محمد(ص).
• رویکردی میانه بر اساس اعتقاد به ارزش نامطمئن یا مشکوک منابع سیره و تلاش برای نگارش سیره با تکیه بر نگاه انتقادی. این رویکرد در آثاری چون محمد در مکه (۱۹۵۳م) و محمد در مدینه (۱۹۵۶م) نوشتهٔ ویلیام مونتگمری وات، محمد و قرآن نوشتهٔ رودی پارت (درگذشت: ۱۹۸۳م) و محمد(ص) نوشتهٔ ماکسیم رودینسون (درگذشت: ۲۰۰۴م) نشان داده شده است.

المغازی نگاشتهٔ محمد بن عمر واقدی (درگذشت: ۲۰۷ق)

حدیث‌نگاری

حدیث‌نگاری یا نگارش سیرهٔ گفتاری به‌عنوان جمع‌آوری و ضبط روایات پیامبر(ص)،‌ چه به‌صورت محدود و موضوعی و چه به‌طور کلی و بر اساس چینش الفبایی، از جمله نگارش‌های دربارهٔ پیامبر(ص) دانسته شده است.

گفته شده که در میان اهل‌سنت این نوع نگارش معطوف به روایات پیامبر(ص) و اقول و فتاوای صحابه و تابعین حول آن بوده و آثار بسیاری در این زمینه تولید شده که عموم نگارش‌های حدیثی آنان را در بر می‌گیرد. از جمله این آثار به صحاح سته و آثاری چون الجامِع الصَّغیر من حدیث البَشیر النَّذیر نوشتهٔ جلال‌الدین سُیُوطی (درگذشت: ۹۱۱ق) و كَنْزُ العُمَّال فی سُنَن الاقوال و الافعال از مُتَّقی هندی (درگذشت: ۹۷۵ق) اشاره شده است.

به‌نقل از برخی منابع، در میان شیعیان، به‌لحاظ اضافه‌شدن قول و فعل ائمه(ع) به‌عنوان منبع دینی در کنار قول و فعل پیامبر(ص)، در بیشتر کتاب‌های روایی احادیث پیامبر(ص) در کنار روایات سایر معصومان(ع) جمع‌آوری شده است. بر این اساس، گفته شده که روایات پیامبر(ص) در اکثر جوامع شیعی، از جمله کتب اربعه، جمع‌آوری شده و آثاری هم در این زمینه به‌صورت خاص دربارهٔ پیامبر(ص) نگارش یافته که از جمله به کتاب عین الحیات نوشتهٔ محمدباقر مجلسی و نهج الفصاحه نوشتهٔ ابوالقاسم پاینده (درگذشت: ۱۳۶۳ش) اشاره شده است.

مغازی‌نگاری

مقالهٔ اصلی: مغازی‌نگاری

از نظر برخی محققان، مغازی‌نگاری، بر اساس وجود دو نوع معنای اخص و اعم از مغازی، اشاره به دو نوع تاریخ‌نگاری دربارهٔ پیامبر(ص) است: بر اساس معنای اعم، معادل مفهوم سیره‌نگاری است و بر اساس معنای اخص اشاره به نوع نگارش‌هایی است که هدف از آنها نقل رخدادهای مربوط به غزوات پیامبر(ص) است.

تصنیف مغازی در تاریخ اسلام به‌دلیل نگارش تک‌نگاری‌هایی دربارهٔ غزوات، به‌عنوان اولین نگارش‌های تاریخی اسلامی، بسیار زودهنگام و پیش از نگارش کتاب‌های سیرهٔ جامع دانسته شده است. به گزارش برخی محققان، بسیاری از کتاب‌های مغازی ابتدایی از میان رفته است؛ با این حال یکی از آنها علی‌رغم قدیمی‌‌بودنش باقی مانده است: کتاب المغازی نوشتهٔ محمد بن عمر واقدی (درگذشت: ۲۰۷ق). این کتاب یکی از پایه‌های مهمی دانسته شده که بسیاری از نگارش‌های بعدی در سیره و مغازی به نقل‌های آن متکی است.

منجد فهرستی از آثار مغازی‌نگاری ارائه کرده است. آقابزرگ تهرانی نویسندگان شیعه که آثاری با عنوان مغازی به آنها منسوب شده را در الذریعه آورده است؛ از جمله: ابی‌مخنف (درگذشت: ۱۵۷ق)، ابان بن عثمان احمر (درگذشت: ۱۷۰ق)، احمد بن محمد بن خالد برقی، ابراهیم بن محمد ثقفی کوفی (درگذشت: ۲۸۳ق) و علی بن ابراهیم قمی (زنده در ۳۰۷ق).

شمایل‌نگاری‌

شمایل النبی ترمذی ترجمهٔ محمود مهدوی دامغانی

یکی دیگر از انواع نگارش‌ها دربارهٔ پیامبر(ص) شمایل‌نگاری به‌شمار رفته که تلاشی برای ترسیم خصوصیات ظاهری پیامبر(ص)، در کنار وصف محاسن اخلاقی او، برشمرده شده است. علت پیدایش چنین نگارش‌هایی از سوی برخی محققان چنین توصیف شده است: از آنجا که آگاهی از شکل ظاهری پیامبر(ص)، مانند سیرهٔ رفتاری او، برای مسلمانان اهمیت فراوانی داشته، توصیف شکل ظاهری او مورد توجه بسیاری از آنان قرار گرفته است.

همین موجب آن دانسته شده که در طی قرون‎ گذشته عالمان شیعه و سنی‎‎ زیادی برای وصف چهره پیامبر(ص)، در کنار وصف ویژگی‌های اخلاقی‌اش، تلاش کنند؛ تلاشی که حاصل آن تألیف آثار مستقل و غیر مستقل فراوانی در این زمینه شده است؛ از جمله شَمائِلُ النَّبی، نوشتهٔ ابوعيسى محمد بن عيسى تِرْمِذی (درگذشت: ۲۷۹ق)، اخلاق النبی نوشتهٔ ابن ابی‌الشیخ (درگذشت: ۳۶۹ق)، شمائل النبی نوشتهٔ جعفر بن محمد مُسْتَغْفِری (درگذشت: ۴۳۲) و الشِّفَاء بِتَعریف حقوق المصطفی نوشتهٔ قاضی عیاض (درگذشت: ۵۴۴ق). در میان آثار منسوب به برخی نویسندگان اولیهٔ شیعه هم، کتاب‌هایی با عناوینی مرتبط با شمایل‌نگاری گزارش شده است؛ از جمله کتاب صفات النبی از وهب بن وهب و کتاب اوصاف النبی از شیخ صدوق.

در بین کتاب‌های موجود در زمینهٔ شمایل‌نگاری، اولین و بهترین آنها کتاب شمائل النبی ترمذی قلمداد شده است. به‌گزارش برخی محققان، بر این کتاب شرح‌های مختلفی نوشته شده، نیز مختصر شده، ترجمه شده و روایات آن در کتاب‌های شیعه و اهل‌سنت نقل شده است؛ در آثار شیعی، روایات آن در مناقب ابن شهرآشوب و بحار الانوار نقل شده و شیخ عباس قمی، محدث شیعه، مختصری از آن با عنوان مختصر الشَّمائِل المحمدیه فراهم کرده است.

دلایل‌نگاری

مقالهٔ اصلی: دلایل‌نگاری

دلائل النبوة نوشتهٔ ابونعیم اصفهانی

دلایل‌نگاری یا علاماتُ النُبوّه یا اَعْلامُ النُبوّه گرایش خاصی در سیره‌نگاری تلقی شده که در آن اثبات پیامبری رسول خدا(ص) و نقل سیرهٔ او در قالب بیان معجزاتش صورت گرفته است. دلیل پیدایش چنین نگارش‌هایی انتشار اسلام در سرزمین‌های جدید در قرون اولیه و لزوم دفاع مسلمانان از نبوت رسول خدا(ص) در مقابل غیر مسلمانان و اثبات آن تلقی شده است.

رسول جعفریان، تاریخ‌نگار شیعه، دورهٔ رواج دلایل‌نگاری را در قرن چهارم قمری دانسته است؛ به‌رغم این نظر، برخی محققان معتقدند که سابقهٔ نگارش در این زمینه، به پیش از این دوران، در اوایل قرن سوم قمری و در آثار مورخانی مانند مدائنی (درگذشت: ۲۲۴ یا ۲۲۸ق) و ابن‌قتیبهٔ دینوری (درگذشت: ۲۷۶ق) بر می‌گردد.

در برخی آثار،‌ به بعضی از مهم‌ترین کتاب‌های دلایل‌نگاری اشاره شده است: الدّین و الدّولَة فی اثبات نبوة النبی محمد(ص) نوشتهٔ علی بن رَبَّن طبری (درگذشت: ۲۶۰ق)، آیات النبی نوشتهٔ مدائنی، اعلام النبوه نوشتهٔ ابوداود سَجِسْتانی (درگذشت: ۲۷۵ق)، اعلام النبوه نوشتهٔ ابوحاتم رازی (درگذشت:۳۲۲ق)، تَثْبیت دلائل النبوة نوشتهٔ قاضی عبدالجبار معتزلی (درگذشت: ۴۱۶ق)، دلائل النبوه نوشتهٔ ابونعیم اصفهانی (درگذشت: ۴۳۰ق) و دلایل النبوة و مَعْرِفَة اَحْوال صاحِب الشَّریعه نوشتهٔ احمد بن حسین بیهقی (درگذشت: ۴۵۸ق).

مناقب‌نگاری

مقالهٔ اصلی: مناقب‌نگاری

مناقب‌نگاری یا فضائل‌نویسی یکی از روش‌های گردآوری حدیث دانسته شده که از آغاز دوران تدوین حدیث در تاریخ مسلمانان رایج بوده است. در این روش، موضوع احادیثی که در یک مجموعه گردآوری می‌شوند، فضایل و مکارم پیامبر اکرم(ص)، سایر اهل‌بیت(ع) و صحابه (در میان اهل‌سنت) است. بر این اساس، قسمتی از آثار مناقب‌نگارانه، به‌صورت اختصاصی یا غیر آن، دربارهٔ پیامبر(ص) نگاشته شده است.

از جمله مناقب‌نگاری‌های اختصاصی درباره پیامبر(ص) به کتاب مَطالِب السَؤول فی مَناقب الرَّسول نوشتهٔ محمد بن طلحه شافعی (درگذشت: ۶۵۲ق) و عُجالَة الرّاکِب فی ذکر اَشْرَف المناقب نوشتهٔ ابن‌زَمْلَکانی دمشقی (درگذشت: ۷۲۷ق) اشاره شده است. از جمله مناقب‌نگاری‌های غیر اختصاصی دربارهٔ پیامبر(ص) در میان شیعه و اهل‌سنت به این موارد اشاره شده است:

• شیعه: مناقب آل ابی‌طالب نوشتهٔ ابن شهرآشوب (درگذشت: ۵۸۸ق) که جامع‌ترین نگاشتهٔ مناقبی انگاشته شده است و الثاقب فی المناقب نوشتهٔ ابن‌حمزه طوسی، از قرن ششم قمری، که یکی از مشهورترین آثار مناقبی شمرده شده است.
• اهل‌سنت: کتاب السَّمْطَیْن فی مناقب الرسول و البَتول و السبْطَین، نوشتهٔ ابراهیم بن محمد جوینی (درگذشت ۷۲۲ق)، نَظْم دُرَر السَّمْطَین فی فضائل المصطفی و المرتضی و البتول و السبطین نوشتهٔ محمد بن يوسف زَرَنْدى حنفى (درگذشت: ۷۵۰ق).

المواهب اللدنیة بالمنح المحمدیة، اثر احمد بن محمد قسطلانی (درگذشت ۹۲۳ق).

خصائص‌نگاری

مقالهٔ اصلی: خصائص‌نگاری

خصائص‌نگاری به نگارش‌هایی اطلاق شده که دربارهٔ امور اختصاصی پیامبر(ص) نگاشته شده است؛ اموری که از آنها با عنوان خصائص النبی یاد شده است. مراد از خصائص‌ النبی ویژگی‌های منحصر به فرد شخص پیامبر(ص) و نیز آیین او دانسته شده که او را از دیگران، اعم از مسلمانان و پیامبران دیگر، متمایز می‌سازد. پیدایش این نوع نگارش، به‌دلیل توجه به عناوین و موضوعات جدید در سیرهٔ پیامبر(ص)، تحول بزرگ در سیره‌نگاری قلمداد شده است.

قدیمی‌ترین کتاب باقی‌مانده دربارهٔ خصائص‌نگاری کتاب نهایة السُؤول فی خصائص الرسول نوشتهٔ عمر بن حسن اندلسی، مشهور به ابن‌دُحیهٔ کلبی (درگذشت: ۶۳۳ق)، برشمرده شده است. نیز از مهم‌ترین آثار در این زمینهٔ کتاب کِفایة‌ الطّالِب اللَّبیب فی خصائص‌ الحَبیب، معروف به الخصائص‌ الکُبْری، اثر سیوطی برشمرده شده است. اللَّفْظ المُکَرَّم فی خصائص النبی نوشتهٔ احمد بن عبدالسلام شافعی (درگذشت: ۹۳۱ق) و المواهِبُ اللَدُنّیَّة بالمِنَح المحمدیة، اثر احمد بن محمد قَسْطَلانی (درگذشت: ۹۲۳ق) از دیگر آثار در این زمینه به‌قلم آمده است.

در میان آثار شیعی، نجاشی، دانشمند رجال شیعه، از وجود کتابی با عنوان خصائص‌ النبی در ذیل آثار شخصی به نام احمد بن محمد دول قمی (درگذشت: ۳۵۰ق) یاد کرده است.

بند اول از مسمط ادیب‌الممالک فراهانی دربارهٔ میلاد پیامبر(ص)

برخیز شتربانا بربند کجاوه
کز چرخ همی گشت عیان رایت کاوه
در شاخ شجر برخاست آوای چکاوه
وز طول سفر حسرت من گشت علاوه
بگذر به شتاب اندر، از رود سماوه
در دیده من بنگر دریاچهٔ ساوه
وز سینه‌ام آتشکدهٔ پارس نمودار

آثار ادبی منظوم

به‌نوشتهٔ برخی پژوهشگران، شاعران بسیاری به زبان‌های فارسی، عربی و سایر زبان‌های جهان اسلام، دربارهٔ پیامبر اکرم(ص) و مدح او شعر سروده‌اند که از میان آثار آنها برخی،‌ به‌دلیل ارزش تاریخی و ادبی، بالاتر از سایر آثار قرار دارد، به طوری که به آن اشاره شده است. گفته شده که در دیوان‌های شاعران مسلمان اشعاری به مدح پیامبر(ص) اختصاص داشته است؛ به طوری که برای نمونه در ابتدای منظومه‌ها فارسی، پس از حمد الهی، مدح پیامبر(ص) دومین موضوع بوده است.

محمدرضا حکیمی، پژوهشگر ادبیات دینی، برخی از این آثار را در ادبیات عربی برشمرده است: قصیدهٔ لامیهٔ کعب بن زهیر (درگذشت: ۲۶ق)، قصیدهٔ بردهٔ بوصیری (درگذشت: ۶۹۴ق)، قصیدهٔ کافیهٔ صفی‌الدین حلی (درگذشت: ۷۵۰ق)، قصیدهٔ قرآنیهٔ نبویهٔ ابن‌جابر اندلسی (درگذشت: ۷۸۰ق)، قصیدهٔ میمیهٔ حسین بن عبدالصمد حارثی پدر شیخ بهائی و قصیدهٔ نونیهٔ نبویهٔ محمدصالح حائری مازندرانی.

به‌گزارش حکیمی، در دیوان‌های شاعران فارسی‌زبانان نیز، از قدیم‌ترین روزگاران، نمونه‌های بسیاری از اشعار دربارهٔ مدح پیامبر(ص) آمده است؛ از جمله ابیات مدح پیامبر(ص) در شاهنامهٔ ابوالقاسم فردوسی، ترکیب‌بند جمال‌الدین عبدالرزاق اصفهانی درباره پیامبر(ص) (درگذشت: حدود:۵۸۸ق)، مدایح نظامی گنجوی (درگذشت: ۶۱۴ق) در مقدمهٔ مثنوی‌های خود، مسمط ادیب‌الممالک فراهانی درباره میلاد پیامبر(ص) (درگذشت: ۱۳۳۶ق) دربارهٔ میلاد پیامبر(ص)، تاج رسالت سرودهٔ محمدحسین غروی اصفهانی (۱۳۶۱ق)، قصیدهٔ آواز نبی از سید کریم امیری فیروزکوهی (۱۳۶۳ش‌) و قصیدهٔ پیام از نعمت آزرم خراسانی.

در میان آثار ادبی منظوم فارسی دربارهٔ پیامبر(ص) به اشعار موضوعی خاص دربارهٔ پیامبر(ص) مانند معراج‌نامه‌ها هم اشاره شده که در آنها شرح معراج پیامبر(ص) به شعر درآمده است. در برخی منابع، معراج‌نامه‌هایی از سنایی غزنوی، نظامی گنجوی، عبدالرحمن جامی، وحشی بافقی و شهریار جمع آوری شده است.

پیامبر نوشتهٔ زین‌العابدین رهنما

آثار ادبی غیر منظوم

هفت حکایت از بچه‌ها و پیامبر نوشتهٔ مصطفی رحماندوست

در میان آثار فراوانی که درباره پیامبر نگاشته شده، برخی آثار ادبی شمرده شده‌اند که در آنها به زبان فارسی و عربی به زندگی و سیرهٔ پیامبر(ص) پرداخته شده است؛ از جمله:

• قسمت‌های مربوط به زندگی پیامبر(ص) از کتاب تاریخ بلعمی که ترجمه‌ای کهن به زبان فارسی از تاریخ طبری است و حائز ارزش ادبی بسیار در زبان فارسی دانسته شده است.

• کتاب سیرت رسول الله(ص) ترجمه‌ای به زبان فارسی از سیرهٔ ابن‌اسحاق، نوشتهٔ رفیع‌الدین اسحاق‌ بن محمد همدانی (درگذشت: ۶۲۳ق) که از متون ادبی قابل توجه در زبان فارسی به‌شمار رفته است.
• محمد رسول الله و الذین معه نوشتهٔ عبدالحمید بن جُودَة‌ السَّحار (درگذشت: ۱۹۷۴ق)، داستان‌نویس و فیلم‌نامه‌نویس مصری، که در ۲۰ جلد زندگی پیامبر(ص) را به‌سبک رمانی تاریخی روایت کرده است.
• کتاب پیامبر(ص) نوشتهٔ زین‌العابدین رهنما (درگذشت: ۱۳۶۸ش) که در سال ۱۳۱۶ش در دمشق به‌چاپ رسیده است. این کتاب اولین کتاب به‌سبک رمان تاریخی غربی دانسته شده که به زبان فارسی دربارهٔ زندگی پیامبر(ص) نگاشته شده است.
• آخرین پیام‌آور نوشتهٔ سید محمدصادق موسوی گرمارودی که در آن کودکی و نوجوانی پیامبر(ص) به زبان داستانی روایت شده است.
• مجموعهٔ ۲۰ جلدی پیامبر(ص) نوشتهٔ میثاق امیرفجر که توسط مؤسسهٔ مهد قرآن کریم منتشر کرده است.
• داستان‌هایی برای فیلم‌نامه پیرامون پیامبر اعظم(ص) نوشتهٔ مهدی داودآبادی که توسط انتشارات دین و رسانه در سال ۱۳۹۲ش به‌چاپ رسیده است.
• به امین بگو دوستش دارم رمانی نوشتهٔ مریم راهی که در سال ۱۳۹۹ش به‌همت انتشارات کتاب نیستان به‌چاپ رسیده است.

ادبیات کودک و نوجوان

در زمینهٔ ادبیات کودک و نوجوان آثار بسیاری دربارهٔ پیامبر(ص) نگاشته شده که در برخی منابع بعضی از آنها چنین فهرست شده است:

• هفت حکایت از بچه‌ها و پیامبر(ص) نوشتهٔ مصطفی رحماندوست برای کودکان (۱۳۷۴ش).

• آنک یتیم نظر کرده رمانی در چهار جلد نوشتهٔ محمدرضا سرشار برای نوجوانان (۱۳۷۴ش).
• ای رسول خدا! نوشتهٔ رضا شیرازی برای گروه سنی نوجوان (۱۳۷۹ش).
• محمد رمانی بر اساس زندگی پیامبر اسلام(ص) نوشتهٔ ابراهیم حسن‌بیگی برای گروه سنی نوجوان (۱۳۸۶ش).
• پیامبر(ص) رمانی بلند در ۹ جلد برای نوجوانان نوشتهٔ نقی سلیمانی (۱۳۸۷ش).
• پیامبر و قصه‌هایش نوشتهٔ غلامرضا حیدری ابهری مجموعه‌ای سه‌جلدی برای کودکان (۱۳۹۲ش).
• ۳۶۵ قصه از زندگی حضرت محمد(ص) نوشتهٔ مجید ملامحمدی برای گروه سنی کودکان (۱۳۹۸ش).
• سه کاهن نوشتهٔ مجید قیصری برای نوجوانان (۱۳۹۹ش).