تنزیل

تَنْزیل واژه‌ای قرآنی به معنای فروفرستادن که پانزده بار در قرآن کریم به کار رفته است. به باور بسیاری از مفسران و قرآن‌پژوهان، واژه انزال به معنای نزول دفعی قرآن، و تنزیل به معنای نزول تدریجی آن است و در برخی روایات، واژه تنزیل در برابر تأویل آمده و این دو واژه به معنای ظاهر و باطن به کار رفته‌اند.

در لغت و اصطلاح

تنزیل در لغت به معنای فروفرستادن، فرودآوردن، ترتیب‌دادن و به ترتیب فروفرستادن است و همچنین به معنای مطلق وحی و قرآن مجید به کار می‌رود.

کاربرد تنزیل در قرآن

واژه تنزیل، پانزده بار در قرآن کریم به کار رفته که شش مورد آن در اشاره به قرآن کریم یا توصیف آن است. موارد دیگر نیز ـ به‌جز یک مورد که درباره فرود آمدن فرشتگان است ـ با قرآن ارتباط دارد. واژه تنزیل در همه کاربردهای قرآنی، ضمن آیات یا در کنار آیاتی آمده که در آن از عظمت و اهمیت کتاب (قرآن) و انذار و بشارت سخن گفته شده است. این واژه در چهار سوره از هفت سوره حَوامیم دقیقا پس از حروف مقطعه «حا، میم» آمده است و این کاربرد به یکی از مضامین مشترک این گروه از سوره‌ها، یعنی خاستگاه و مبدأ وحی و چگونگی نزول قرآن اشاره دارد. در آیات قرآن، برای گزارش و تبیین چگونگی نزول قرآن کریم، هم واژه انزال و هم واژه تنزیل به کار رفته است.

دامغانی برای انزال و تنزیل در قرآن، نُه وجه معنایی ذکر کرده است: سخن، آفریدن، باریدن باران، بیان کردن، فرود آوردن، ثواب، فرستادن، وسعت دادن روزی و تعلیم.

از دیدگاه مفسران

به باور بسیاری از مفسران و قرآن‌پژوهان، انزال به معنای نزول دفعی قرآن است و تنزیل به معنای نزول تدریجی آن. بنابراین دو گونه نزول برای قرآن قائل شده‌اند: نزول یک‌باره در شب قدر و نزول تدریجی در طول دوره رسالت. اما بر اساس برخی آیات و دیدگاه‌های برخی واژه‌شناسان و ادیبان و نیز آرای برخی مفسران و قرآن‌پژوهان هر یک از مفاهیم انزال و تنزیل به دو معنای نزول دفعی و تدریجی به کار می‌روند و از نظر معنا، با یکدیگر تفاوتی ندارند. بنا بر نظر صالحی نجف آبادی، انزال و تنزیل هر دو به معنای مطلق «نازل کردن» هستند و نزول دفعی یا تدریجی در مفهوم هیچکدام نیست.

در بیشتر تفاسیر و کتاب‌های حدیثی، واژه تنزیل به معنای «قرآن و کلام اللّه» با بسامد بسیاری به کار می‌رود، گاهی نیز در مفهوم خصوصیات زمان و مناسبات تاریخی عصر نزولِ آیات کاربرد دارد؛ از این رو، مفسران تحت عنوان تنزیل به نقل و بررسی شأن نزول آیات می‌پردازند. به نظر می‌رسد که در سده‌های اولیه اسلامی، واژه تنزیل مترادفِ واژه تفسیر در توضیح و شرح آیات قرآن به کار می‌رفته و بعد‌ها به‌تدریج مفسران از استعمال واژه تنزیل خودداری کرده و برای تبیین آیات فقط از واژه تفسیر استفاده کرده‌اند.

در روایات

در برخی روایات، واژه تنزیل در برابر تأویل آمده و این دو واژه به معنای ظاهر و باطن به کار رفته‌اند. بر این اساس، فهم این حدیث مشهور نبوی نیز آسان می‌شود: «از میان شما کسی است که بر اساس تأویل قرآن پیکار می‌کند، چنانکه من بر اساس تنزیل آن قتال کردم و او علی بن ابی طالب است». گویا با نظر به مضمون این حدیث بوده که عمار یاسر (یا عبدالله بن رواحه) در جنگ صفین چنین رجز می‌خوانده: «نَحنُ ضَرَبناکُم علی تَنْزیلِه / فَالیوم نَضْرِبکم علی تَأویلِه». همچنین روایات بسیاری در منابع شیعی نقل شده که مضمون آن‌ها تطبیق آیات قرآن بر اهل بیت پیامبر اکرم است و‌گاه از این تطبیق با عنوان تنزیل یاد شده است. بر پایه این احادیث، اساساً برخی آیات از آغاز در باره اهل بیت (ع) نازل شده که این‌‌ همان تنزیل است؛ در برابرِ تأویل، که عبارت است از تطبیق آیات بر آن‌ها در دوره‌های بعد. فهم صحیح معنای تأویل و کاربرد نسبتاً فراوان آن برای درک درست مفهوم تنزیل لازم است.

قرآن کریم دارای قوسی نزولی و قوسی صعودی است؛ قوسِ نزولی را تنزیل و قوسِ صعودی را تأویل می‌نامند. در قوس نزولی، قرآن به سان نوری از مقام علم و اراده خدا (= مَطْلَع / مبدأ) طلوع می‌کند تا به صورت کتابی صریح و آشکار، بر خلق تجلی یابد و این سیر تنزیل است.

جستارهای وابسته

• نزول تدریجی
• تأویل

پیوند به بیرون

• منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام
• دایرةالمعارف بزرگ اسلامی