خطبه شعبانیه
خطبه شعبانیه، خطبهای از پیامبر اکرم(ص) درباره فضیلت ماه رمضان است. این خطبه در آخرین جمعه ماه شعبان ایراد شده و به همین دلیل به این نام معروف شده است. در این خطبه، پیامبر(ص) به رعایت حال نیازمندان، کنترل چشم، گوش و زبان، تلاوت قرآن، صلوات و یاد قیامت توصیه کرده است.
از مضامین این خطبه، تعابیر معروفی مانند «رمضان ماه میهمانی خدا» و «خواب روزهدار عبادت است» برداشت شده است. در پایان خطبه، پیامبر(ص) در پاسخ به سؤال امام علی(ع)، دوری از گناه را برترین عمل در ماه رمضان معرفی کرده و از شهادت او در این ماه خبر داده است.
این خطبه توسط امام رضا(ع) با سلسله سندی که به امام علی(ع) میرسد، نقل شده و علاوه بر کتب حدیثی، به صورت مجزا با ترجمه و شرح نیز منتشر شده است.
| اطلاعات روایت | |
|---|---|
| موضوع | اهمیت، فضایل و آداب ماه رمضان |
| صادره از | پیامبر اکرم(ص) |
| راوی اصلی | امام رضا(ع) از پدرانش |
| منابع شیعه | کتاب فضائل امیرالمؤمنین(ع) ابن عقده کوفی، عیون اخبار الرضا(ع) و الامالی شیخ صدوق، اقبال بالاعمال اثر سید بن طاووس |
| احادیث مشهور | |
| حدیث سلسلةالذهب • حدیث ثقلین • حدیث کساء • مقبوله عمر بن حنظلة • حدیث قرب نوافل • حدیث معراج • حدیث ولایت • حدیث وصایت • حدیث جنود عقل و جهل • حدیث شجره | |
منابع خطبه
خطبه شعبانیه از طریق امام رضا(ع) با سلسله سندی که از طریق پدرانش به امام علی(ع) میرسد، از پیامبر اکرم(ص) نقل شده است.[۱] قدیمیترین منبع این خطبه، کتاب فضائل امیرالمؤمنین(ع) نوشته ابنعقده کوفی (درگذشت ۳۳۲ق) است.[۲] از جمله منابع مهمی که این خطبه را نقل کردهاند عبارتند از: عیون اخبار الرضا(ع)[۳] و الامالی[۴] اثر شیخ صدوق، اقبال بالاعمال اثر سید بن طاووس.[۵] شیخ عباس قمی نیز در مفاتیح الجنان بخش اعظم این خطبه را در آغاز فضیلت ماه رمضان از امالی شیخ صدوق نقل کرده و سند آن را معتبر دانسته است. [۶]
آموزهها
پیامبر(ص) خطبه را با ذکر اهمیت و فضیلت ماه رمضان آغاز میکند و در ادامه به رعایت نکاتی در این ماه اشاره میکند:
- برشمردن ثواب روزهداری و پارهای از عبادات در این ماه
- تأکید بر محروم نماندن از آمرزش و رحمت الهی
- بازشدن درهای رحمت خداوند
- در زنجیر شدن شیاطین
- رعایت اخلاق روزهداری
- تکریم یتیمان
- مهربانی با کودکان
- کنترل زبان و گوش و چشم
- احترام به سالخوردگان
- مناجات با خداوند
- سجدههای طولانی
- یاد گرسنگی و تشنگی قیامت
- رعایت حال زیردستان، نیازمندان، سالمندان و خردسالان
- صله رحم
- افطاری دادن، هرچند به نیمی از خرما یا جرعهای آب
- توجه خاص به نماز و توبه و دعا و استغفار
- تلاوت قرآن
- صلوات بسیار
- ترک مردمآزاری
- خوش اخلاقی
در ادامه خطبه، امام علی(ع) از برترین عمل در این ماه سؤال کردند و پیامبر ورع و ترک گناه را باارزشترین عمل معرفی کردند و در حالی که میگریستند به ایشان بشارت شهادت در این ماه را دادند و فضایلی از امام برای مردم بیان کرده و انکارِ امامت علی(ع) را انکار نبوت خود و امر ونهی او را امر و نهی خویش دانستند.[۷]
شرحها
- کتاب «اوصاف روزهداران» نوشته سید محمدعلی جزایری، انتشارات امام المنتظر(عج)، قم.
- کتاب «ره توشه دو جهان» اثر آقای محمّدتقی ناطقی
- ضمیمه کتاب «سیدالشهدا» اثر سید عبدالحسین دستغیب، دفتر انتشارات اسلامی.
متن و ترجمه خطبه شعبانیه
عن أمیرالمؤمنین علیهالسلام قال: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ(ص) خَطَبَنَا ذَاتَ یوْمٍ فَقَالَ امیرالمؤمنین(ع) فرمود:
أَیهَا النَّاسُ إِنَّهُ قَدْ أَقْبَلَ إِلَیکمْ شَهْرُ اللَّهِ بِالْبَرَکةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ الْمَغْفِرَةِ
شَهْرٌ هُوَ عِنْدَ اللَّهِ أَفْضَلُ الشُّهُورِ وَ أَیامُهُ أَفْضَلُ الْأَیامِ وَ لَیالِیهِ أَفْضَلُ اللَّیالِی وَ سَاعَاتُهُ أَفْضَلُ السَّاعَاتِ
وَ هُوَ شَهْرٌ دُعِیتُمْ فِیهِ إِلَی ضِیافَةِ اللَّهِ وَ جُعِلْتُمْ فِیهِ مِنْ أَهْلِ کرَامَةِ اللَّهِ
أَنْفَاسُکمْ فِیهِ تَسْبِیحٌ وَ نَوْمُکمْ فِیهِ عِبَادَةٌ وَ عَمَلُکمْ فِیهِ مَقْبُولٌ وَ دُعَاؤُکمْ فِیهِ مُسْتَجَابٌ
فَاسْأَلُوا اللَّهَ رَبَّکمْ بِنِیاتٍ صَادِقَةٍ وَ قُلُوبٍ طَاهِرَةٍ أَنْ یوَفِّقَکمْ لِصِیامِهِ وَ تِلَاوَةِ کتَابِهِ
فَإِنَّ الشَّقِی مَنْ حُرِمَ غُفْرَانَ اللَّهِ فِی هَذَا الشَّهْرِ الْعَظِیمِ
وَ اذْکرُوا بِجُوعِکمْ وَ عَطَشِکمْ فِیهِ جُوعَ یوْمِ الْقِیامَةِ وَ عَطَشَهُ
وَ تَصَدَّقُوا عَلَی فُقَرَائِکمْ وَ مَسَاکینِکمْ
وَ وَقِّرُوا کبَارَکمْ وَ ارْحَمُوا صِغَارَکمْ وَ صِلُوا أَرْحَامَکمْ
وَ احفَظُوا ألسِنَتَکم، وغَضّوا عَمّا لایحِلّ النَّظرُ إلیه أبصارَکم، و عمّا لایحلّ الإستِماعُ إلیه أسماعَکم
وَ تَحَنَّنُوا عَلَی أَیتَامِ النَّاسِ کمَا یتَحَنَّنُ عَلَی أَیتَامِکمْ
وَ تُوبُوا إِلَی اللَّهِ مِنْ ذُنُوبِکمْ
وَ ارْفَعُوا إِلَیهِ أَیدِیکمْ بِالدُّعَاءِ فِی أَوْقَاتِ صَلَوَاتِکمْ فَإِنَّهَا أَفْضَلُ السَّاعَاتِ
یَنْظُرُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهَا بِالرَّحْمَةِ إِلَی عِبَادِهِ، یُجِیبُهُمْ إِذَا نَاجَوْهُ وَ یُلَبِّیهِمْ إِذَا نَادَوْهُ وَ یَسْتَجِیبُ لَهُمْ إِذَا دَعَوْهُ
أَیهَا النَّاسُ إِنَّ أَنْفُسَکمْ مَرْهُونَةٌ بِأَعْمَالِکمْ فَفُكّوهَا بِاسْتِغْفَارِکمْ
وَ ظُهُورُکمْ ثَقِیلَةٌ مِنْ أَوْزَارِکمْ فَخَفِّفُوا عَنْهَا بِطُولِ سُجُودِکمْ
وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی ذِکرُهُ أَقْسَمَ بِعِزَّتِهِ أَنْ لایعَذِّبَ الْمُصَلِّینَ وَ السَّاجِدِینَ وَ أَنْ لایرَوِّعَهُمْ بِالنَّارِ یوْمَ یقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعالَمِینَ
أَیهَا النَّاسُ مَنْ فَطَّرَ مِنْکمْ صَائِماً مُؤْمِناً فِی هَذَا الشَّهْرِ کانَ لَهُ بِذَلِک عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عِتْقُ رَقَبَةٍ وَ مَغْفِرَةٌ لِمَا مَضَی مِنْ ذُنُوبِهِ
فَقِیلَ لَهُ یا رَسُولَ اللَّهِ لَیسَ کلُّنَا یقْدِرُ عَلَی ذَلِک فَقَالَ(ص) اِتَّقُوا النَّارَ وَ لَوْ بِشِقِّ تَمْرَةٍ اتَّقُوا النَّارَ وَ لَوْ بِشَرْبَةٍ مِنْ مَاءٍ
أَیهَا النَّاسُ مَنْ حَسَّنَ مِنْکمْ فِی هَذَا الشَّهْرِ خُلُقَهُ کانَ لَهُ جَوَازاً عَلَی الصِّرَاطِ یوْمَ تَزِلُّ فِیهِ الْأَقْدَامُ
وَ مَنْ خَفَّفَ فِی هَذَا الشَّهْرِ عَمَّا مَلَکتْ یمِینُهُ خَفَّفَ اللَّهُ عَلَیهِ حِسَابَهُ
وَ مَنْ کفَّ فِیهِ شَرَّهُ کفف [کفَ] اللَّهُ عَنْهُ غَضَبَهُ یوْمَ یلْقَاهُ
وَ مَنْ أَکرَمَ فِیهِ یتِیماً أَکرَمَهُ اللَّهُ یوْمَ یلْقَاهُ
وَ مَنْ وَصَلَ فِیهِ رَحِمَهُ وَصَلَهُ اللَّهُ بِرَحْمَتِهِ یوْمَ یلْقَاهُ وَ مَنْ قَطَعَ فِیهِ رَحِمَهُ قَطَعَ اللَّهُ عَنْهُ رَحْمَتَهُ یوْمَ یلْقَاهُ
وَ مَنْ تَطَوَّعَ فِیهِ بِصَلَاةٍ کتَبَ اللَّهُ لَهُ بَرَاءَةً مِنَ النَّارِ وَ مَنْ أَدَّی فِیهِ فَرْضاً کانَ لَهُ ثَوَابُ مَنْ أَدَّی سَبْعِینَ فَرِیضَةً فِیمَا سِوَاهُ مِنَ الشُّهُورِ
وَ مَنْ أَکثَرَ فِیهِ مِنَ الصَّلَاةِ عَلَی ثَقَّلَ اللَّهُ مِیزَانَهُ یوْمَ تَخِفُّ الْمَوَازِینُ
وَ مَنْ تَلَا فِیهِ آیةً مِنَ الْقُرْآنِ کانَ لَهُ مِثْلُ أَجْرِ مَنْ خَتَمَ الْقُرْآنَ فِی غَیرِهِ مِنَ الشُّهُورِ
أَیهَا النَّاسُ إِنَّ أَبْوَابَ الْجِنَانِ فِی هَذَا الشَّهْرِ مُفَتَّحَةٌ فَاسْأَلُوا رَبَّکمْ أَنْ لایغَلِّقَهَا عَلَیکمْ وَ أَبْوَابَ النِّیرَانِ مُغَلَّقَةٌ فَاسْأَلُوا رَبَّکمْ أَنْ لایفَتِّحَهَا عَلَیکمْ
وَ الشَّیاطِینَ مَغْلُولَةٌ فَاسْأَلُوا رَبَّکمْ أَنْ لایسَلِّطَهَا عَلَیکمْ
قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(ع) فَقُمْتُ فَقُلْتُ یا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ فِی هَذَا الشَّهْرِ
فَقَالَ یا أَبَا الْحَسَنِ أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ فِی هَذَا الشَّهْرِ الْوَرَعُ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ
ثُمَّ بَکی فَقُلْتُ یا رَسُولَ اللَّهِ مَا یُبْکیکَ
فَقَالَ یا عَلِی أَبْکی لِمَا یسْتَحَلُّ مِنْک فِی هَذَا الشَّهْرِ کأَنِّی بِک وَ أَنْتَ تُصَلِّی لِرَبِّک وَ قَدِ انْبَعَثَ أَشْقَی الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ شَقِیقُ عَاقِرِ نَاقَةِ ثَمُودَ فَضَرَبَک ضَرْبَةً عَلَی قَرْنِک فَخَضَبَ مِنْهَا لِحْیتَک
قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(ع) فَقُلْتُ یا رَسُولَ اللَّهِ وَ ذَلِک فِی سَلَامَةٍ مِنْ دِینِی فَقَالَ فِی سَلَامَةٍ مِنْ دِینِک
ثُمَّ قَالَ یا عَلِی مَنْ قَتَلَک فَقَدْ قَتَلَنِی وَ مَنْ أَبْغَضَک فَقَدْ أَبْغَضَنِی وَ مَنْ سَبَّک فَقَدْ سَبَّنِی لِأَنَّک مِنِّی کنَفْسِی رُوحُک مِنْ رُوحِی وَ طِینَتُک مِنْ طِینَتِی
إِنَّ اللَّهَ تَبَارَک وَ تَعَالَی خَلَقَنِی وَ إِیاک وَ اصْطَفَانِی وَ إِیاک وَ اخْتَارَنِی لِلنُّبُوَّةِ وَ اخْتَارَک لِلْإِمَامَةِ فَمَنْ أَنْکرَ إِمَامَتَک فَقَدْ أَنْکرَ نُبُوَّتِی
یا عَلِی أَنْتَ وَصِیی وَ أَبُو وُلْدِی وَ زَوْجُ ابْنَتِی وَ خَلِیفَتِی عَلَی أُمَّتِی فِی حَیاتِی وَ بَعْدَ مَوْتِی أَمْرُک أَمْرِی وَ نَهْیک نَهْیی
أُقْسِمُ بِالَّذِی بَعَثَنِی بِالنُّبُوَّةِ وَ جَعَلَنِی خَیرَ الْبَرِیةِ إِنَّک لَحُجَّةُ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ وَ أَمِینُهُ عَلَی سِرِّهِ وَ خَلِیفَتُهُ عَلَی عِبَادِه
رسول خدا (ص) روزی (از روزهای آخر ماه شعبان) برای ما چنین خطبه خواند:
ای مردم! به درستی که ماه خدا با برکت و رحمت و آمرزش به شما رو کرده است
ماهی که نزد خدا بهترین ماهها، روزهایش بهترین روزها، شبهایش بهترین شبها و ساعاتش بهترین ساعات است
ماهی که در آن به ضیافت خدا خوانده و از اهل کرامت خدا قرار داده شدهاید
نفسهای شما در آن ثواب تسبیح دارد و خواب شما در آن عبادت و عمل شما در آن مقبول و دعای شما در آن مستجاب است
پس با نیتهای راست و دلهای پاک، از خدا درخواست کنید که شما را برای روزه و تلاوت قرآن توفیق دهد
به درستی که شقی و بد عاقبت، کسی است که از آمرزش خدا در این ماه بزرگ محروم شود
و به گرسنگی و تشنگی خود در این ماه، گرسنگی و تشنگی روز قیامت را یاد کنید
و بر فقیران و مسکینان خود صدقه دهید
سالمندان را احترام نمایید، بر خُردسالان رحم کنید و صله ارحام نمایید
و زبانهای خود را [از آنچه نباید گفت] و چشمهای خود را از آنچه نباید دید و گوشهایتان را از آنچه نباید شنید حفظ کنید
و با یتیمان مردم مهربانی کنید، تا با یتیمان شما مهربانی شود
و از گناهان خود به سوی خدا توبه کنید
ودستهای خود را در اوقات نماز به دعا بلند کنید که آن هنگام بهترین ساعتها است
خدا در این ساعات با رحمت به سوی بندگانش نظر میفرماید، هرگاه با او مناجات نمایند جواب میدهد و هرگاه او را ندا کنند لبیک میگوید و هرگاه او را بخوانند اجابت میکند
ای مردم! به درستی که جانهای شما در گرو اعمال شماست؛ پس با استغفار آزادش کنید
و پشتهای شما از گناهانتان سنگین است، پس به طول دادن سجود، آن را سبک سازید
و بدانید که خدا به عزّت خود سوگند یاد کرده است که نمازگزاران و سجدهکنندگان را عذاب نکند و آنها را به آتش جهنّم در روز قیامت نترساند
ای مردم! هر کس از شما مؤمن روزهداری را در این ماه افطار دهد، برای او نزد خدا ثواب یک بنده آزاد کردن و آمرزش گناهان گذشته خواهد بود
شخصی سؤال کرد: یا رسولالله! همه ما قدرت بر آن نداریم؛ فرمود: با افطار دادن به روزهدار اگر چه به نصف دانه خرما یا جرعهای آب از آتش بپرهیزید
ای مردم! هر کس از شما خُلق خود را در این ماه نیکو سازد، از صراط در روزی که قدمها بر آن میلغزد عبور خواهد کرد
کسی که در این ماه بر زیردستانش آسان بگیرد، خدا در قیامت حساب او را آسان سازد
و هر کس در این ماه شرّ خود را از مردم بازدارد، خدا خشم خود را از او در روز قیامت بازدارد
و کسی که یتیمی را در این ماه گرامی بدارد، خدا او را در روز قیامت گرامی دارد
و کسی که در این ماه با خویشاوند خود صله نماید، خدا او را در قیامت به رحمت خود وصل کند. و کسی که در این ماه قطع رحم کند، خدا در روز قیامت رحمت خود را از او قطع فرماید
هر کس در این ماه نماز مستحبّی به جای آورد، برای او برائت از آتش نوشته میشود. و کسی که نماز واجب به جای آورد، مثل کسی است که در ماههای دیگر هفتاد نماز واجب به جا آورد
کسی که در این ماه بسیار بر من صلوات بفرستد، خدا در روزی که میزانها سبک باشد، ترازوی عمل او را سنگین میفرماید
و هر کس در این ماه تلاوت آیهای از قرآن کند، ثواب ختم قرآن در ماههای دیگر را دارد
ای مردم! درهای بهشت در این ماه گشوده است؛ از خدا بخواهید که [این درها را] به روی شما نبندد و درهای آتش، بسته است؛ از پروردگار خود بخواهید که آنها را به روی شما بازنگرداند
و شیاطین دربند هستند؛ از خدا درخواست کنید که آنها را بر شما مسلّط نسازد
امیرالمؤمنین علیهالسلام فرمود: پس من برخاستم و عرض کردم: یا رسولالله! بهترین اعمال در این ماه چیست؟
فرمود: یا اباالحسن! برترین اعمال در این ماه پارسایی است از آنچه خدا حرام کرده است
سپس رسول خدا صلّی الله علیه و آله وسلّم گریست. عرض کردم: یا رسولالله! چه چیز شما را به گریه درآورد؟
فرمود: گریه میکنم برای آنچه در این ماه به تو میرسد. گویا تو را میبینم در حالی که برای پروردگارت نماز میگزاری، شقیترینِ اوّلین و آخرین که همانند کشندهٔ ناقه ثمود است برخاسته و بر فرقت ضربتی زده است که با آن محاسن تو خضاب به خون شده است
پس من عرض کردم:ای رسول خدا آیا در آن هنگام در سلامت دین هستم؟ فرمود: آری، در سلامت دین قرار داری.
سپس فرمود: یا علی! هر کس تو را بکشد، مرا کشته و هر کس تو را دشمن بدارد، مرا دشمن داشته و هرکه تو را دشنام دهد مرا دشنام داده؛ تو برای من به منزلهٔ جان من هستی، روح تو از روح من است و طینت تو از طینت من
خدای تبارک و تعالی، من و تو را آفرید و انتخاب کرد. مرا برای نبوت و تو را برای امامت اختیار کرد، هر کس امامت تو را انکار کند در حقیقت منکر نبوت من شده است
ای علی، تو جانشین من، پدر فرزندانم، همسر دخترم و جانشین من بر امتم در حیات و پس از مرگم هستی، امر و نهی تو امر و نهی من است
قسم به آنکه مرا به نبوت برانگیخت و مرا برترین مخلوقات قرار داد، تو حجت خدا بر مخلوقاتش و امین او بر اسرارش و خلیفهٔ او در بین بندگانش هستی.
پانویس
- ↑ ابن عقده، فضائل امیرالمومنین علیه السلام، ۱۴۲۴ق، ص ۱۳۳؛ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ۱۳۷۸ق، ج۱، ص۲۹۵.
- ↑ ابن عقده، فضائل امیرالمومنین علیه السلام، ۱۴۲۴ق، ص ۱۳۳-۱۳۵.
- ↑ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ۱۳۷۸ق، ج۱، ص۲۹۵-۲۹۷.
- ↑ صدوق، الامالی، ۱۳۷۶ش، ص۹۳-۹۶.
- ↑ سید بن طاووس، اقبال بالاعمال، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲و۳.
- ↑ مفاتیح الجنان، فضیلت و اعمال ماه مبارک رمضان
- ↑ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ۱۳۷۸ق، ج۱، ص۲۹۷.
منابع
- ابنعقده، احمد بن محمد، فضائل امیرالمومنین علیه السلام، قم، دلیل ما، ۱۴۲۴ق.
- سید بن طاووس، علی بن موسی، اقبال بالاعمال الحسنة فیما یعمل مرة فی السنة، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- صدوق، محمد بنعلی، عیون اخبار الرضا(ع)، تهران، نشر جهان، چاپ اول، ۱۳۷۸ق.
- صدوق، محمد بن علی، الامالی، تهران، نشر کتابچی، چاپ ششم، ۱۳۷۶ش.
- قمی، عباس، مفاتیح الجنان.
| وقایع |  | ||||
|---|---|---|---|---|---|
| آیینها | |||||
| عبادات |
| ||||
| احکام روزه | یوم الشک • روزه مسافر • افطار • سحری • مبطلات روزه • مد طعام • کفاره روزه • روزهخواری • بقای بر جنابت • کفاره جمع • رؤیت هلال | ||||
| مناسبتها | |||||
| وابسته | آیه روزه • حدیث صوموا تصحوا • استهلال • خطبه شعبانیه • زکات فطره • نماز عید • عید فطر • ستاد استهلال • آیه ۱۸۵ سوره بقره • روزه پیشواز | ||||
