خطبه شعبانیه

خطبه شعبانیه خطبه‌ای از پیامبر اکرم(ص) درباره فضیلت ماه رمضان. از آنجا که این خطبه در آخرین جمعه ماه شعبان ایراد شده به خطبه شعبانیه معروف شده است. در این خطبه به رعایت حال زیردستان و نیازمندان، کنترل چشم و گوش و زبان، تلاوت قرآن و صلوات و یاد قیامت دعوت کرده است.

تعبیر معروف «رمضان ماه میهمانی خدا» و «خواب روزه‌دار عبادت است.» با استفاده از مضامین این خطبه گفته شده است. پیامبر(ص) در انتهای خطبه، در پاسخ به سؤال امام علی(ع)، دوری از گناه را برترین عمل در ماه رمضان معرفی کرد و از شهادت وی در این ماه خبر داد.

این خطبه را امام رضا(ع) با سلسله سند که از طریق امامان قبلی به امام علی(ع) می‌رسد، نقل کرده است. متن این سخنان علاوه بر نقل در کتب حدیثی به صورت مجزا نیز با ترجمه و شرح منتشر شده است.

منابع خطبه

خطبه شعبانیه از طریق امام رضا(ع) با سلسله سندی که از طریق پدرانش به امام علی(ع) می‌رسد، از پیامبر اکرم(ص) نقل شده است. قدیمی‌ترین منبع این خطبه، کتاب فضائل امیرالمومنین علیه السلام نوشته ابن عقده کوفی (م ۳۳۲ق) است. از جمله منابع مهمی که این خطبه را نقل کرده‌اند عبارتند از: عیون اخبار الرضا(ع) و الامالی اثر شیخ صدوق، اقبال بالاعمال اثر سید بن طاووس. شیخ عباس قمی نیز در مفاتیح الجنان بخش اعظم این خطبه را در آغاز فضیلت ماه مبارک رمضان از امالی شیخ صدوق نقل کرده و سند آن را معتبر دانسته است.

آموزه‌ها

پیامبر(ص) خطبه را با ذکر اهمیت و عظمت ماه رمضان آغاز می‌کند و در ادامه به این نکات و رعایت ویژۀ آنها در این ماه اشاره می‌کند:

• برشمردن ثواب روزه‌داری و پاره‌ای از عبادات در این ماه
• تأکید بر محروم نماندن از آمرزش و رحمت الهی
• بازشدن درهای رحمت خداوند
• در زنجیر شدن شیاطین
• رعایت اخلاق روزه‌داری
• تکریم یتیمان
• مهربانی با کودکان
• کنترل زبان و گوش و چشم
• احترام به سالخوردگان
• مناجات با خداوند
• سجده‌های طولانی
• یاد گرسنگی و تشنگی قیامت
• رعایت حال زیردستان، نیازمندان، سالمندان و خردسالان
• صله رحم
• افطاری دادن، هرچند به نیمی از خرما یا جرعه‌ای آب
• توجه خاص به نماز و توبه و دعا و استغفار
• تلاوت قرآن
• صلوات بسیار
• ترک مردم‌آزاری
• خوش اخلاقی

در ادامه خطبه، امام علی(ع) از برترین عمل در این ماه سؤال کردند و پیامبر ورع و ترک گناه را باارزش‌ترین عمل معرفی کردند و در حالی که می‌گریستند به ایشان بشارت شهادت در این ماه را دادند و فضایلی از امام برای مردم بیان کرده و انکارِ امامت امیرالمؤمنین علی(ع) را انکار نبوت خود و امر ونهی او را امر و نهی خویش دانستند.

شرح‌ها

• کتاب «اوصاف روزه‌داران» نوشته سید محمدعلی جزایری، انتشارات امام المنتظر (عج)، قم.
• کتاب «ره توشه دو جهان» اثر آقای محمّدتقی ناطقی [۱].
• ضمیمه کتاب «سیدالشهدا» اثر سید عبدالحسین دستغیب، دفتر انتشارات اسلامی.

متن و ترجمه خطبه شعبانیه

عن أمیرالمؤمنین علیه‌السلام قال: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ(ص) خَطَبَنَا ذَاتَ یوْمٍ فَقَالَ امیرالمؤمنین(ع) فرمود:

رسول خدا (ص) روزی (از روزهای آخر ماه شعبان) برای ما چنین خطبه خواند:

أَیهَا النَّاسُ إِنَّهُ قَدْ أَقْبَلَ إِلَیکمْ شَهْرُ اللَّهِ بِالْبَرَکةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ الْمَغْفِرَةِ

ای مردم! به درستی که ماه خدا با برکت و رحمت و آمرزش به شما رو کرده است

شَهْرٌ هُوَ عِنْدَ اللَّهِ أَفْضَلُ الشُّهُورِ وَ أَیامُهُ أَفْضَلُ الْأَیامِ وَ لَیالِیهِ أَفْضَلُ اللَّیالِی وَ سَاعَاتُهُ أَفْضَلُ السَّاعَاتِ

ماهی که نزد خدا بهترین ماه‌ها، روزهایش بهترین روزها، شبهایش بهترین شب‌ها و ساعاتش بهترین ساعات است

وَ هُوَ شَهْرٌ دُعِیتُمْ فِیهِ إِلَی ضِیافَةِ اللَّهِ وَ جُعِلْتُمْ فِیهِ مِنْ أَهْلِ کرَامَةِ اللَّهِ

ماهی که در آن به ضیافت خدا خوانده و از اهل کرامت خدا قرار داده شده‌اید

أَنْفَاسُکمْ فِیهِ تَسْبِیحٌ وَ نَوْمُکمْ فِیهِ عِبَادَةٌ وَ عَمَلُکمْ فِیهِ مَقْبُولٌ وَ دُعَاؤُکمْ فِیهِ مُسْتَجَابٌ

نفس‌های شما در آن ثواب تسبیح دارد و خواب شما در آن عبادت و عمل شما در آن مقبول و دعای شما در آن مستجاب است

فَاسْأَلُوا اللَّهَ رَبَّکمْ بِنِیاتٍ صَادِقَةٍ وَ قُلُوبٍ طَاهِرَةٍ أَنْ یوَفِّقَکمْ لِصِیامِهِ وَ تِلَاوَةِ کتَابِهِ

پس با نیت‌های راست و دلهای پاک، از خدا درخواست کنید که شما را برای روزه و تلاوت قرآن توفیق دهد

فَإِنَّ الشَّقِی مَنْ حُرِمَ غُفْرَانَ اللَّهِ فِی هَذَا الشَّهْرِ الْعَظِیمِ

به درستی که شقی و بد عاقبت، کسی است که از آمرزش خدا در این ماه بزرگ محروم شود

وَ اذْکرُوا بِجُوعِکمْ وَ عَطَشِکمْ فِیهِ جُوعَ یوْمِ الْقِیامَةِ وَ عَطَشَهُ

و به گرسنگی و تشنگی خود در این ماه، گرسنگی و تشنگی روز قیامت را یاد کنید

وَ وَقِّرُوا کبَارَکمْ وَ ارْحَمُوا صِغَارَکمْ وَ صِلُوا أَرْحَامَکمْ

سالمندان را احترام نمایید، بر خُردسالان رحم کنید و صله ارحام نمایید

وَ احفَظُوا ألسِنَتَکم، وغَضّوا عَمّا لایحِلّ النَّظرُ إلیه أبصارَکم، و عمّا لایحلّ الإستِماعُ إلیه أسماعَکم

و زبان‌های خود را [از آنچه نباید گفت] و چشم‌های خود را از آنچه نباید دید و گوش‌هایتان را از آنچه نباید شنید حفظ کنید

وَ تَحَنَّنُوا عَلَی أَیتَامِ النَّاسِ کمَا یتَحَنَّنُ عَلَی أَیتَامِکمْ

و با یتیمان مردم مهربانی کنید، تا با یتیمان شما مهربانی شود

وَ تُوبُوا إِلَی اللَّهِ مِنْ ذُنُوبِکمْ

و از گناهان خود به سوی خدا توبه کنید

وَ ارْفَعُوا إِلَیهِ أَیدِیکمْ بِالدُّعَاءِ فِی أَوْقَاتِ صَلَوَاتِکمْ فَإِنَّهَا أَفْضَلُ السَّاعَاتِ

ودست‌های خود را در اوقات نماز به دعا بلند کنید که آن هنگام بهترین ساعت‌ها است

یَنْظُرُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهَا بِالرَّحْمَةِ إِلَی عِبَادِهِ، یُجِیبُهُمْ إِذَا نَاجَوْهُ وَ یُلَبِّیهِمْ إِذَا نَادَوْهُ وَ یَسْتَجِیبُ لَهُمْ إِذَا دَعَوْهُ

خدا در این ساعات با رحمت به سوی بندگانش نظر می‌فرماید، هرگاه با او مناجات نمایند جواب می‌دهد و هرگاه او را ندا کنند لبیک می‌گوید و هرگاه او را بخوانند اجابت می‌کند

أَیهَا النَّاسُ إِنَّ أَنْفُسَکمْ مَرْهُونَةٌ بِأَعْمَالِکمْ فَفُكّوهَا بِاسْتِغْفَارِکمْ

ای مردم! به درستی که جان‌های شما در گرو اعمال شماست؛ پس با استغفار آزادش کنید

وَ ظُهُورُکمْ ثَقِیلَةٌ مِنْ أَوْزَارِکمْ فَخَفِّفُوا عَنْهَا بِطُولِ سُجُودِکمْ

و پشت‌های شما از گناهانتان سنگین است، پس به طول دادن سجود، آن را سبک سازید

وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی ذِکرُهُ أَقْسَمَ بِعِزَّتِهِ أَنْ لایعَذِّبَ الْمُصَلِّینَ وَ السَّاجِدِینَ وَ أَنْ لایرَوِّعَهُمْ بِالنَّارِ یوْمَ یقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعالَمِینَ

و بدانید که خدا به عزّت خود سوگند یاد کرده است که نمازگزاران و سجده‌کنندگان را عذاب نکند و آنها را به آتش جهنّم در روز قیامت نترساند

أَیهَا النَّاسُ مَنْ فَطَّرَ مِنْکمْ صَائِماً مُؤْمِناً فِی هَذَا الشَّهْرِ کانَ لَهُ بِذَلِک عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عِتْقُ رَقَبَةٍ وَ مَغْفِرَةٌ لِمَا مَضَی مِنْ ذُنُوبِهِ

ای مردم! هر کس از شما مؤمن روزه‌داری را در این ماه افطار دهد، برای او نزد خدا ثواب یک بنده آزاد کردن و آمرزش گناهان گذشته خواهد بود

فَقِیلَ لَهُ یا رَسُولَ اللَّهِ لَیسَ کلُّنَا یقْدِرُ عَلَی ذَلِک فَقَالَ(ص) اِتَّقُوا النَّارَ وَ لَوْ بِشِقِّ تَمْرَةٍ اتَّقُوا النَّارَ وَ لَوْ بِشَرْبَةٍ مِنْ مَاءٍ

شخصی سؤال کرد: یا رسول‌الله! همه ما قدرت بر آن نداریم؛ فرمود: با افطار دادن به روزه‌دار اگر چه به نصف دانه خرما یا جرعه‌ای آب از آتش بپرهیزید

أَیهَا النَّاسُ مَنْ حَسَّنَ مِنْکمْ فِی هَذَا الشَّهْرِ خُلُقَهُ کانَ لَهُ جَوَازاً عَلَی الصِّرَاطِ یوْمَ تَزِلُّ فِیهِ الْأَقْدَامُ

ای مردم! هر کس از شما خُلق خود را در این ماه نیکو سازد، از صراط در روزی که قدمها بر آن می‌لغزد عبور خواهد کرد

وَ مَنْ خَفَّفَ فِی هَذَا الشَّهْرِ عَمَّا مَلَکتْ یمِینُهُ خَفَّفَ اللَّهُ عَلَیهِ حِسَابَهُ

کسی که در این ماه بر زیردستانش آسان بگیرد، خدا در قیامت حساب او را آسان سازد

وَ مَنْ کفَّ فِیهِ شَرَّهُ کفف [کفَ] اللَّهُ عَنْهُ غَضَبَهُ یوْمَ یلْقَاهُ

و هر کس در این ماه شرّ خود را از مردم بازدارد، خدا خشم خود را از او در روز قیامت بازدارد

وَ مَنْ أَکرَمَ فِیهِ یتِیماً أَکرَمَهُ اللَّهُ یوْمَ یلْقَاهُ

و کسی که یتیمی را در این ماه گرامی بدارد، خدا او را در روز قیامت گرامی دارد

وَ مَنْ وَصَلَ فِیهِ رَحِمَهُ وَصَلَهُ اللَّهُ بِرَحْمَتِهِ یوْمَ یلْقَاهُ وَ مَنْ قَطَعَ فِیهِ رَحِمَهُ قَطَعَ اللَّهُ عَنْهُ رَحْمَتَهُ یوْمَ یلْقَاهُ

و کسی که در این ماه با خویشاوند خود صله نماید، خدا او را در قیامت به رحمت خود وصل کند. و کسی که در این ماه قطع رحم کند، خدا در روز قیامت رحمت خود را از او قطع فرماید

وَ مَنْ تَطَوَّعَ فِیهِ بِصَلَاةٍ کتَبَ اللَّهُ لَهُ بَرَاءَةً مِنَ النَّارِ وَ مَنْ أَدَّی فِیهِ فَرْضاً کانَ لَهُ ثَوَابُ مَنْ أَدَّی سَبْعِینَ فَرِیضَةً فِیمَا سِوَاهُ مِنَ الشُّهُورِ

هر کس در این ماه نماز مستحبّی به جای آورد، برای او برائت از آتش نوشته می‌شود. و کسی که نماز واجب به جای آورد، مثل کسی است که در ماه‌های دیگر هفتاد نماز واجب به جا آورد

وَ مَنْ أَکثَرَ فِیهِ مِنَ الصَّلَاةِ عَلَی ثَقَّلَ اللَّهُ مِیزَانَهُ یوْمَ تَخِفُّ الْمَوَازِینُ

کسی که در این ماه بسیار بر من صلوات بفرستد، خدا در روزی که میزان‌ها سبک باشد، ترازوی عمل او را سنگین می‌فرماید

وَ مَنْ تَلَا فِیهِ آیةً مِنَ الْقُرْآنِ کانَ لَهُ مِثْلُ أَجْرِ مَنْ خَتَمَ الْقُرْآنَ فِی غَیرِهِ مِنَ الشُّهُورِ

و هر کس در این ماه تلاوت آیهای از قرآن کند، ثواب ختم قرآن در ماه‌های دیگر را دارد

أَیهَا النَّاسُ إِنَّ أَبْوَابَ الْجِنَانِ فِی هَذَا الشَّهْرِ مُفَتَّحَةٌ فَاسْأَلُوا رَبَّکمْ أَنْ لایغَلِّقَهَا عَلَیکمْ وَ أَبْوَابَ النِّیرَانِ مُغَلَّقَةٌ فَاسْأَلُوا رَبَّکمْ أَنْ لایفَتِّحَهَا عَلَیکمْ

ای مردم! درهای بهشت در این ماه گشوده است؛ از خدا بخواهید که [این درها را] به روی شما نبندد و درهای آتش، بسته است؛ از پروردگار خود بخواهید که آنها را به روی شما بازنگرداند

وَ الشَّیاطِینَ مَغْلُولَةٌ فَاسْأَلُوا رَبَّکمْ أَنْ لایسَلِّطَهَا عَلَیکمْ

و شیاطین دربند هستند؛ از خدا درخواست کنید که آنها را بر شما مسلّط نسازد

قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(ع) فَقُمْتُ فَقُلْتُ یا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ فِی هَذَا الشَّهْرِ

امیرالمؤمنین علیه‌السلام فرمود: پس من برخاستم و عرض کردم: یا رسولالله! بهترین اعمال در این ماه چیست؟

فَقَالَ یا أَبَا الْحَسَنِ أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ فِی هَذَا الشَّهْرِ الْوَرَعُ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ

فرمود: یا اباالحسن! برترین اعمال در این ماه پارسایی است از آنچه خدا حرام کرده است

فَقَالَ یا عَلِی أَبْکی لِمَا یسْتَحَلُّ مِنْک فِی هَذَا الشَّهْرِ کأَنِّی بِک وَ أَنْتَ تُصَلِّی لِرَبِّک وَ قَدِ انْبَعَثَ أَشْقَی الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ شَقِیقُ عَاقِرِ نَاقَةِ ثَمُودَ فَضَرَبَک ضَرْبَةً عَلَی قَرْنِک فَخَضَبَ مِنْهَا لِحْیتَک

فرمود: گریه می‌کنم برای آنچه در این ماه به تو می‌رسد. گویا تو را می‌بینم در حالی که برای پروردگارت نماز می‌گزاری، شقیترینِ اوّلین و آخرین که همانند کشندهٔ ناقه ثمود است برخاسته و بر فرقت ضربتی زده است که با آن محاسن تو خضاب به خون شده است

قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(ع) فَقُلْتُ یا رَسُولَ اللَّهِ وَ ذَلِک فِی سَلَامَةٍ مِنْ دِینِی فَقَالَ فِی سَلَامَةٍ مِنْ دِینِک

پس من عرض کردم:ای رسول خدا آیا در آن هنگام در سلامت دین هستم؟ فرمود: آری، در سلامت دین قرار داری.

ثُمَّ قَالَ یا عَلِی مَنْ قَتَلَک فَقَدْ قَتَلَنِی وَ مَنْ أَبْغَضَک فَقَدْ أَبْغَضَنِی وَ مَنْ سَبَّک فَقَدْ سَبَّنِی لِأَنَّک مِنِّی کنَفْسِی رُوحُک مِنْ رُوحِی وَ طِینَتُک مِنْ طِینَتِی

سپس فرمود: یا علی! هر کس تو را بکشد، مرا کشته و هر کس تو را دشمن بدارد، مرا دشمن داشته و هرکه تو را دشنام دهد مرا دشنام داده؛ تو برای من به منزلهٔ جان من هستی، روح تو از روح من است و طینت تو از طینت من

إِنَّ اللَّهَ تَبَارَک وَ تَعَالَی خَلَقَنِی وَ إِیاک وَ اصْطَفَانِی وَ إِیاک وَ اخْتَارَنِی لِلنُّبُوَّةِ وَ اخْتَارَک لِلْإِمَامَةِ فَمَنْ أَنْکرَ إِمَامَتَک فَقَدْ أَنْکرَ نُبُوَّتِی

خدای تبارک و تعالی، من و تو را آفرید و انتخاب کرد. مرا برای نبوت و تو را برای امامت اختیار کرد، هر کس امامت تو را انکار کند در حقیقت منکر نبوت من شده است

یا عَلِی أَنْتَ وَصِیی وَ أَبُو وُلْدِی وَ زَوْجُ ابْنَتِی وَ خَلِیفَتِی عَلَی أُمَّتِی فِی حَیاتِی وَ بَعْدَ مَوْتِی أَمْرُک أَمْرِی وَ نَهْیک نَهْیی

ای علی، تو جانشین من، پدر فرزندانم، همسر دخترم و جانشین من بر امتم در حیات و پس از مرگم هستی، امر و نهی تو امر و نهی من است

أُقْسِمُ بِالَّذِی بَعَثَنِی بِالنُّبُوَّةِ وَ جَعَلَنِی خَیرَ الْبَرِیةِ إِنَّک لَحُجَّةُ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ وَ أَمِینُهُ عَلَی سِرِّهِ وَ خَلِیفَتُهُ عَلَی عِبَادِه

قسم به آنکه مرا به نبوت برانگیخت و مرا برترین مخلوقات قرار داد، تو حجت خدا بر مخلوقاتش و امین او بر اسرارش و خلیفهٔ او در بین بندگانش هستی.