مغازینگاری
مَغازینگاری، شاخهای از سیرهنگاری، که هدف از آن نقل رخدادهای مربوط به غزوات پیامبر(ص) است. برای شیعیان سهم گستردهای در مغازینگاری لحاظ شده است. کتاب مغازی واقدی از پایههای مهم مغازینگاری برشمرده شده که بسیاری از نگارشهای بعدی در مغازی و سیره به نقلهای آن متکی است.
اهمیت مغازی رسول خدا(ص) بهحدی دانسته شده که در اوایل عصر تدوین سیرهٔ نبوی(ص) مورخان اسلامی بهصورت اختصاصی به جمعآوری اخبار مربوط به جنگهای پیامبر(ص) پرداختند. تصنیف مغازی در تاریخ اسلام، بهدلیل نگارش تکنگاریهایی دربارهٔ غزوات، بسیار زودهنگام و پیش از نگارش کتابهای سیرهٔ جامع شکل گرفت. محمد بن اسحاق (درگذشت: ۱۵۱ق) پیشگام در جمع و نگارش مغازی بهشمار رفته است.
در زمینهٔ مغازینگاری، وجود حجم قابل توجهی از روایات سیره و مغازی در احادیث اهلبیت(ع)، در کنار روایاتی دربارهٔ اهتمام ائمه(ع) به شناخت مغازی و سیره، دلیلی بر توجه اصحاب ائمه(ع) و شیعیان به مغازینگاری بر شمرده شده است. در برخی منابع، از پانزده نفر از مؤلفان شیعه، از صحابیان ائمه(ع)، یاد شده که در میان آثارشان کتابی با عنوان مغازی وجود دارد؛ کسانی چون ابیمخنف و علی بن ابراهیم قمی.
معنا و جایگاه
مغازینگاری، شاخهای مهم از سیرهنگاری دانسته شده که هدف از نگارش آنها نقل رخدادهای مربوط به غزوهها و سریههای دوران پیامبر(ص) است.[۱] اهمیت مغازی رسول خدا(ص) بهحدی دانسته شده که در اوایل عصر تدوین سیرهٔ نبوی(ص) مورخان اسلامی بهصورت اختصاصی به جمعآوری اخبار مربوط به جنگهای پیامبر(ص) پرداختند.[۲]
بهنوشتهٔ صادق آئینهوند (درگذشت: ۱۳۹۴ش)، پژوهشگر تاریخ اسلام، مورخان اولیهٔ تاریخ اسلام لفظ مغازی و سیره را به یک معنا بهکار میبردهاند؛ از نظر آنان، سیره و مغازی شرح احوال و بیان رخدادهای زندگی پیامبر(ص) بوده و بر این اساس مغازینگاری همان سیرهنگاری نبوی(ص) خواهد بود.[۳] بر این اساس، از نظر او در مغازینگاری باید میان دو کاربرد اعم و اخص از مغازی فرق نهاد: کاربرد اعم آن همان سیرهٔ نبوی(ص) و دانش مربوط به آن، سیرهنگاری، است؛ ولی کاربرد اخص آن همان رخدادهای غزوات رسول خدا(ع) است و دانش مربوط به آن مغازینگاری خواهد بود.[۴]
از نظر برخی محققان، وجود این دو نوع کاربرد اعم و اخص دربارهٔ مغازی موجب شده که تفکیک موضوعی میان مصنفاتِ با عنوان مغازی در آثار اولیهٔ تاریخ اسلامی، مخصوصاً آثار از میانرفته، دشوار باشد.[۵] از سوی دیگر، گفته شده که برخی از نگارشهای دربارهٔ مغازی ضمن آثار سیرهنگارانه بوده و قسمت قابل توجهی از حجم آنها را در بر میگرفته است؛[۶] آنچنان که در عناوین این کتابهای سیره عنوان مغازی هم درج میشده است.[۷]
نگارشهای ابتدایی
تصنیف مغازی در تاریخ اسلام، بهدلیل نگارش تکنگاریهایی دربارهٔ غزوات بسیار زودهنگام و پیش از نگارش کتابهای سیرهٔ جامع دانسته شده است.[۸] برخی محققان، دلیل این تقدم را وجود بقایای تفکر ایام العرب (روایت جنگهای عرب پیش از اسلام) در ذهنیت تاریخی تاریخنگاران اولیهٔ اسلامی دانستهاند؛ امری که موجب میشده آنان به نگارش آثاری دربارهٔ جنگها، بهعنوان مهمترین رخداد در زمینهٔ حیات اجتماعی، اقدام کنند.[۹]
در زمینهٔ نگارش مغازی، مانند سیرهنگاری، گفته شده که در ابتدا با تدوین حدیث پیوند خورده بوده است.[۱۰] بر این اساس، بستر پیدایش نگارشهای ابتدایی در زمینهٔ مغازی هم ابواب مغازی و سیره در کتابهای حدیثی دانسته شده که پس از مدتی بهصورت مستقل مورد توجه قرار گرفته است.[۱۱] همچنین، مکتب تاریخنگاری مدینه، بهدلیل حضور پیامبر(ص) و حضور بیشتر صحابه در آنجا، مکتب مغازی خوانده شده است.[۱۲]
در برخی منابع، عُرْوَه، پسر زبیر بن عوام (درگذشت: ۹۴ق)، پیشگام در مغازینگاری خوانده شده است؛[۱۳] با این حال، همانند سیرهنگاری، محمد بن اسحاق (درگذشت: ۱۵۱ق)، پیشگام در نگارش سیره مدون و منسجم، پیشگام جمع و نگارش مغازی هم بهشمار رفته است.[۱۴]
بهگزارش برخی محققان، بسیاری از کتابهای مغازی ابتدایی از میان رفته است؛ با این حال یکی از آنها علیرغم قدیمیبودنش باقی مانده است: کتاب المغازی نوشتهٔ محمد بن عمر واقدی (درگذشت: ۲۰۷ق).[۱۵] این کتاب یکی از پایههای مهمی دانسته شده که بسیاری از نگارشهای بعدی در مغازی و سیره به نقلهای آن متکی است.[۱۶]
جایگاه شیعیان در نگارش مغازی
در زمینهٔ مغازینگاری، وجود حجم قابل توجهی از روایات سیره و مغازی در احادیث اهلبیت(ع)، از جمله امام محمدباقر(ع)، در کنار روایاتی دربارهٔ اهتمام ائمه(ع) به شناخت مغازی و سیره دلیلی بر توجه اصحاب ائمه(ع) و شیعیان به مغازینگاری بر شمرده شده است؛[۱۷] از جمله این روایات، به روایتی از امام سجاد(ع) اشاره شده است:[۱۸] «ما اهلبیت(ع) تاریخ مغازی و سریههای پیامبر(ص) را چنان به فرزندانمان آموزش میدهیم که سورهای از سورههای قرآن را».[۱۹]
کسانی چون سید حسن صدر[۲۰] و آقابزرگ تهرانی،[۲۱] با برشمردن دلایلی بر تشیع محمد بن اسحاق، شیعه را بنیانگذار مغازینگاری بهشمار بردهاند. نیز، آقابزرگ تهرانی واقدی، مؤلف مهمترین اثر مغازینگارانه، را در شمار مؤلفان شیعه ضبط کرده است.[۲۲]
بر این اساس گفته شده که شیعیان، به پیروی از ائمه خود، سهم گستردهای در مغازینگاری داشتهاند.[۲۳] آنچنان که در آثار رجالی و کتابشناسی شیعه نگاشتههای بسیاری با عنوان مغازی به برخی مؤلفان شیعه نسبت داده شده است؛ برای نمونه گفته شده[۲۴] که آقابزرگ تهرانی (درگذشت: ۱۳۸۹ق) در کتاب الذریعه از پانزده نفر از مؤلفان شیعه، از صحابیان ائمه(ع)، یاد کرده که در میان آثارشان کتابی با عنوان مغازی وجود دارد؛[۲۵] از جمله:
- ابان بن عثمان احمر (درگذشت: بعد از ۱۴۰ق)
- ابومخنف (درگذشت: ۱۵۷ق)
- محمد بن ابیعمیر (درگذشت: ۲۱۷ق)
- احمد بن محمد بن خالد برقی (درگذشت: ۲۷۴ یا ۲۸۰ق)
- عبدالعزیز جلودی (درگذشت ۳۳۰ یا ۳۳۲ق)
- علی بن ابراهیم بن هاشم قمی (درگذشت: اوایل قرن چهارم)
پانویس
- ↑ آئینهوند، علم تاریخ در گسترهٔ تمدن اسلامی،۱۳۷۷ش، ج۱، ص۲۸۸؛ یعقوبی و منتظریمقدم، «بررسی دانش مغازینگاری با تأکید بر مغازی واقدی»، ص۱۰۲.
- ↑ یعقوبی و منتظریمقدم، «بررسی دانش مغازینگاری با تأکید بر مغازی واقدی»، ص۱۰۲.
- ↑ آئینهوند، علم تاریخ در گسترهٔ تمدن اسلامی،۱۳۷۷ش، ج۱، ص۲۸۸.
- ↑ آئینهوند، علم تاریخ در گسترهٔ تمدن اسلامی،۱۳۷۷ش، ج۱، ص۲۸۸.
- ↑ نصار، تحول سیرهنگاری پیامبر(ص)، ۱۳۹۹ش، ص۳۶۳.
- ↑ نصار، تحول سیرهنگاری پیامبر(ص)، ۱۳۹۹ش، ص۲۰۳-۲۰۵.
- ↑ برای نمونههایی نگاه کنید: منجد، معجم ما الف عن رسولالله(ص)، قاهره، ص۱۱۰؛ منجد، معجم ما الف عن رسولالله(ص)، قاهره، ص۱۱۳؛ منجد، معجم ما الف عن رسولالله(ص)، قاهره، ص۱۲۲.
- ↑ نصار، تحول سیرهنگاری پیامبر(ص)، ۱۳۹۹ش، ص۳۶۳.
- ↑ دوری، بحث فی نشأة علم التاریخ عند العرب، ۱۹۶۰م، ص۲۹.
- ↑ حسینیان مقدم، تطورشناسی سیرهنگاری، ۱۳۹۵ش، ص۴۸.
- ↑ آئینهوند، علم تاریخ در گسترهٔ تمدن اسلامی،۱۳۷۷ش، ج۱، ص۲۵۰.
- ↑ جعفریان، منابع تاریخ اسلامی، ۱۳۹۳ش، ص۵۵-۵۶؛ حسینیان مقدم، تطورشناسی سیرهنگاری، ۱۳۹۵ش، ص۴۸؛ یعقوبی و منتظریمقدم، «بررسی دانش مغازینگاری با تأکید بر مغازی واقدی»، ص۱۰۵.
- ↑ حاجی خلیفه، کشف الظنون، ۱۹۴۱م، ج۲، ص۱۷۴۶.
- ↑ حاجی خلیفه، کشف الظنون، ۱۹۴۱م، ج۲، ص۱۷۴۶؛ صدر، تأسیس الشیعه، اعلمی، ۱۴۱۶ق، ص۲۳۲.
- ↑ نصار، تحول سیرهنگاری پیامبر(ص)، ۱۳۹۹ش، ص۳۶۳.
- ↑ نصار، تحول سیرهنگاری پیامبر(ص)، ۱۳۹۹ش، ص۳۶۳-۳۶۴.
- ↑ یعقوبی و منتظریمقدم، «بررسی دانش مغازینگاری با تأکید بر مغازی واقدی»، ص۱۰۵.
- ↑ یعقوبی و منتظریمقدم، «بررسی دانش مغازینگاری با تأکید بر مغازی واقدی»، ص۱۰۵.
- ↑ خطیب بغدادی، الجامع لاخلاق الراوی، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۲۲۸؛ صالحی شامی، سبل الهدی و الرشاد، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۱۰.
- ↑ صدر، تأسیس الشیعه، اعلمی، ۱۴۱۶ق، ص۲۳۲-۲۳۳.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۲۱، ص۲۹۰-۲۹۱.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۲۱، ص۲۹۰.
- ↑ یعقوبی و منتظریمقدم، «بررسی دانش مغازینگاری با تأکید بر مغازی واقدی»، ص۱۰۶.
- ↑ یعقوبی و منتظریمقدم، «بررسی دانش مغازینگاری با تأکید بر مغازی واقدی»، ص۱۰۶.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۲۱، ص۲۸۹-۲۹۰.
منابع
- آئینهوند، صادق، علم تاریخ در گسترهٔ تمدن اسلامی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۷۷ش.
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن بن علی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، تحقیق سید احمد حسینی اشکوری، بیروت، دار الأضواء، ۱۴۰۳ق.
- حاجی خلیفه، مصطفى بن عبدالله كاتب چلبی، کشف الظنون عن أسامی الكتب و الفنون، بغداد، مكتبة المثنى، ۱۹۴۱م.
- حسینیان مقدم، حسین تطورشناسی سیرهنگاری با تکیه بر نقش اصحاب امامان(ع)، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۹۵ش.
- دوری، عبدالعزیز، بحث فی نشأة علم التاریخ عند العرب، بیروت، دار المشرق، ۱۹۶۰م.
- صالحی شامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، تحقیق عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دار الکتب العلمية ، ۱۴۱۴ق.
- صدر، سید حسن، تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام، بیروت، اعلمی، ۱۴۱۶ق.
- منجد، صلاحالدین، معجم ما الف عن رسولالله(ص)، تحقیق نادی عطار، قاهره، دار القاضی عياض للتراث، بیتا.
- نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، تحقیق سید موسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۸ق.
- نصار، عمار عبودی، تحول سیرهنگاری پیامبر(ص) نزد مورخان مسلمان تا پایان عصر عباسی، ترجمهٔ آمنه موسوی شجری و سیفعلی زاهدیفر، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۹ش.
- یعقوبی، مهدی و حامد منتظریمقدم، «بررسی دانش مغازینگاری با تأکید بر مغازی واقدی»، در نشریهٔ معرفت، شمارهٔ ۱۹۶، فروردین ۱۳۹۳ش.
