علم الیقین
عِلْمُ الْیقین، اولین مرتبه از مراتب سه‌گانه یقین در عرفان اسلامی در کنار عین الیقین و حق الیقین، به معنای یقینی که با دانش و از راه دلیل به دست می‌آید.
مفهوم‌شناسی
علم الیقین در اصطلاح عرفان اسلامی به معنای دریافت و دانشی است که از راه دلیل و استدلال به دست می‌آید و هیچ‌گونه شبهه‌ای در آن نیست.[۱]
قرآن کریم در آیات چهارم و پنجم سوره تکاثر به «علم الیقین»، تصریح کرده است: کلّا لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْیقِینِ، لَترََوُنَّ الجَحِیمَ (ترجمه: چنان نیست که شما خیال می‌کنید اگر شما علم الیقین (به آخرت) داشتید، قطعاً جهنّم را خواهید دید!).[۲] مفسران با استناد به این آیات گفتهاند اگر انسان «علم الیقین» داشته باشد، می‌تواند واقعیت‌ها را در همین دنیا مشاهده کند و سپس به مراحل بالاتر یقین دست پیدا کند.[۳] میبدی در کشف الاسرار و عدة الابرار در بیان مراتب یقین، علم الیقین را در رتبه نخست و پس از آن عین الیقین و در نهایت حق الیقین را برشمرده است و در تبیین آنها گفته است علم الیقین آنست که از زبان پیغامبران ببندگان خدا رسد و عین الیقین آنست که بنور هدایت بایشان رسد و حق الیقین آنست که هم بنور هدایت بود هم بآثار وحی و سنت. [۴]
میبدی هم‌چنین در تفاوت‌های علم الیقین با دو یقین دیگر بر این باور است که علم الیقین استدلالی است عین الیقین استدراکی، حق الیقین حقیقی است. علم الیقین مطالعت است عین الیقین مکاشفت است حق الیقین مشاهدت است. علم الیقین از سماع بود عین الیقین از الهام روید حق الیقین از عیان خیزد. علم الیقین سبب بشناختن است عین الیقین از سبب بازرستن است حق الیقین از انتظار و تمییز آزاد گشتن است.[۵]
مراتب یقین
در عرفان اسلامی و بر اساس آیات قرآن کریم، یقین دارای سه درجه و مرتبه است که عبارتند از؛ علم الیقین، عین الیقین و حق الیقین. اولین و پایین‌ترین مرتبه، «علم الیقین» است که محدودتر از دیگر مراتب است.[۶] ابن عربی معتقد است شناخت انسان از خداوند، اگر از راه عقل و دلیل باشد، «علم الیقین» و اگر از راه دل به ست آید «عین الیقین» و اگر با کشف و شهود به دست آید «حق الیقین» نام دارد.[۷] وی می‌گوید از راه عقل و با علم الیقین، تنها می‌توان خداوند را اثبات کرد، ولی با دو مرحله بالاتر یقین، می‌توان به خداوند رسید.[۸]
بعضی از منابع، مراتب یقین را این‌گونه تفسیر کرده‌اند:
- علم الیقین: پایین‌ترین مرحله یقین و به معنای یقین پیدا کردن به چیزی از راه دلیل‌های مختلف است، همانند کسی که با دیدن دود، به وجود آتش یقین پیدا کند.
- عین الیقین: آن است که انسان به مرحله مشاهده می‌رسد و با چشم خود آتش را مشاهده می‌کند.
- حق الیقین: بالاترین مرتبه یقین است، همانند کسی که در آتش وارد شود و آن را حس کند.[۹]
در ادبیات
| هست خاموشی درون طبع ما | مظهرم گفته یکایک بر ملا | |
| هست خاموشی همه بنیاد این | هست خاموشی همه علم الیقین |
| گفتگوی زاهد از علم است و ظن | های و هوی عارف از علم الیقین |
- صفای اصفهانی (درگذشت:۱۳۴۳ش.)نیز در مراتب سه‌گانه یقین گفته است:
| بدایات یقین علم الیقین دان | وسط عین الیقین ای راه بین دان | |
| نهایات یقین حق الیقینست | کمال کامل موجود اینست |
جستار‌های وابسته
پانویس
- ↑ انصاریان، عرفان اسلامی، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۳۸۵؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۷، ص۲۸۵.
- ↑ سوره تکاثر، آیه ۵و۶.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۴ق، ج۲۰، ص۳۵۲.
- ↑ میبدی، کشف الاسرار، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۷۱۹.
- ↑ میبدی، کشف الاسرار، ۱۳۷۱ش، ج۹، ص۲۰۰.
- ↑ انصاریان، عرفان اسلامی، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۳۸۵.
- ↑ ابن عربی، فتوحات مکیه، ج۱، ص۳۱ به نقل از رضایی، «هویت شناسی یقین»، ۱۳۸۳ش، ص۴۱.
- ↑ ابن عربی، فتوحات مکیه، ج۱، ص۳۱ به نقل از رضایی، «هویت شناسی یقین»، ۱۳۸۳ش، ص۴۱.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۷، ص۲۸۵.
- ↑ عطار، مظهر العجایب(منسوب به عطار) ، بخش ۵۷.
- ↑ وحدت کرمانشاهی، غزلیات، شماره ۴۸.
- ↑ صفای اصفهانی، مثنوی، بخش ۱۰.
یادداشت
منابع
- قرآن کریم.
- ابن عربی، محیی الدین، فتوحات مکیه، بیروت، دار احیاء التراث، بی‌تا.
- انصاریان، حسین، عرفان اسلامی، قم، دارالعرفان، ۱۳۸۶ش.
- رضایی، «هویت شناسی یقین»، در مجله معرفت فلسفی، شماره ۲، زمستان ۱۳۸۳ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۳۹۴ق.
- فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، قم، انتشارات هجرت، ۱۴۱۰ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب، ۱۳۷۱ش.
- میبدی، احمد بن محمد، کشف الاسرا و عدة الابرار، به کوشش علی اصغر حکمت، نشر امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۱ش.
پیوند به بیرون