برکت
برکت نعمت‌ها و خیر افزون و فراوان الهی برای مخلوقات است. این کلمه، سه بار در قرآن، تنها در حالت جمع، یعنی برکات به‌کار رفته است. از آنجا که در قرآن، برکت همواره مستند به خداوند شده، ایجاد آن را فقط به‌دست خداوند دانسته‌اند.
ایمان، تقوا، استغفار، ذکر، اطاعت خدا، عدالت و نرم‌خویی را از عوامل جلب برکات الهی و در مقابل، برخی از رفتارهای انسان از جمله ارتکاب گناهان و ترک امر به معروف و نهی از منکر را از موانع دریافت برکت الهی دانسته‌اند.
بعضی از مخلوقات خداوند، از مظاهر و نشانه‌های برکت قرار داده شده‌اند؛ پیامبرانی چون حضرت نوح(ع)، مؤمنان صالح، قرآن کریم، زمان‌هایی مانند شب قدر، مکان‌هایی مانند مکه و جلوه‌هایی از طبیعت مانند باران از نمونه‌های برکات الهی معرفی شده‌اند.
مفهوم‌شناسی
برکت، به‌معنای فزونی در خیر،[۱] علامه طباطبایی برکت را به معنای ثبوت خیر فراوان در چیزی می داند مانند ثبوت آب دربرکه [۲] وی هم چنان آن ر ا واژه‌ای نسبی دانسته که بر این اساس، خیر در هر چیزی، متناسب با ظرفیت و کارکرد آن است؛ مثلا برکت در نسل، به فراوانی فرزندان، و برکت در وقت، اشاره به گستردگی کارهای انسان در زمانی خاص اشاره دارد.[۳]
اصطلاح برکات در قرآن کریم، به نعمت‌ها و خیرهای فزاینده الهی اطلاق شده است؛[۴] بر همین اساس، برکات آسمان، به فزونی باران، و برکات زمین، به فراوانی گیاهان و میوه‌ها تفسیر شده است.[۵] واژه تبارک نیز از ریشه برکت و دربردارنده معنای مبالغه است در قرآن کریم، به طور خاص برای خداوند به‌کار برده شده وبرای غیر خدا جز در مواردی نادر بکار نمی رود. [۶] و باقی واژه‌های مترادف، به صورت مشترک به انسان‌ها، پدیده‌ها و مکان‌های خاص نسبت داده شده است.[۷]
برکت در قرآن کریم به صورت جمع در سه آیه به‌کار رفته است[۸] که برخی آن را نشانه کثرت برکت خداوند می‌دانند.[۹] واژه‌های مترادف برکت، از جمله «بارک»،[۱۰] «بارکنا»،[۱۱] «بورک»،[۱۲] «مبارک»،[۱۳] «مبارکا»،[۱۴] «مبارکة»[۱۵] و «تبارک»[۱۶] ۳۲ بار در قرآن استفاده شده است. استعمال واژه‌های برگرفته شده از «برک» در قرآن، همیشه با استناد به خداوند بوده است؛ این همنشینی، دلیلی بر این دانسته شده که تنها خداوند می‌تواند برکت ایجاد کند.[۱۷] واژه برکت در روایات اهل بیت هم آمده و یکی از جنود عقل دانسته شده است ونقطه مقابلش مَحْق[یادداشت ۱] از جنود جهل دانسته شده که حسن مصطفوی [۱۸] آن را نقصان تدریجی یک چیز تا نابودی کامل و ازبین رفتن معنی کرده است .[۱۹] مفهوم برکت، علاوه بر قرآن کریم و متون اسلامی، در کتاب‌های آسمانی قبل از اسلام نیز استفاده شده است؛ اعطای برکت خداوند به پیامبران، و از سوی پیامبران و کاهنان به دیگران، نمونه‌هایی از این موارد است.[۲۰] مشتقات ریشه «برک/ برخ» و واژه عبری «براخاه»، به معنای برکت، در حدود ۴۰۰ بار در عهد عتیق و متعدد در عهد جدید به کار رفته است.[۲۱]
عوامل
در فرهنگ اسلامی، برکت یافتن انسان‌ها، به کردار و رفتار و سخن آنها پیوند خورده است؛ از این رو، در قرآن کریم و روایات معصومان، ایمان و تقوا، استغفار، شکر، اطاعت و ذکر خدا،[۲۲] عدالت،[۲۳] سحرخیزی،[۲۴] نرم‌خویی،[۲۵] سلام کردن،[۲۶] صدقه دادن،[۲۷] رعایت نظافت،[۲۸] کم کردن هزینه ازدواج،[۲۹] صله رحم،[۳۰] داد و ستد صادقانه،[۳۱] همسایه‌داری،[۳۲] مواسات با برادران دینی[۳۳] و روزه گرفتن و سحری خوردن،[۳۴] از جمله عوامل نزول برکت معرفی شده است.
ایمان و تقوا
قرآن کریم در آیه ۹۶ سوره اعراف، نزول برکات آسمانی و زمینی را به ایمان و تقوای بیشتر اهل زمین یا شهرها مشروط کرده است؛ بنابر آنچه در تفاسیر قرآن درباره این آیات آمده، ایمان و تقوای عده کمی از مردم، نمی‌تواند ضامن نزول برکات آسمانی برای همگان باشد.[۳۵]
استغفار
در آیه ۵۲ سوره هود و آیات ۱۰ تا ۱۳ سوره نوح، نزول برکات خداوند، از جمله باران، منوط به برداشتن موانع شده، و چون گناه یکی از موانع نزول برکات دانسته شده، استغفار بندگان، راهی برای جلب رحمت الهی معرفی شده است.[۳۶]
بنابر آنچه در قرآن کریم آمده، خداوند، افزایش نعمت‌های خود را به شکر انسان مشروط کرده و در مقابل آن، کفران نعمت را عامل ازدیاد عذاب معرفی کرده است.[۳۷] امام علی(ع)، استغفار را وسیله‌ای دائمی برای فروریختن روزی و رحمت الهی دانسته است.[۳۸]
موانع
بنابر متون و فرهنگ اسلامی، انجام برخی از رفتارها و سخنان، باعث محرومیت انسان از دریافت برکات خداوند خواهد شد؛ ارتکاب گناهان و نافرمانی، ترک امر به معروف و نهی از منکر و غفلت از ذکر خدا،[۳۹] از جمله عواملی است که در قرآن و روایات به‌عنوان موانع نزول برکات معرفی شده است.
ارتکاب گناه و نافرمانی
گناهان و نافرمانی‌ها از عوامل سلب برکت از مال، عمر و زندگی معرفی شده است؛ مفسران قرآن کریم، در تفسیر آیه ۹۶ سوره اعراف، عاقبت کسانی که مرتکب گناه شده و پیامبران را تکذیب کردند، علاوه بر عذاب الهی، محرومیت از دریافت برکات آسمانی و زمینی دانسته‌اند.[۴۰]
اعمالی که موجب محروم‌شدن انسان از برکات الهی معرفی شده، عبارتند از: ترک نماز،[۴۱] کم‌فروشی،[۴۲] نپرداختن زکات،[۴۳] اسراف،[۴۴] خیانت،[۴۵] سرقت، شراب‌خواری، فحشا[۴۶] و سوگند دورغ در معاملات.[۴۷]
ترک امر به معروف و نهی از منکر
ترک امر به معروف و نهی از منکر، از موانع نزول برکت معرفی شده است؛ بر اساس روایتی از پیامبر اسلام(ص)، دریافت برکات الهی تنها تا زمانی میسر است که مردم امر به معروف و نهی از منکر کنند و بر کارهای خیر به یکدیگر یاری رسانند؛ ولی اگر آن را ترک کردند، نعمت‌ها و خیرات از آنها دریغ می‌شود.[۴۸]
مصادیق
بنابر آیاتی از قرآن کریم، خداوند، بعضی از مخلوقات خود را از مظاهر و نشانه‌های برکت قرار داده است؛ از این جمله‌اند برخی از پیامبران و مؤمنانِ صالح، قرآن کریم، بعضی از زمان‌ها، برخی از اماکن، و همچنین جلوه‌هایی از طبیعت. از این میان، دلیل بابرکت بودن قرآن کریم،[۴۹] هدایت‌گر بودن آن دانسته شده است.[۵۰]
پیامبران و اشخاص دیگری که در قرآن کریم، بابرکت خوانده شده‌اند، عبارتند از نوح(ع) و همراهان او در کشتی،[۵۱] ابراهیم و فرزندانش، اسماعیل و اسحاق،[۵۲] موسی(ع)،[۵۳] عیسی(ع)،[۵۴] پیامبر اسلام(ص)[۵۵] و مؤمنان و صالحان.[۵۶]
همچنین، برخی از مکان‌ها و سرزمین‌ها مانند سرزمین مکه،[۵۷] شام،[۵۸] بیت المقدس[۵۹] و وادی طور[۶۰]، مبارک و بابرکت دانسته شده است.
شب قدر، از جمله زمان‌هایی است که به دلیل استجابت دعا، آمرزش گناهان و نزول قرآن در آن،[۶۱] مبارک و بابرکت خوانده شده است.[۶۲] همچنین بعضی از جلوه‌های طبیعت، بابرکت معرفی شده؛ مانند باران که در قرآن کریم، «آبِ مبارک» دانسته شده است.[۶۳]
پانویس
- ↑ دهخدا، امثال و حکم، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۱۰۴، ۱۱۴، ۳۵۹.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ج۱۵، ص۱۷۳.
- ↑ علامه طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۷، ص۲۸۰-۲۸۱.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۴، ص۶۹۷.
- ↑ شیخ طوسی، التبیان، ۱۳۸۳ق، ج۴، ص۴۷۷.
- ↑ علامه طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۵، ۱۷۳.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۴، ص۵۱۶، ۵۹۶.
- ↑ سوره اعراف، آیه ۹۶؛ سوره هود، آیه ۴۸ و ۷۳.
- ↑ قدمی، «برکت: پیدایش، پایداری و فزونی خیر در پدیده‌ها از سوی خداوند» ج۵، ص۴۸۶.
- ↑ سوره فصلت، آیه ۱۰.
- ↑ سوره اعراف، آیه ۱۳۷؛ سوره اسراء، آیه ۱؛ سوره انبیا، آیه ۷۱ و ۸۱؛ سوره سبا، آیه ۱۸؛ سوره صافات، آیه ۱۱۳.
- ↑ سوره نمل، آیه ۸.
- ↑ سوره انعام، آیه ۹۲ و ۱۵۵؛ سوره انبیاء، آیه ۵۰؛ سوره ص، آیه ۲۹.
- ↑ سوره آل عمران، آیه ۳؛ سوره مریم، آیه ۳۱؛ سوره مؤمنون، آیه ۲۹؛ سوره ق، آیه ۹.
- ↑ سوره نور، آیه ۶۱ و ۳۵؛ سوره دخان، آیه ۳.
- ↑ سوره اعراف، آیه ۵۴؛ سوره فرقان، آیه ۱ و ۱۰ و ۶۱؛ سوره زخرف، آیه ۶۵؛ سوره الرحمن، آیه ۷۸؛ سوره ملک، آیه ۱.
- ↑ قدمی، «برکت: پیدایش، پایداری و فزونی خیر در پدیده‌ها از سوی خداوند» ج۵، ص۴۸۶.
- ↑ مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ۱۳۶۸ش، ج۱۱، ص۳۹.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲۲.
- ↑ قدمی، «برکت: پیدایش، پایداری و فزونی خیر در پدیده‌ها از سوی خداوند» ج۵، ص۴۸۴.
- ↑ کریمی، برکت، ج۱۱، ص۷۴۴.
- ↑ علامه مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۰، ص۳۴۱.
- ↑ لیثی واسطی، عیون الحکم و المواعظ، ۱۳۷۶ش، ص۱۸۸.
- ↑ نهج البلاغه، به تصحیح صبحی صالح، نامه ۱۲.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۱۱۹.
- ↑ صدوق، علل الشرایع، ۱۳۸۵ق، ج۲، ص۵۸۳.
- ↑ سوره بقره، آیه ۲۷۶؛ لیثی واسطی، عیون الحکم و المواعظ، ۱۳۷۶ش، ص۱۹۵؛ کلینی، الکافی، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۲.
- ↑ علامه مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۳، ص۱۱۰.
- ↑ ابن حنبل، مسند، ۱۴۱۶ق، ج۶، ص۸۲، ۱۴۵.
- ↑ نهج البلاغه، به تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، ص۱۶۴، خطبه ۱۱۰؛ کوفی اهوازی، الزهد، ۱۴۰۲ق، ص۳۹.
- ↑ ابن حنبل، مسند، ۱۴۱۶ق، ج۳، ص۴۰۲.
- ↑ علامه مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۱، ص۹۷.
- ↑ علامه مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۱، ص۳۹۵.
- ↑ ابن حنبل، مسند، ۱۴۱۶ق، ج۳، ص۱۲.
- ↑ علامه طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۸، ص۲۰۱؛ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۱۴، ص۳۲۱؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۶، ص۲۶۶.
- ↑ علامه طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۰، ص۴۴۴؛ ج۲۰، ص۴۵.
- ↑ سوره ابراهیم، آیه ۷.
- ↑ قمی مشهدی، تفسیر کنز الدقائق، ۱۳۶۸ش، ج۱۳، ص۴۵۴.
- ↑ علامه مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۳، ص۳۱۴.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲، ج۴، ص۶۹۸؛ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۱۴، ص۳۲۲.
- ↑ ابن طاووس، فلاح السائل، ۱۴۰۶ق، ص۲۲.
- ↑ صدوق، علل الشرایع، ۱۳۸۵ق، ج۲، ص۵۸۴.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۵۰۵.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۵۵.
- ↑ لیثی واسطی، عیون الحکم و المواعظ، ۱۳۷۶ش، ص۱۳۴.
- ↑ علامه مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۶، ص۱۹، ۲۳.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۱۶۲.
- ↑ شیخ مفید، المقنعه، ۱۴۱۳ق، ص۸۰۸.
- ↑ سوره انعام، آیه ۹۲ و ۱۵۵؛ سوره انبیاء، آیه ۵۰؛ سوره ص، آیه ۲۹.
- ↑ علامه طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۷، ص۳۸۷.
- ↑ نگاه کنید به: طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۵، ۲۵۵؛ بیضاوی، أنوار التنزیل، ۱۴۱۸ق، ج۳، ص۱۳۷.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۸، ص۷۰۹؛ قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ۱۳۶۴ش، ج۱۵، ص۱۱۳؛ بیضاوی، أنوار التنزیل، ۱۴۱۸ق، ج۵، ص۱۶؛ علامه طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۰، ص۳۲۵.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۷، ۳۳۰؛ طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۱۹، ص۸۲.
- ↑ سوره مریم، آیه ۳۱؛ طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۱۶، ص۶۶؛ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۲۱، ص۵۳۵؛ قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ۱۳۶۴ش، ج۱۰، ص۷۰.
- ↑ سوره کوثر، آیه ۱؛ شیخ طوسی، التبیان، ۱۳۸۵ق، ج۱۰، ۴۱۷؛ ابن عربی، تفسیر القرآن الکریم، ۱۹۷۸م، ج۲، ص۴۶۰.
- ↑ سوره بقره، آیه ۲۶۹؛ سوره هود، آیه ۴۸.
- ↑ سوره آل عمران، آیه ۹۶؛ زمخشری، الکشاف، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۸۷؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۱۴.
- ↑ سوره اعراف، آیه ۱۳۷؛ سوره انبیا، آیه ۷۱ و ۸۱؛ سوره سبا، آیه ۱۸؛ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۱۴، ص۳۴۸؛ علامه طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۸، ص۲۲۸؛ زمخشری، الکشاف، ۱۴۰۷ق، ج۲، ۱۴۹؛ قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ۱۳۶۴ش، ج۷، ص۲۷۲؛ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۲۲، ص۱۹۰-۲۰۱؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۴، ص۷۲۵.
- ↑ سوره اسراء، آیه ۱.
- ↑ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۲۴، ص۵۹۳.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۹، ص۹۳.
- ↑ سوره دخان، آیه ۳.
- ↑ سوره ق، آیه ۹.
یادداشت
- ↑ الْبَرَكَةُ وَ ضِدَّهَا الْمَحْقَ
منابع
- ابن‌حنبل، احمد، مسند، بیروت، موسسة الرسالة، ۱۴۱۶ق.
- ابن‌طاووس، علی بن موسی، فلاح السائل و نجاح المسائل، قم، بوستان کتاب، ۱۴۰۶ق.
- ابن‌عربی، محمد بن علی، تفسیر القرآن الکریم، تصحیح مصطفی غالب، بیروت، دار الاندلس، ۱۹۷۸م.
- بیضاوی، عبدالله بن عمر، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۱۸ق.
- دهخدا، علی اکبر، امثال و حکم، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۳ش.
- شیخ صدوق، علی بن محمد، علل الشرایع، قم، کتابفروشی داوری، ۱۳۸۵ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تصحیح احمد حبیب عاملی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۳۸۳ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، المقنعه، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصرخسرو، ۱۳۷۲ش.
- طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار المعرفة، ۱۴۱۲ق.
- علامه طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ق.
- علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار الاحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق.
- قدمی، غلامرضا، «برکت: پیدایش، پایداری و فزونی خیر در پدیده‌ها از سوی خداوند»، دائرة المعارف قرآن کریم، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۲ش.
- قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، تهران، ناصر خسرو، ۱۳۶۴ش.
- قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، تصحیح حسین درگاهی، تهران، سازمان چاپ و انتشار وزارت ارشاد، ۱۳۶۸ش.
- کریمی، محمود، «برکت»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۱ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۴۰۷ق.
- کوفی اهوازی، حسین بن سعید، الزهد، تصحیح غلامرضا عرفانیان یزدی، قم، المطبعة العلمیة، ۱۴۰۹ق.
- لیثی واسطی، علی بن محمد، عیون الحکم و المواعظ، قم، دار الحدیث، ۱۳۷۶ش.
- مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۸ ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۷۱ش.
پیوند به بیرون