عَینُ الْیقین دومین مرتبه از مراتب یقین در عرفان اسلامی است که انسان به مرحله مشاهده می‌رسد. بر اساس آیات و روایات، یقین دارای سه درجه و مرتبه علم الیقین، عین الیقین و حق الیقین است. تفاوت عین الیقین با علم الیقین مانند نسبت دیدن به شنیدن است.
به گفته علامه طباطبایی بر اساس آیات ۵ تا ۷ سوره تکاثر، انسان با علم الیقین می‌تواند حقایق را در همین دنیا مشاهده کند و جهنم را ببیند؛ اما دیدن جهنم در قیامت با «عین الیقین» امکان‌پذیر است.
به باور عرفای اسلامی شناخت انسان از خداوند، اگر از راه عقل و دلیل باشد، «علم الیقین» و اگر از راه دل به دست آید «عین الیقین» و اگر با کشف و شهود حاصل شود «حق الیقین» نام دارد؛ بر این اساس از راه عقل و با علم الیقین، تنها می‌توان خداوند را اثبات کرد؛ ولی با دو مرحله بالاتر یقین، می‌توان به خداوند رسید.
مفهوم‌شناسی
یقین به‌معنای علمی است که شک و تردیدی در آن راه ندارد.[۱] در عرفان اسلامی، عین الیقین را به‌معنای یقینی دانسته‌اند که انسان به مرحله مشاهده می‌رسد و با چشم خود مثلا آتش را مشاهده می‌کند.[۲]
تفاوت عین الیقین با علم الیقین مانند نسبت دیدن به شنیدن است.[۳] در سوره تکاثر اصطلاح عین الیقین، آمده است.[۴][یادداشت ۱]
به گفته علامه طباطبایی بر اساس آیات ۵ تا ۷ سوره تکاثر، انسان با علم الیقین می‌تواند حقایق را در همین دنیا مشاهده کند و جهنم را ببیند؛ اما دیدن جهنم در قیامت «عین الیقین» است.[۵]
مراتب یقین
در عرفان اسلامی و بر اساس آیات قرآن کریم، یقین دارای سه درجه و مرتبه است که عبارتند از؛ علم الیقین، عین الیقین و حق الیقین. اولین و پایین‌ترین مرتبه، علم الیقین و دومین مرتبه عین الیقین است.[۶] ابن عربی معتقد است شناخت انسان از خداوند، اگر از راه عقل و دلیل باشد، «علم الیقین» و اگر از راه دل به دست آید «عین الیقین» و اگر با کشف و شهود به دست آید «حق الیقین» نام دارد.[۷] وی می‌گوید از راه عقل و با علم الیقین، تنها می‌توان خداوند را اثبات کرد، ولی با دو مرحله بالاتر یقین، می‌توان به خداوند رسید.[۸]علامه طباطبایی مراحل سه گانه یقین و دست‌یافتن به آن را در قرآن از راه های سه‌گانه هدایت به حق از راه استدلال و برهان، نشان دادن حقیقت و نشان دادن حقیقت واسباب آن می‌داند. وی احتجاج ابراهیم (ع) با نمرود را مصداق راه نخست و درخواست عزیر پیامبر برای زنده شدن مردگان و مرگ صد ساله او را نمونه‌ای برای راه دوم ودرخواست ابراهیم(ع) برای مشاهده زنده شدن مردگان و ماجرای پرندگان چهارگانه را مصداقی برای راه سوم دانسته است. محمدحسین طباطبایی این سه راه را از باب تمثیل به انسانی تشبیه کرده که پنیر را ندیده و به وجودش یقین ندارد که می‌توان برای رفع شبهه‌اش هم کسی را به او معرفی کرد که پنیر را دیده و خورده است و یا پنیر به او داده که بخورد و یا این که لوازم درست کردن پنیر را در اختیارش قرار داد که خودش درست کند و از آن بخورد و این راه موثرترین راه از بین بردن شبهه نسبت به وجود چیزی است. حضرت ابراهیم(ع) به اذن الهی راه سوم را تجربه کرد که همان حق الیقین است.[۹] بر پایه روایتی پیامبر(ص) با دیدن حارثة بن مالک انصاری به او فرمود:ای حارثة! در چه حالی هستی؟ گفت: مؤمن حقیقی‌ام که به یقین رسیده‌ام. پیامبر(ص) فرمود: هر چیزی را حقیقتی است، حقیقت گفتار تو چیست؟ گفت:ای رسول خدا! به دنیا بی‌رغبت شده‌ام، شب را (برای عبادت) بیدارم و روزهای گرم را (در اثر روزه) تشنگی می‌کشم و گویا عرش پروردگارم را می‌نگرم که برای حساب گسترده شده، گویا اهل بهشت را می‌بینم که در میان بهشت یکدیگر را ملاقات می‌کنند، گویا ناله اهل دوزخ را در میان دوزخ می‌شنوم و گویا اکنون آهنگ زبانه کشیدن آتش دوزخ در گوشم طنین‌انداز است. رسول خدا(ص) فرمود: حارثه، بنده‌ای است که خدا دلش را نورانی کرده است. سپس به حارثه فرمود: بصیرت یافتی، ثابت باش.[۱۰][یادداشت ۲]
جستار‌های وابسته
پانویس
- ↑ فراهیدی، کتاب العین، ۱۴۱۰ق، ج۵، ص۲۲۰.
- ↑ انصاریان، عرفان اسلامی، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۳۸۵؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۷، ص۲۸۵.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۷، ص۲۸۸
- ↑ سوره تکاثر، آیه ۵-۷.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۴ق، ج۲۰، ص۳۵۲.
- ↑ انصاریان، عرفان اسلامی، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۳۸۵.
- ↑ ابن عربی، فتوحات مکیه، ج۱، ص۳۱ به نقل از رضایی، «هویت شناسی یقین»، ۱۳۸۳ش، ص۴۱.
- ↑ ابن عربی، فتوحات مکیه، ج۱، ص۳۱ به نقل از رضایی، «هویت‌شناسی یقین»، ۱۳۸۳ش، ص۴۱.
- ↑ طباطبایی، المیزان، منشورات اسماعیلیان، ج۲، ص۳۵۲.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۲۹ق، ج۳، ص۱۳۸
- ↑ مجلسی، مرآة العقول، الناشر دار الكتب الإسلاميّة، ج۷، ص۳۳۵
یادداشت
- ↑ کلاََّ لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْیقِینِ، لَترََوُنَّ الجَْحِیمَ ثُمَّ لَترََوُنهََّا عَینْ الْیقِین؛چنان نیست که شما خیال می‌کنید. اگر شما علم الیقین (به آخرت) داشته باشید، قطعاً جهنّم را خواهید دید! سپس (با ورود در آن) آن را به عین الیقین مشاهده خواهید کرد.
- ↑ تعبیر حارثه در پاسخ به پیامبر(ص) این است: «فقال يا رسول الله مؤمن حقا» ( ای رسول خدا من مؤمن حقیقی هستم) علامه مجلسی در شرح این جمله گفته که منظور مؤمنی است که حقیقت ایمان را دارد. «أني مؤمن حق الإيمان» مجلسی اشاره‌ای به یقین نکرده است. [۱۱]
منابع
- قرآن کریم.
- ابن عربی، محیی الدین، فتوحات مکیه، بیروت، دار احیاء التراث، بی‌تا.
- انصاریان، حسین، عرفان اسلامی، قم، دارالعرفان، ۱۳۸۶ش.
- رضایی، مرتضی، «هویت‌شناسی یقین»، در مجله معرفت فلسفی، شماره ۶، زمستان ۱۳۸۳ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۳۹۴ق.
- فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، قم، انتشارات هجرت، ۱۴۱۰ق.
- مجلسی، محمد باقر، مرآة العقول، بی‌جا، دار الكتب الإسلاميّة، المطبعه خورشید، بی‌تا.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب، ۱۳۷۱ش.
پیوند به بیرون