مهجوریت قرآن به‌معنای عدم درک جایگاه و اهمیت قرآن و همچنین ترک آموزه‌های آن، اصطلاحی است که از آیه ۳۰ سوره فرقان برگرفته شده است. بر اساس این آیه پیامبر اسلام(ص) از بی‌توجهی مسلمانان نسبت به قرآن به خدا شکایت می‌کند. مهجوریت قرآن را در ابعاد مختلفی مانند تلاوت، حفظ، تدبر، تفسیر و عمل به قرآن مورد بررسی قرار داده‌اند.
پژوهشگران قرآنی، مهجوریت قرآن را تحت تأثیر عوامل متعددی چون جدا کردن قرآن از اهل‌بیت(ع)، اشتغال مفسران به مسائل ظاهری قرآن و رواج تفسیرهای سلیقه‌ای، جمود و دوری از عقل، تعطیلی اجتهاد و رواج اخباری‌گری و مقابله با آموزه‌های سیاسی و اجتماعی قرآن دانسته‌اند. آنان برای مهجوریت قرآن پیامدهایی نیز برشمرده‌اند که ازجمله آنها از دست رفتن قدرت مسلمانان و عقب‌ماندگی آنها، رواج فرقه‌گرایی، گسترش خرافات و احادیث مجعول، گسترش مسائل ضد اخلاقی، قدرت‌یابی افراد ناشایست و ناکارآمد در جامعه و گسترش فقر، استبداد حاکمان و عذاب الهی است.
به اعتقاد برخی پژوهشگران، علامه طباطبایی، امام خمینی و سید جمال‌الدین اسدآبادی، پیشگامان مهجوریت‌زدایی از قرآن بوده‌اند.
مفهوم‌شناسی و جایگاه
مهجوریت قرآن اصطلاحی برگرفته از آیه ۳۰ سوره فرقان است که در آن، پیامبراسلام (ص) از بی‌توجهی امتش به قرآن، نزد خدا شکایت می‌کند.[۱] در روایات شیعی نیز نسبت به مهجوریت قرآن هشدار داشته شده است؛ ازجمله سید رضی در نهج البلاغه[۲] و کلینی در کافی[۳] مضامینی را به نقل از امامان شیعه در این باره نقل کرده‌اند.
مهجوریت قرآن را در یک نگاه کلی به معنای عدم درک درست اهمیت و جایگاه قرآن، ترک آموزه‌های آن، بی‌توجهی به آن از روی غفلت و اکتفا به جنبه‌های تشریفاتی و صوری آن دانسته‌اند.[۴] سید محمدعلی ایازی، قرآن‌پژوه شیعه، مهجوریت قرآن را به ناشناخته ماندن و کنار گذاشته شدن قرآن از متن زندگی تعبیر کرده است.[۵]
پژوهشگران قرآنی درباره منظور از اصطلاح مهجوریت قرآن، در آیه ۳۰ فرقان، چند نظر ارائه داده‌اند:
- عده‌ای آن را به‌معنای مهجور کردن گرفته‌اند که نتیجه آن نشنیدن، روی‌برگرداندن و ترک ظاهری قرآن[۶] و یا ایمان نیاوردن به آن[۷] می‌شود.
- برخی نیز با استناد به واژه «اِتّخَذوا» در آیه، آن را به‌معنای مهجور گرفتن دانسته‌اند که معنای آیه این می‌شود: مسلمانان با وجود اینکه قرآن را می‌خوانند؛ ولی به‌دلیل عدم درک صحیح آن، ترک مسائل مهم آن و عمل بر خلاف آموزه‌های آن، در واقع آن را ترک کرده و از آن بیگانه مانده‌اند.[۸] بر اساس این مبنا، حسن مصطفوی در کتاب التحقیق فی کلمات القرآن، مهجوریت قرآن را به ترک قرآن البته با وجود نوعی ارتباط ظاهری با آن دانسته است.[۹]
- تعدادی نیز مهجوریت قرآن را با توجه به روایاتی مانند حدیث ثقلین و رواج عبارت حسبنا کتاب الله توسط خلیفه دوم، آن را به معنای جدا کردن قرآن از اهل‌بیت(ع) دانسته‌اند که باعث کج‌فهی قرآن شده است.[۱۰]
امام خمینی بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران، با رویکردی سیاسی-اجتماعی و متفاوت از دیگر پژوهشگران، معتقد است که حجم آموزه‌های سیاسی-اجتماعی قرآن بسیار بیشتر از مطالب عبادی آن است،[۱۱] به همین دلیل مهجوریت قرآن یعنی نادیده انگاشتن احکام سیاسی-اجتماعی و اکتفا کردن به مناسک عبادی آن. او دلیل مشکلات کنونی جامعه اسلامی را هم در عمل نکردن به این گونه احکام قرآن می‌داند.[۱۲]
همچنین شیخ صدوق روایتی از امام رضا(ع) نقل می‌کند که قرائت قرآن در نماز را راهکاری برای جلوگیری از مهجوریت قرآن برشمرده است.[۱۳]
ابعاد
پژوهشگران قرآنی، مهجوریت قرآن را در ابعاد و رویکرد‌های مختلفی بررسی و مصادیقی برای آن ذکر کرده‌اند. مهجوریت در تلاوت، مهجوریت در استماع (شنیدن)، مهجوریت در حفظ، مهجوریت در تدبر، مهجوریت در تفسیر و مهجوریت در عمل ازجمله مواردی است که به آن اشاره شده است.[۱۴]
به‌نظر مکارم شیرازی از مفسران شیعه، مهجوریت قرآن شامل استفادهٔ صرفاً تشریفاتی از قرآن (مانند به‌کارگیری آیات در تزیینات اماکن مذهبی و یا استفاده درمانی از آن در شفای بیماران)، مقدم‌کردن افکار غربی بر مبانی قرآن و استناد پیش‌داورانه به آن با رویکرد تفسیر به رأی می‌شود.[۱۵]
برخی از مفسران نیز بی‌توجهی به تلاوت، شنیدن، حفظ، تدبر و عمل نکردن به دستورات قرآن را از نشانه‌های مهجوریت قرآن می‌دانند.[۱۶] امام خمینی مهجوریت قرآن را در غفلت از آموزه‌های اساسی قرآن و عمل نکردن به آنها می‌داند.[۱۷] از نظر او، صرف پرداختن به جنبه‌های ظاهری قرآن مانند تجوید، مباحث لغوی و ادبی یا وجوه اعجاز آن موجب رفع مهجوریت آن نمی‌شود.[۱۸]
عوامل
مهجوریت قرآن را تحت تأثیر عوامل متعددی دانسته‌اند که ازجمله می‌توان به مواردی چون تلاش برای جدا کردن قرآن از اهل‌بیت(ع) به‌عنوان شارحان اصلی قرآن،[۱۹] اشتغال مفسران به مسائل ظاهری قرآن و رواج تفسیرهای سلیقه‌ای، جمود و دوری از عقل، تعطیلی اجتهاد و رواج اخباری‌گری، دنیازدگی گروهی از مسلمانان، ناکارآمد جلوه دادن قرآن و مقابله با آموزه‌های سیاسی و اجتماعی قرآن اشاره کرد.[۲۰]
امام خمینی انحصاری کردن فهم قرآن برای مفسران و ممنوعیت تدبر عمومی در آیات به بهانه تفسیر به رأی را از عوامل مهجوریت قرآن دانسته است.[۲۱] او همچنین ترویج ایده جدایی دین از سیاست را از عوامل مهم مهجوریت قرآن معرفی می‌کند؛ زیرا با محدود شدن نگاه به آیات، آن را فاقد احکام سیاسی و اجتماعی جلوه می‌دهند تا سلطه‌گری ابرقدرت‌ها را در کشورهای اسلامی حفظ کنند.[۲۲]
رسول جعفریان پژوهشگر تاریخ معتقد است، از زمان صفویه، رویکرد شیعه به منابع معرفتی دین به شدت به سمت احادیث و تفاسیر روایی متمایل شده و این باعث دوری از قرآن شده بود.[۲۳]
تسلط سه‌گانه تفکر اخباری‌گری، مکتب تصوف و سیاست‌های حکومتی از دیگر عوامل مهجوریت قرآن دانسته شده است؛ بر این اساس گفته شده بسیار اتفاق افتاده است که حکومت‌های متأثر از تفکرات خاص مکتبی و مذهبی، با حضور آشکار قرآن در صحنه اجتماع، چندان موافق نبودند و بلکه احساس خطر می‌کردند؛ به همین دلیل سعی در کنار زدن قرآن می‌کردند.[۲۴]
پیامدها
آثار و پیامدهایی برای مهجوریت قرآن در جامعه اسلامی برشمرده‌اند که ازجمله آنها می‌توان به مواردی زیر اشاره کرد:
- از دست رفتن قدرت، بزرگی و عزت مسلمانان[۲۵] و عقب‌ماندگی آنها؛
- فرقه‌گرایی و جدایی میان مردم[۲۶]
- رواج اسلام خرافی و احادیث مجعول؛[۲۷]
- دوری جامعه از معنویت و گسترش مسائل ضد اخلاقی و ضد ارزش‌های انسانی؛[۲۸]
- قدرت‌یابی افراد ناشایست و ناکارآمد در جامعه و گسترش فقر و ناداری؛[۲۹]
- استبداد حاکمان و دوری مردم از امور سیاسی و اجتماعی؛[۳۰]
- دچار مجازات الهی شدن[۳۱]
پیشگامان مهجوریت‌زدایی
سید محمدعلی ایازی، از پژوهشگران قرآنی، معتقد است علامه طباطبایی با نگارش تفسیر المیزان، و امام خمینی با طرح مباحث حکومتی در اسلام، نقش مهمی در رفع مهجوریت قرآن و احیای مفاهیم قرآنی ایفا کردند.[۳۲] همچنین سید جمال‌الدین اسدآبادی (درگذشت: ۱۳۱۴ق) از پیشگامان نهضت بازگشت به قرآن و الهام‌بخش جنبش‌های اصلاحی با این شعار در سده پانزدهم قمری بود.[۳۳]
پانویس
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۵، ص۲۰۵؛ مدرسی، من هدی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۸، ص۴۲۳.
- ↑ نهج‌البلاغه، تصحیح صبحی صالح، خطبه ۱۴۷، ص۲۰۴؛ نامه ۴۷، ص۴۲۲.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۶۱۳؛ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۸، ص۲۸.
- ↑ اشرفی، «مهجوریت آموزه‌های دینی و قرآنی از دیدگاه علامه شیخ محمد عبده»، ص۲۸۱؛ «فقهی‌زاده و اشرفی امین، «عوامل و زمینه‌های مهجوریت قرآن در بعد سیاسی و اجتماعی در اندیشه امام خمینی»، ص۵۸.
- ↑ ایازی، «در جامعه ای که قرآن مهجور است افراد نا شایسته، بی خاصیت و ناسالم بر سرکار می آیند»، مندرج در سایت مجمع مدرسین و محققین حوزه علمیه قم.
- ↑ طوسی، التبیان، ج۷، ص۴۸۶؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۷، ص۲۶۳؛ زمخشری، الکشاف، ج۳، ص۲۷۷.
- ↑ فیض کاشانی، الصافی، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۱۱؛ فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۱۴۲۰ق، ج۲۴، ص۴۵۵.
- ↑ غفاری، «مهجوریت قرآن»، ص۸۹-۹۰؛ مؤمنی، «درآمدی بر مهجوریت قرآن کریم»، ص۶۰-۶۱.
- ↑ مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن، ۱۳۶۹ش، ج۱۱، ص۲۴۰.
- ↑ اخوان مقدم، «نگاهی نو به معنای مهجوریت قرآن در آیه ۳۰ سوره فرقان، بر اساس واژه‌های همنشین و سیاق»، ص۲۳-۲۸.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۲۵۵؛ ج۵، ص۱۸۸.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۸۵ش، ج۱۶، ص۳۴؛ فقهی‌زاده و اشرفی امین، «عوامل و زمینه‌های مهجوریت قرآن در بعد سیاسی و اجتماعی در اندیشه امام خمینی»، ص۵۸-۵۹.
- ↑ ابن بابویه، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ ق، ج۱، ص۳۱۰.
- ↑ مؤمنی، «درآمدی بر مهجوریت قرآن کریم»، ص۶۱-۷۳.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۵، ص۷۷.
- ↑ موسوی، «مهجوریت قرآن، اسباب و نشانهها»، ص۱۴-۱۶.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۷۸ش، ج۱۶، ص۳۴.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ۱۳۷۸ش، ص۱۹۸.
- ↑ مؤمنی، «رابطه مهجوریت قرآن و مهجوریت اهل بیت(ع)».
- ↑ اشرفی، «مهجوریت آموزه‌های دینی و قرآنی از دیدگاه علامه شیخ محمد عبده»، ص۲۸۲-۲۸۳؛ فقهی‌زاده و اشرفی امین، «عوامل و زمینه‌های مهجوریت قرآن در بعد سیاسی و اجتماعی در اندیشه امام خمینی»، ص۶۰.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ۱۳۷۸ش، ص۱۹۹.
- ↑ فقهی‌زاده و اشرفی امین، «عوامل و زمینه‌های مهجوریت قرآن در بعد سیاسی و اجتماعی در اندیشه امام خمینی»، ص۶۵-۶۷.
- ↑ جعفریان، «نهضت بازگشت به قرآن برای احیای عظمت از دست رفته بود»، مصاحبه با نشریه مهرنامه.
- ↑ نباتی، «تثلیث مهجوریت قرآن در جامعه ایرانی»، مندرج در سایت ایکنا.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۸۵ش، ج۱۶، ص۳۸–۳۹.
- ↑ نهج‌البلاغه، تصحیح صبحی صالح، خطبه ۱۴۷، ص۲۰۵؛ اشرفی امین، «وحدت مسلمانان و رابطه آن با مهجوریت قرآن از دیدگاه مصلحان دینی»، ص۶.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۵، ص۲۷۴.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۸۵ش، ج۱۰، ص۵۳۰-۵۳۳.
- ↑ ایازی، «در جامعه ای که قرآن مهجور است افراد نا شایسته، بی خاصیت و ناسالم بر سرکار می آیند»، مندرج در سایت مجمع مدرسین و محققین حوزه علمیه قم.
- ↑ اشرفی، «مهجوریت آموزه‌های دینی و قرآنی از دیدگاه علامه شیخ محمد عبده»، ص۲۸۴.
- ↑ صدوق، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ۱۴۰۶ق، ص۲۸۶.
- ↑ ایازی، «مهجوریت قرآن»، ص۶۳۴.
- ↑ ایازی، «مهجوریت قرآن»، ص۶۳۳.
منابع
- نهج‌البلاغه، تصحیح صبحی صالحی، قم، مرکز البحوث الاسلامیه، ۱۳۷۴ش.
- اخوان مقدم، زهره، «نگاهی نو به معنای مهجوریت قرآن در آیه ۳۰ سوره فرقان، بر اساس واژه‌های همنشین و سیاق»، دوفصلنامه پژوهش دینی، شماره ۴۱، ۱۳۹۹ش.
- اشرفی امین، یونس، «وحدت مسلمانان و رابطه آن با مهجوریت قرآن از دیدگاه مصلحان دینی»، فصلنامه مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی، شماره ۲۳، ۱۳۹۰ش.
- اشرفی امین، یونس، «مهجوریت آموزه‌های دینی و قرآنی از دیدگاه علامه شیخ محمد عبده»، در مجموعه مقالات همایش شیخ محمد عبده و شیخ محمدرضا مظفر.
- امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، مجموعه آثار امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۸ش.
- امام خمینی، سید روح الله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۸ش.
- ایازی، سید محمدعلی، «در جامعه ای که قرآن مهجور است افراد نا شایسته، بی خاصیت و ناسالم بر سرکار می آیند»، مندرج در سایت مجمع مدرسین و محققین حوزه علمیه قم، تاریخ درج۲۵ اردیبهشت ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید ۳۰ فروردین ۱۴۰۴ش.
- ایازی، سید محمدعلی، «مهجوریت قرآن»، در دانشنامه امام خمینی (ج۹)، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، بی‌تا.
- جعفریان، رسول، «نهضت بازگشت به قرآن برای احیای عظمت از دست رفته بود»، مصاحبه با نشریه مهرنامه، شماره ۴۴، ۱۳۹۴ش
- سیدرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، تصحیح: صبحی صالح، قم، هجرت، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۱۳ق.
- صدوق، محمد بن علی، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، قم، دارالشریف الرضی، ۱۴۰۶ق.
- غفاری، مهدی، «مهجوریت قرآن»، فصلنامه بینات، شماره ۳۰، ۱۳۸۰ش.
- فقهی‌زاده، عبدالهادی و یونس اشرفی امین، «عوامل و زمینه‌های مهجوریت قرآن در بعد سیاسی و اجتماعی در اندیشة امام خمینی»، پژوهشنامه متین، شماره ۴۹، ۱۳۸۹ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مؤمنی، علی‌اکبر، «رابطه مهجوریت قرآن و مهجوریت اهل‌بیت(ع)»، در مجله فرهنگ کوثر، شماره ۶۴، ۱۳۸۴ش.
- مؤمنی، علی‌اکبر، «درآمدی بر مهجوریت قرآن»، در مجله ره‌توشه راهیان نور، رمضان ۱۳۹۳ش.
- مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۹ش.
- موسوی، سید مالک «مهجوریت قرآن، اسباب و نشانهها»، در مجله پاسدار اسلام، شماره ۲۷۱، ۱۳۸۳ش،
- نباتی، رضا، «تثلیث مهجوریت قرآن در جامعه ایرانی»، مندرج در سایت ایکنا، تاریخ درج ۲۷ خرداد ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید ۳۰ فروردین ۱۴۰۴ش.