مهجوریت قرآن

این مقاله دربارهٔ مهجوریت قرآن است. برای آشنایی با آیه‌ای به همین نام، آیه ۳۰ سوره فرقان را ببینید.

مهجوریت قرآن، مفهومی است که از آیه ۳۰ سوره فرقان گرفته شده و در آن پیامبر اسلام از بی‌توجهی نسبت به قرآن، نزد خدا شکایت می‌کند. این مفهوم در روایات شیعه نیز تأکید شده و به‌معنای ترک قرآن در ابعاد مختلف، ازجمله عدم درک صحیح، بی‌توجهی عملی و اکتفا به ظاهر آن است. مفسران قرآن، تحلیل‌های متنوعی درباره این اصطلاح ارائه کرده‌اند؛ از ترک ظاهری یا نافرمانی از قرآن تا جدا کردن آن از اهل‌بیت که مفسران اصلی آن هستند. امام خمینی بر جنبه‌های سیاسی و اجتماعی قرآن تأکید دارد و مهجوریت را نادیده گرفتن این آموزه‌ها دانسته و آن را عامل مشکلات جهان اسلام معرفی می‌کند.

مهجوریت در موارد متعددی مانند تلاوت، شنیدن، حفظ، تدبر، تفسیر و عمل به قرآن دیده می‌شود و استفاده صرفاً تشریفاتی یا تفسیر به رأی از آن نیز از مصادیق این مهجوریت به‌شمار می‌آید. از دلایل مهجوریت قرآن می‌توان به جداسازی قرآن از اهل‌بیت، غلبه نگرش‌های سطحی، تعطیلی اجتهاد و ترویج جدایی دین از سیاست اشاره کرد.

پیامدهای آن شامل فرقه‌گرایی، عقب‌ماندگی، گسترش خرافات، فقر، استبداد و فاصله گرفتن از معنویت است و برخی از شخصیت‌ها مانند علامه طباطبایی، امام خمینی و سید جمال‌الدین اسدآبادی برای رفع مهجوریت قرآن تلاش کرده‌اند.

مفهوم‌شناسی و جایگاه

مهجوریت قرآن اصطلاحی برگرفته از آیه ۳۰ سوره فرقان است که در آن، پیامبر اکرم(ص) از بی‌توجهی امتش به قرآن، نزد خدا شکایت می‌کند. در روایات شیعه نیز درباره مهجور ماندن قرآن هشدار داشته شده است؛ ازجمله سید رضی در نهج‌البلاغه و کلینی در کافی مضامینی را به‌نقل از امامان شیعه در این باره نقل کرده‌اند.

مهجوریت قرآن را در یک نگاه کلی به‌معنای عدم درک درست اهمیت و جایگاه قرآن، ترک آموزه‌های آن، بی‌توجهی به آن از روی غفلت و اکتفا به جنبه‌های تشریفاتی و صوری آن دانسته‌اند. سید محمدعلی ایازی، قرآن‌پژوه شیعه، مهجوریت قرآن را به ناشناخته ماندن و کنار گذاشته شدن قرآن از متن زندگی تعبیر کرده است.

پژوهشگران قرآنی درباره منظور از اصطلاح مهجوریت قرآن، در آیه ۳۰ فرقان، چند نظر ارائه داده‌اند:

• مهجور کردن: نتیجه آن نشنیدن، روی‌برگرداندن و ترک ظاهری قرآن یا ایمان نیاوردن به آن می‌شود.
• مهجور گرفتن: با استناد به واژه «اِتّخَذوا» در آیه، که در این صورت، معنای آیه این می‌شود: مسلمانان با وجود اینکه قرآن را می‌خوانند، ولی به‌دلیل عدم درک صحیح آن، ترک مسائل مهم آن و عمل بر خلاف آموزه‌های آن، در واقع آن را ترک کرده و از آن بیگانه مانده‌اند. بر اساس این مبنا، حسن مصطفوی در کتاب التحقیق فی کلمات القرآن، مهجوریت قرآن را به‌معنای ترک قرآن، البته با وجود نوعی ارتباط ظاهری با آن دانسته است.
• جدا کردن قرآن از اهل‌بیت: با توجه به روایاتی مانند حدیث ثقلین و رواج عبارت حسبنا کتاب الله توسط خلیفه دوم، که باعث کج‌فهمی قرآن شده است.

امام خمینی، از مراجع تقلید شیعه، با رویکردی سیاسی-اجتماعی و متفاوت از دیگر پژوهشگران، معتقد است حجم آموزه‌های سیاسی-اجتماعی قرآن بسیار بیشتر از مطالب عبادی آن است، و به همین دلیل مهجوریت قرآن یعنی نادیده انگاشتن احکام سیاسی-اجتماعی و اکتفا کردن به مناسک عبادی آن. او دلیل مشکلات کنونی جامعه اسلامی را هم در عمل نکردن به اینگونه احکام قرآن می‌داند.

ابعاد

پژوهشگران قرآنی، مهجوریت قرآن را در ابعاد و رویکرد‌های مختلفی بررسی و مصادیقی برای آن ذکر کرده‌اند؛ از جمله در تلاوت، در استماع (شنیدن)، در حفظ، در تدبر، در تفسیر و مهجوریت در عمل. به‌نظر مکارم شیرازی از مفسران شیعه، مهجوریت قرآن شامل استفادهٔ صرفاً تشریفاتی از قرآن (مانند به‌کارگیری آیات در تزیینات اماکن مذهبی و یا استفاده درمانی از آن در شفای بیماران)، مقدم‌کردن افکار غربی بر مبانی قرآن و استناد پیش‌داورانه به آن با رویکرد تفسیر به رأی می‌شود.

مفسران دیگری نیز بی‌توجهی به تلاوت، شنیدن، حفظ، تدبر و عمل نکردن به دستورات قرآن را از نشانه‌های مهجوریت قرآن می‌دانند. امام خمینی مهجوریت قرآن را در غفلت از آموزه‌های اساسی قرآن و عمل نکردن به آنها می‌داند. از نظر او، صرف پرداختن به جنبه‌های ظاهری قرآن مانند تجوید، مباحث لغوی و ادبی یا وجوه اعجاز آن موجب رفع مهجوریت آن نمی‌شود.

عوامل

درباره عوامل و دلایل مهجوریت قرآن، به مواردی اشاره شده است؛ از جمله تلاش برای جدا کردن قرآن از اهل‌بیت(ع) به‌عنوان شارحان اصلی قرآن، اشتغال مفسران به مسائل ظاهری قرآن و رواج تفسیرهای سلیقه‌ای، جمود و دوری از عقل، تعطیلی اجتهاد و رواج اخباری‌گری، دنیازدگی گروهی از مسلمانان، ناکارآمد جلوه دادن قرآن و مقابله با آموزه‌های سیاسی و اجتماعی قرآن.

امام خمینی انحصار فهم قرآن به مفسران و ممنوعیت تدبر عمومی در آیات به بهانه تفسیر به رأی را از عوامل مهجوریت قرآن دانسته است. او همچنین ترویج ایده جدایی دین از سیاست را از عوامل مهم مهجوریت قرآن معرفی می‌کند؛ زیرا با محدود شدن نگاه به آیات، آن را فاقد احکام سیاسی و اجتماعی جلوه می‌دهند تا سلطه‌گری ابرقدرت‌ها را در کشورهای اسلامی حفظ کنند.

رسول جعفریان پژوهشگر تاریخ معتقد است، از زمان صفویه، رویکرد شیعه به منابع معرفتی دین به شدت به سمت احادیث و تفاسیر روایی متمایل شده و این باعث دوری از قرآن شده است.

تسلط سه‌گانه تفکر اخباری‌گری، مکتب تصوف و سیاست‌های حکومتی از دیگر عوامل مهجوریت قرآن دانسته شده است؛ بر این اساس گفته شده بسیار اتفاق افتاده است که حکومت‌های متأثر از تفکرات خاص مکتبی و مذهبی، با حضور آشکار قرآن در صحنه اجتماع، چندان موافق نبودند و بلکه احساس خطر می‌کردند؛ به همین دلیل سعی در کنار زدن قرآن می‌کردند.

پیامدها

آثار و پیامدهایی برای مهجوریت قرآن در جامعه اسلامی ذکر شده است که ازجمله آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• فرقه‌گرایی و جدایی میان مردم
• رواج اسلام خرافی و احادیث مجعول ؛
• از دست رفتن قدرت، بزرگی و عزت مسلمانان و عقب‌ماندگی آنها؛
• دوری جامعه از معنویت و گسترش مسائل ضد اخلاقی و ضد ارزش‌های انسانی؛
• قدرت‌یابی افراد ناشایست و ناکارآمد در جامعه و گسترش فقر و ناداری؛
• استبداد حاکمان و دوری مردم از امور سیاسی و اجتماعی؛
• دچار مجازات الهی شدن.

پیشگامان مهجوریت‌زدایی

سید محمدعلی ایازی، از پژوهشگران قرآنی، معتقد است علامه طباطبایی با نگارش تفسیر المیزان، و امام خمینی با طرح مباحث حکومتی در اسلام، نقش مهمی در رفع مهجوریت قرآن و احیای مفاهیم قرآنی ایفا کردند. همچنین سید جمال‌الدین اسدآبادی (درگذشت: ۱۳۱۴ق) از پیشگامان نهضت بازگشت به قرآن و الهام‌بخش جنبش‌های اصلاحی با این شعار در سده پانزدهم قمری بود.