نفس مطمئنه
 | |
| آیات اخلاقی | |
|---|---|
| آیات افک • آیه اخوت • آیه اطعام • آیه نبأ • آیه نجوا • آیه مشیت • آیه بر • آیه اصلاح ذات بین • آیه ایثار | |
| احادیث اخلاقی | |
| حدیث قرب نوافل • حدیث مکارم اخلاق • حدیث معراج • حدیث جنود عقل و جهل | |
| فضایل اخلاقی | |
| تواضع • قناعت • سخاوت • کظم غیظ • اخلاص • خشیت • حلم • زهد • شجاعت • عفت • انصاف • اصلاح ذات البین • عیب‌پوشی | |
| رذایل اخلاقی | |
| تکبر • حرص • حسد • دروغ • غیبت • سخن‌چینی • تهمت • بخل • عاق والدین • حدیث نفس • عجب • عیب‌جویی • سمعه • قطع رحم • اشاعه فحشاء • کفران نعمت | |
| اصطلاحات اخلاقی | |
| جهاد نفس • نفس لوامه • نفس اماره • نفس مطمئنه • محاسبه • مراقبه • مشارطه • گناه • درس اخلاق • استدراج | |
| عالمان اخلاق | |
| ملامهدی نراقی • ملا احمد نراقی • میرزا جواد ملکی تبریزی • سید علی قاضی • سید رضا بهاءالدینی • سید عبدالحسین دستغیب • عبدالکریم حق‌شناس • عزیزالله خوشوقت • محمدتقی بهجت • علی‌اکبر مشکینی • حسین مظاهری • محمدرضا مهدوی کنی | |
| منابع اخلاقی | |
| قرآن • نهج البلاغه • مصباح الشریعة • مکارم الاخلاق • المحجة البیضاء • رساله لقاءالله (کتاب) • مجموعه وَرّام • جامع السعادات • معراج السعادة • المراقبات | |
نفْس مُطمَئِنّه به حالتی از نفْس انسان اشاره دارد که در آن به آرامش و اطمینان می‌رسد و به گناه گرایش ندارد. این واژه در آیه ۲۷ سوره فجر آمده است.
علامه طباطبایی نفس مطمئنه را نفسی می‌داند که در پرتو یاد خدا آرامش یافته و به هرچه خدا راضی است رضایت دارد و خود را مالک هیچ خیر و شر و نفع و ضرری نمی‌داند. همچنین گفته شده نفس مطمئنه، مرحله‌ای از نفس است که انسان به واسطۀ مشاهده نيستی خود در قبال وجودِ ذات حقّ، از خود رها شده و خود را تسلیم حق می‌کند. به نظر امام خمینی نیز نفس مطمئنه» یعنی آن نفسی که دیگر هیچ خواهشی ندارد و نشانه نفس غیر مطمئنه این است که تمام عالم را اگر یک لقمه کنند و به او بدهند، باز آن را ناقص می‌داند و غیر آن را طلب می‌کند.
نفس مطمئنه در مقابل نفس اَمّاره و نفس لَوّامه، بالاترین مرتبه نفس شمرده شده است. در نفس اماره، انسان به گناه سوق داده می‌شود. نفس لوامه هم انسان را به‌خاطر خطاهایش نکوهش می‌کند. به عقیده عالمان مسلمان انسان تنها یک نفْس دارد و وجود نفس اَمّاره و لوّامه و مطمئنّه با یکی‌بودن نفْس منافات ندارد؛ بلکه این اصطلاحات حالت‌ها و مراتب مختلف نفس را نشان می‌دهند.
در برخی از احادیث، با بیان آیه نفس مُطمَئِنّه، مصداق‌هایی برای نفس مطمئنه ذکر شده است. امام علی(ع)، امام حسین(ع) و کسی که به پیامبر(ص) و اهل‌بیت او ایمان دارد، از جمله آن هستند.
مفهوم‌شناسی
نفْس مُطمَئِنّه حالتی از نفس است که در آن، به جهت مداومت بر پیروی از عقل در دوری از گناه، این کار ملکه یا عادت انسان می‌شود و در نفس او اطمینان و آرامش پدید می‌آید.[۱] این اصطلاح واژه‌ای قرآنی است و در آیه ۲۷ سوره فجر به کار رفته است.
نفس را دارای چند رتبه و نفس مطمئنه را مقابل نفس اماره و نفس لوامه، بالاترین رتبه نفس دانسته‌اند. پایین‌ترین رتبه نفس، نفس اماره است که در آن، انسان از عقل پیروی نمی‌کند و به گناه گرایش دارد. رتبه بالاتر، نفس لَوّامه است که در آن، نفس هوشیار است و اگر کار بدی انجام‌دهد، خود را نکوهش می‌کند. بالاتر از این رتبه هم نفس مُطمئنّه قرار دارد.[۲] علامه طباطبایی در المیزان نفس مطمئنه را نفسی می‌داند که در پرتو یاد خدا آرامش یافته و به هر چه خدا راضی است رضایت دارد؛ خود را مالک هیچ خیر و شر و نفع و ضرری نمی‌داند؛ دنیا را محل گذر و هر فقر و بی نیازی را امتحان الهی می‌داند؛ به همین جهت همواره بر مرز عبودیت مستقر است و نعمت‌های دنیوی او را به فساد و استکبار نمی‌کشاند و فقر و ناداری نیز او را به کفر و ترک شکر وانمی‌دارد.[۳]
سید محمدمهدی بحرالعلوم در رساله سیر و سلوک، نفس مطمئنه را مرحله ورود به هجرتِ عُظمی دانسته که عبارت است از مهاجرت از وجود خود و رهاساختن و ترک آن و مسافرت به عالم‌ِ وجودِ مطلق و توجّه تامّ به آن. همچنین «يَا أَيَّتَهُا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَةُ» را خطاب به نفسی دانسته كه از جهاد اكبر فارغ و به عالم فتح و ظفر كه مقرّ اطمينان است داخل شده و نفس خود را تسليم حق كرده و اسلام اعظم را درک کرده و به واسطۀ مشاهده نيستی خود در قبال وجودِ ذات حقّ و اعتراف و اذعان قلبی به اين امر، به مرتبه ايمان اعظم كه مقرّ اطمينان و جای سکينه و طمأنینه است وارد شده، و بار خود را در اين جا فرود آورده است و خطاب «ارْجِعِي إِلَی رَبِّك» امر به هجرت از وجودِ خودِ است به سوی وجود حقّ که ربّ است و پس از اين هجرت، راضی به قضا و قدر تشریعی و تکوینی خدا خواهد بود و هیچ سانحۀ خلاف و هیچ معصیت از او سر نخواهد زد.[۴]
به نظر امام خمینی «نَفْس مطمئنّه» یعنی آن نفسی که دیگر هیچ خواهشی ندارد و نشانه نفس غیر مطمئنه این است که تمام عالم را اگر یک لقمه کنند و به دست او بدهند، وقتی فکر می‌کند می‌بیند نقیصه دارد؛ خواهشش غیر این است. به باور او نفس آن وقت مطمئنه می‌شود که به کمالِ مطلق برسد. کمال مطلق آن وقتی است که فقط خدا باشد و غیر او نباشد. توجه به ریاست، توجه به سلطنت، توجه به عالم ماده، توجه به عالم‌های دیگر به غیب، به شهادت، هیچ نباشد. یاد منحصر شده باشد به یادِ خدا.[۵]
منافات نداشتن نفْس‌های مختلف با یکی‌بودن هویت انسان
عالمان مسلمان می‌گویند انسان تنها یک نفْس یا «خود» دارد و وجود نفس اَمّاره و لوّامه و مطمئنّه با یکی‌بودن نفْس منافات ندارد. به عقیده آ‌ن‌ها این اصطلاحات حالت‌ها و مراتب مختلف نفس را نشان می‌دهند؛[۷] یعنی وقتی نفس به کارهای بد فرمان می‌دهد، به آن نفس اماره می‌گوییم و زمانی که خود را به‌جهت آنکه اشتباهی از او سر زده، سرزنش می‌کند، آن را نفس لوامه می‌نامیم.[۸]
مصادیق نفس مطمئنه در احادیث
در احادیث، مصادیقی برای واژه «نَفْس مطمئنّه» که در آیه ۲۷ سوره فجر آمده، بیان شده است. کلینی هم در الکافی حدیثی نقل کرده است که نفس مطمئنه را نفسی می‌داند که به پیامبر(ص) و اهل‌بیتش ایمان دارد.[۹] طبق روایتی از کتاب شواهدالتنزیل، امام علی(ع)،[۱۰] و بر پایه روایتی دیگر از کتاب تفسیر قمی، امام حسین(ع) مصداق آن است.[۱۱] به نظر حسینعلی منتظری، دلیل این تفسیر این است که امام حسین(ع) با استقامت در راه خدا به خوبی نشان داد که دارای نفس مطمئنه و شایستۀ خطاب خداوند است.[۱۲]
نفس مطمئنه در اخلاق
برخی اندیشمندان آرامش انسان در مرحلۀ نفس مطمئنه را به مسائل اخلاقی مربوط می‌دانند. سید محمدحسین طباطبائی در تفسیر آیه ۲۸ سوره رعد،[یادداشت ۱] آرامش نفس مطمئنه را ناشی از این می‌داند که او خداوند را مالک همه چیز به حساب می‌آورد؛ در نتیجه نه برخورداری از نعمت‌های دنیا باعث طغیان و سرکشی او می‌شود و نه تهی‌دستی، او را به کفر و ترک شکر وا می‌دارد.[۱۳] فیض کاشانی نیز نفس مطمئنه را نفسی می‌داند که به سبب پیکار با غرایز شهوانی، آشفتگیش برطرف شده‌است و به آرامش رسیده‌است.[۱۴] امام خمینی بر این باور است که دستیابی به یاد خدا و کمالِ مطلق زمانی است که نفس، مطمئن شده باشد آن وقت است که مورد خطاب مطمئنه می‌شود و از لغزش بیرون می‌آید؛ به همین جهت مراد از ربک در آیه(ارْجِعِي إِلَىٰ رَبِّكِ) ربّ نفس مطمئنه است؛ واین نفسی است که وارد جنت ذات شده در یک منبع نور و یک کمال مطلق رسیده و به هیچ‌چیز دیگری عشق ندارد و وقتی مقام اطمینان برای این نفس پیدا شد، خطاب(فَادْخُلِي فِي عِبَادِي) شامل او می‌شود و بنده اختصاص به حق پیدا می‌کند. [۱۵]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ مصباح یزدی، آیین پرواز، ۱۳۹۹ش، ص۲۷.
- ↑ مصباح یزدی، آیین پرواز، ۱۳۹۹ش، ص۲۶-۲۷؛ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۳، ص۵۹۵-۵۹۶.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۴ق، ج۲۰، ص۲۸۵.
- ↑ «رساله سیر و سلوک منسوب به بحرالعلوم»، پایگاه علوم و معارف اسلامی.
- ↑ خمینی، صحیفه امام، ۱۳۸۹ش، ج۱۴، ص۲۰۶ و ۲۰۷.
- ↑ «خاقانی، دیوان اشعار، قصاید، شمارهٔ ۶ - در پند و اندرز و معراج حضرت ختمی مرتبت». سایت گنجور
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶۷، ص۳۶-۳۷؛ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۳، ص۵۹۵؛ مصباح یزدی، «اخلاق و عرفان اسلامی»، ص۸.
- ↑ مصباح یزدی، «اخلاق و عرفان اسلامی»، ص۸.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۱۲۷-۱۲۸.
- ↑ حسکانی، شواهدالتنزیل، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۴۲۹.
- ↑ قمی، تفسیرالقمی، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۴۲۲.
- ↑ منتظری، اسلام دین فطرت، ج۱، ص۳۱۷.
- ↑ طباطبایی، ترجمۀ تفسیر المیزان، ۱۳۷۸ش، ج۲۰، ص۴۷۷.
- ↑ فیض کاشانی، راه روشن، ج۵، ص۱۶.
- ↑ خمینی، صحیفه امام، ۱۳۸۹ش، ج۱۴، ص۲۰۷.
یادداشت
- ↑ «الَّذِینَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکْرِ اللَّهِ أَلَا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» «کسانی که ایمان آورده‌اند و دلهایشان به یاد خدا آرام می‌گیرد. آگاه باش که با یاد خدا دلها آرامش می‌یابد». (سوره رعد، آیه ۲۸)
منابع
- حسکانی، عبیدالله بن عبدالله، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، تحقیق و تصحیح: محمدباقر محمودى، تهران، مجمع احیای فرهنگ اسلامی وابسته به وزارت افرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.
- خمینی، سید روح‌الله، صحیفه نور، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- قمى، على بن ابراهیم، تفسیرالقمی، تحقیق و تصحیح طیّب موسوى جزایرى، قم، دارالکتاب، چاپ سوم، ۱۴۰۴ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفارى و محمد آخوندى، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار ائمة الاطهار،، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- مصباح یزدی، محمدتقی، «اخلاق و عرفان اسلامی»، ماه‌نامه معرفت، شماره ۱۲۷، تیر ۱۳۸۷ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، آیین پرواز، تلخیص جواد محدثی، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ نهم، ۱۳۹۹ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۸۹ش.