کتاب مبین
کتاب مُبِین اصطلاح قرآنی که به‌معنای قرآن مکتوب، علم الهی، لوح محفوظ و امّ الکتاب به‌کار رفته است. این اصطلاح در سخنان اهل‌بیت(ع) نیز آمده و آنها کتاب مبین را به امّ الکتاب، امام مبین و امام علی(ع) تفسیر کرده‌اند. در حدیثی از امام موسی کاظم(ع)، اهل‌البیت(ع) وارثان کتاب مبین، معرفی شده‌اند.
به گفته علامه طباطبائی، کتاب مبین از جنس مادّی نیست و هنگام نزول بر پیامبر(ص) لباس الفاظ عربی به صورت قرآن پوشید تا مردم بتوانند آیات آن را بفهمند. ثابت و غیرقابل تغییر بودن و متعلق نبودن به زمان و مکان از جمله ویژ‌گی‌های کتاب مبین دانسته شده است. از این اصطلاح در مباحث فلسفی و کلامی ذیل مسائل علم خداوند، علم غیب و لوح محفوظ بحث شده است.
جایگاه و اهمیت
کتاب مبین، اصطلاح قرآنی[۱] که ۱۲ مرتبه در قرآن ذکر شده است.[۲] کلینی (درگذشت ۳۲۹ق) در کتاب کافی، حدیثی از ائمه(ع) نقل کرده است که اهل‌بیت(ع) خود را وارث کتاب مبین معرفی کرده‌اند.[۳] بحرانی (متوفای ۱۱۰۷ یا ۱۱۰۹ق) در کتاب البرهان، در ضمن چند روایت از ائمه(ع)، کتاب مبین را به معنای امام مبین ذکر کرده است[۴] و همچنین مراد از امام مبین در روایات و احادیث کتاب امالی به معنای امام علی(ع) دانسته شده است.[۵]
کتاب مبین در مباحث فلسفی و کلامی، ذیل مسأله علم غیب امام،[۶] علم خداوند و لوح محفوظ بحث شده است.[۷]
مفهوم‌شناسی
واژه کتاب مبین در قرآن یا در ابتدای سوره‌ها آمده[۸] که به نظر بیشتر مفسران در این صورت به معنای قرآن مکتوب است و یا در وسط سوره‌ها ذکر شده[۹] که به لوح محفوظ یا ام‌الکتاب، علم الهی، قرآن مکتوب و دیگر معانی تفسیر شده است.
قرآن مکتوب
به نظر بیشتر مفسران، واژه کتاب مبین در ابتدای سوره‌ها به قرآن مکتوب تفسیر شده است.[۱۰] علامه طباطبائی (متوفای ۱۳۶۰ش) در تفسیر المیزان[۱۱] و حسینی همدانی (متوفای ۱۳۷۵ش) در کتاب انوار درخشان[۱۲] در تفسیر آیه ۱ سوره یوسف «الر تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ الْمُبِينِ» از این جمله‌اند. از دیدگاه مکارم شیرازی (زاده ۱۳۰۵ش) نیز این اصطلاح در آیه ۲ سوره قصص «تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ الْمُبِينِ» به معنای قرآن[۱۳] و مبین وصف برای قرآن است.[۱۴] مبین در این آیه هم به معنای آشکار و هم به معنای آشکار کننده آمده است[۱۵] و با توجه به این معنای لغوی، قرآن با محتوای روشنش حق را از باطل آشکار می‌کند.[۱۶] همچنان که علامه طباطبائی نیز در تفسیر آیه ۱ سوره یوسف به همین دیدگاه اشاره می‌کنند.[۱۷]
واژه کتاب مبین در وسط سوره‌ها نیز از نظر برخی مفسران به معنای قرآن مکتوب آمده است. شیخ طوسی در التبیان (متوفای ۴۶۰ق)،[۱۸] شیخ طبرسی (متوفای ۵۴۸ق) در مجمع البیان،[۱۹] محمد سبزواری (متوفای ۱۴۰۹ق) در ارشاد الاذهان،[۲۰] علامه طباطبائی در المیزان،[۲۱] و مکارم شیرازی در تفسیر نمونه[۲۲] در تفسیر آیه ۱۵ سوره مائده «قَدْ جاءَکُمْ مِنَ اللّهِ نُورٌ وَ کِتابٌ مُبینٌ» اشاره می‌کنند که منظور از کتاب مبین، قرآن است.
از نظر مفسران اهل‌سنت نیز همچون فخررازی (متوفای ۶۰۶ق) در التفسیر الکبیر،[۲۳] بیضاوی (متوفای ۶۹۵ق) در انوار التنزیل،[۲۴] در تفسیر آیه ۱ سوره یوسف، کتاب مبین به معنای قرآن گرفته شده است. آلوسی (متوفای ۱۲۷۰ق) از دیگر علمای اهل‌سنت در تفسیر این آیه، احتمال لوح محفوظ و کتاب‌های مقدس دیگر همچون انجیل و تورات را رد می‌کند و معتقد است که کتاب مبین در اینجا به معنی قرآن است.[۲۵]
غیر قرآن مکتوب
از نظر برخی مفسران، واژه کتاب مبین هنگامی که در اواسط سوره‌ها ذکر می‌شود، به معنای قرآن مکتوب نیست و معانی دیگری چون لوح محفوظ، علم الهی و امام مبین دارد.
لوح محفوظ یا امّ الکتاب
به گفته برخی از پژوهشگران قرآنی، در بیشتر آیاتی که واژه کتاب مبین در وسط سوره‌ها آمده، به معنای لوح محفوظ است.[۲۶] اولین منبعی که این واژه را به لوح محفوظ تفسیر کرده، کتاب تفسیر مقاتل بن سلیمان دانسته شده است.[۲۷] شیخ طبرسی در مجمع البیان[۲۸] و مکارم شیرازی در کتاب تفسیر نمونه[۲۹] در تفسیر آیه ۶۱ سوره یونس «... وَلَا أَصْغَرَ مِنْ ذَلِكَ وَلَا أَكْبَرَ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُبِينٍ» و سلطانعلیشاه گنابادی (متوفای ۱۳۲۷ق) در بیان السعادة[۳۰] در تفسیر آیه ۶ سوره هود «وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ إِلَّا عَلَى اللَّهِ رِزْقُهَا وَيَعْلَمُ مُسْتَقَرَّهَا وَمُسْتَوْدَعَهَا كُلٌّ فِي كِتَابٍ مُبِينٍ» از آن جمله‌اند.
مفسرانی همچون حائری تهرانی(متوفای ۱۳۰۰ش) در مقتنیات الدرر،[۳۱] مراد از این اصطلاح در آیه ۵۹ سوره انعام «وَعِنْدَهُ مَفَاتِحُ الْغَيْبِ لَا يَعْلَمُهَا إِلَّا هُوَ... وَلَا رَطْبٍ وَلَا يَابِسٍ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُبِينٍ» را به امّ الکتاب تفسیر کردند. کلینی در کتاب کافی از امام موسی کاظم(ع)، حدیثی را نقل می‌کند که در آن امام(ع) در تفسیر آیه ۷۵ سوره نمل «وَ ما مِنْ غائِبَةٍ فِي السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِلَّا فِي كِتابٍ مُبِينٍ» امّ الکتاب و کتاب مبین را دارای یک معنا می‌داند و اهل‌بیت(ع) را صاحب این کتاب، معرفی می‌کند.[۳۲]
حائری در ادامه تفسیر این آیه و شیخ طوسی،[۳۳] شیخ طبرسی،[۳۴] و مکارم شیرازی[۳۵] در تفسیر آیه ۲ سوره زخرف «وَالْكِتَابِ الْمُبِينِ»، معنای امّ الکتاب و لوح محفوظ را یکی دانسته‌اند. ملاصدرا (متوفای ۱۰۵۰ق) نیز در کتاب اسفار در مسأله لوح محفوظ، آیه ۵۹ سوره انعام را ذکر می‌کند و کتاب مبین را بر دو قسم می‌داند. اول لوح محفوظ که در آن تغییر راه ندارد و آن را نفس کلی فلکی می‌داند که از آن به امّ الکتاب تعبیر می‌کند. قسم دوم کتاب محو و اثبات که معتقد است هر دوی این‌ها در کتاب مبین است.[۳۶]
بیضاوی از مفسران اهل‌سنت همچنین در تفسیر آیه ۲ سوره زخرف، امّ الکتاب و لوح محفوظ را به یک معنا گرفته است.[۳۷]
علم الهی
بعضی از مفسران در تفسیر آیه ۵۹ سوره انعام مانند شریف لاهیجی (متوفای ۱۰۸۸ق) در تفسیرش،[۳۸] فیض کاشانی (متوفای ۱۰۹۱ق) در تفسیر الصافی[۳۹] و حسینی شیرازی(۱۳۰۷-۱۳۸۰ش) در تبیین القرآن،[۴۰] ذکر کرده‌اند که کتاب مبین همان علم الهی است. بنابراین کتاب مبین در این صورت به احاطه، تدبیر خلقت جهان و تقدیر برای موجودات تعریف شده است.[۴۱] زمخشری(متوفای ۵۳۸ق) از مفسران اهل‌سنت نیز در کشّاف در تفسیر آیه ۵۹ سوره انعام، کتاب مبین را به علم الهی معنا کرده است.[۴۲]
امام مبین
عیاشی در تفسیرش از حسین بن خالد روایتی را نقل می‌کند که امام رضا(ع) در توضیح کتاب مبین آن را به امام مبین تفسیر کرده است.[۴۳] از دید برخی پژوهشگران، مراد از امام مبین، مقدم بودن این کتاب در آگاهی داشتن، آگاهی دادن و علم قبل از وقوع دانسته شده است.[۴۴] احمد بن علی طبرسی (متوفای ۵۸۸ق) در کتاب الاحتجاج به خطبه غدیر پیامبر(ص) اشاره می‌کند که در آن امام علی(ع) به‌عنوان امام مبین و امام متقیان که همه علوم پیامبر اسلام در او جمع‌شده، معرفی شده است.[۴۵] سید هاشم بحرانی (متوفای ۱۱۰۷ یا ۱۱۰۹ق) در البرهان، در ضمن چند روایت، مراد از امام مبین در آیه ۱۲ سوره یس «وَ كُلَّ شَيْءٍ أَحْصَيْنٰاهُ فِي إِمٰامٍ مُبِينٍ» را به امام علی(ع) تفسیر کرده است.[۴۶] برخی مفسران شیعه نیز این معنی را پذیرفته‌اند.[۴۷]
امام ظاهر یا امام علی(ع)
شریف لاهیجی در تفسیرش، روایتی از ابو ربیع شامی نقل می‌کند که امام صادق(ع) در تفسیر آیه ۵۹ سوره انعام کتاب مبین را به امام ظاهر معنا می‌کند.[۴۸] علامه مجلسی (متوفای ۱۱۱۰ق) در کتاب بحارالانوار از یعقوب بن جعفر بن ابراهیم روایتی ذکر می‌کند که موسی بن جعفر(ع) در جواب فرد نصرانی، کتاب مبین در «حم وَ اَلْكِتٰابِ اَلْمُبِينِ»[۴۹] را به امام علی(ع) تفسیر کرده است.[۵۰] نباطی نیز در الصراط المستقیم از ابن ابی عمیر روایتی نقل می‌کند که امام صادق|(ع) در تفسیر آیه ۵۹ سوره انعام، مراد از کتاب مبین را امام علی(ع) دانسته است.[۵۱]
دیگر معانی
کتابی الهی،[۵۲] پیامبر اسلام(ص)،[۵۳] قلم،[۵۴] و عالم آفرینش[۵۵] یا جهان وجودی[۵۶] از دیگر معانی است که بعضی از مفسران و پژوهشگران برای کتاب مبین ذکر کرده‌اند.
ویژگی‌ها
به ادعای برخی از پژوهشگران، کتاب مبین در معنای غیر قرآن مکتوب از دیدگاه مفسرانی همچون مکارم شیرازی و علامه طباطبائی[۵۷] دارای ویژگی‌هایی بدین شرح است:
- کتاب مبین در امّ الکتاب یا همان لوح محفوظ قرار دارد[۵۸] که قابل خواندن و به زبان عربی نبود.[۵۹]
- کتاب مبین از جنس مادّی شبیه کاغذ و لوح نیست؛[۶۰] بلکه هنگام نزول بر پیامبر(ص)، لباس الفاظ عربی به شکل قرآن پوشید تا مردم بتوانند آیات را بفهمند.[۶۱]
- امور غیبی آسمان‌ها و زمین در کتاب مبین وجود دارد. منظور از غیب را هر چیزی که از حس انسان پنهان است، از قبیل اعمال پنهان بندگان، نیات باطنی و اسراری که در آسمان‌ها و زمین است، دانسته‌اند.[۶۲]
- آفرینش آسمان‌ها و زمین بر اساس علم خداوند در کتاب مبین و برنامه قبلی موجود در کتاب مبین، صورت گرفته است.[۶۳]
- این علم قبل از خلقت و حتی پس از نابودی اشیاء، موجود است و به زمان و مکان تعلق ندارد.[۶۴]
- علم موجود در کتاب مبین، ثابت و غیرقابل تغییر و تبدیل دانسته شده است.[۶۵]
پانویس
- ↑ حریری، فرهنگ اصطلاحات قرآنی، ۱۳۸۴ش، ص۳۰۷.
- ↑ فقیهی‌زاده و عیسایی، «نگاهی قرآنی به چیستی «کتاب مبین» و بررسی ارتباط آن با قرآن کریم با تکیه بر آراء تفسیری علامه طباطبائی»، ص۱۹۵.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲۲۶.
- ↑ بحرانی، البرهان، ۱۳۷۵ش، ج۲، ۴۲۶-۴۲۷.
- ↑ شیخ صدوق، الامالی، بی‌تا، ج۱، ص۲۳۵.
- ↑ بهادری، «نقد شبهه تعارض آیات علم غیب در قرآن»، ص۳۹-۴۰.
- ↑ ملاصدرا، الحكمة المتعالية، ۱۹۸۱م، ج۶، ص۲۹۵؛ حسینی همدانی، انوار درخشان، ۱۳۸۰ق، ج۵، ۳۳۸-۳۴۵.
- ↑ نگاه کنید به: سوره یوسف، آیه ۱؛ سوره الشعراء، آیه ۲؛ سوره القصص، آیه ۲؛ سوره الزخرف، آیه ۲؛ سوره الدخان، آیه ۲؛ سوره النمل، آیه ۱.
- ↑ نگاه کنید به: سوره المائده، آیه ۱۵؛ سوره الانعام، آیه ۵۹؛ سوره یونس، آیه ۶۱؛ سوره هود، آیه ۶؛ سوره النمل، آیه ۷۵؛ سوره سبأ، آیه ۳.
- ↑ فقیهی‌زاده و عیسایی، «نگاهی قرآنی به چیستی «کتاب مبین» و بررسی ارتباط آن با قرآن کریم با تکیه بر آراء تفسیری علامه طباطبائی»، ص۲۰۰.
- ↑ علامه طباطبائی، المیزان، ۱۳۵۰ق، ج۱۱، ص۷۴.
- ↑ حسینی همدانی، انوار درخشان، ۱۳۸۰ق، ج۹، ص۷.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۶، ص۹.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۶، ص۹.
- ↑ مصطفوی، التحقيق، ۱۳۶۸ش، ج۱، ص۳۶۶-۳۶۸.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۶، ص۹.
- ↑ نگاه کنید به: علامه طباطبائی، المیزان، ۱۳۵۰ق، ج۱۱، ص۷۴.
- ↑ شیخ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، بی‌تا، ج۳، ص۷۵.
- ↑ شیخ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۲۷۰.
- ↑ سبزواری، ارشاد الاذهان، ۱۴۱۹ق، ص۱۱۴-۱۱۵.
- ↑ علامه طباطبائی، المیزان، ۱۳۵۰ق، ج۵، ص۲۴۴.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۴، ص۳۲۱.
- ↑ فخررازی، التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، ۱۴۱۱ق، ج۱۸، ص۶۷.
- ↑ بیضاوی، أنوار التنزیل، ۱۴۱۸ق، ج۳، ص۵۴.
- ↑ آلوسی، روح المعانی، ۱۴۱۵-۱۴۱۶ق، ج۶، ص۳۶۳.
- ↑ فقیهی‌زاده و عیسایی، «نگاهی قرآنی به چیستی «کتاب مبین» و بررسی ارتباط آن با قرآن کریم با تکیه بر آراء تفسیری علامه طباطبائی»، ص۱۹۷.
- ↑ فقیهی‌زاده و عیسایی، «نگاهی قرآنی به چیستی «کتاب مبین» و بررسی ارتباط آن با قرآن کریم با تکیه بر آراء تفسیری علامه طباطبائی»، ص۱۹۷؛ نگاه کنید به: بلخی، تفسیر مقاتل بن سلیمان، ۱۴۲۳ق، ج۱، ص۵۶۴؛ ج۲، ص۲۴۳؛ ج۲، ص۲۷۲؛ ج۳، ص۳۱۶؛ ج۳، ص۵۲۳.
- ↑ شیخ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۵، ص۲۰۳.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۶، ص۹.
- ↑ سلطانعلیشاه گنابادی، بیان السعادة، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۳۲۰.
- ↑ حائری تهرانی، مقتنیات الدرر، ۱۳۳۷ش، ج۴، ص۱۸۲-۱۸۳.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲۲۶.
- ↑ شیخ طوسی، التبیان، بی‌تا، ج۹، ص۱۷۹-۱۸۰.
- ↑ شیخ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۹، ص۶۷.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۱، ص۹.
- ↑ ملاصدرا، الحكمة المتعالية، ۱۹۸۱م، ج۶، ص۲۹۵.
- ↑ بیضاوی، أنوار التنزیل، ۱۴۱۸ق، ج۵، ص۸۶.
- ↑ شریف لاهیجی، تفسیر شریف لاهیجی، ۱۳۷۳ش، ج۱، ص۷۶۸.
- ↑ فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ۱۴۱۵ق، ص۱۲۴-۱۲۵.
- ↑ حسینی شیرازی، تبیین القرآن، ۱۴۲۳ق، ص۱۴۶.
- ↑ حسینی همدانی، انوار درخشان، ۱۳۸۰ق، ج۵، ص۳۳۹-۳۴۳.
- ↑ زمخشری، کشّاف، بی‌تا، ج۲، ص۳۱.
- ↑ عیاشی، تفسیر عیاشی، بی‌تا، ج۱، ص۳۶۱-۳۶۲.
- ↑ قیوم‌زاده و شاکر، «علم امام(ع) به قرآن و چگونگی آن»، ص۱۶۲-۱۶۳.
- ↑ طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۵۹-۶۰.
- ↑ بحرانی، البرهان، ۱۳۷۵ش، ج۴، ص۵۶۸-۵۷۱.
- ↑ نگاه کنید به: شریف لاهیجی، تفسیر شریف لاهیجی، ۱۳۷۳ش، ج۱، ص۷۶۸؛ بحرانی، البرهان، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۴۲۵-۴۲۷؛ عروسی حویزی، تفسیر نور الثقلین، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۷۲۳؛ قمی مشهدی، تفسیر کنز الدقائق، ۱۳۸۱ش، ج۴، ص۳۴۳-۳۴۴.
- ↑ شریف لاهیجی، تفسیر شریف لاهیجی، ۱۳۷۳ش، ج۱، ص۷۶۸.
- ↑ سوره الدخان، آیه ۲.
- ↑ علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۳۶۸ش، ج۴۸، ص۸۵-۸۷؛ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۴۷۹.
- ↑ النباطی، الصراط المستقیم، ۱۳۸۴ق، ج۱، ص۲۱۱.
- ↑ نگاه کنید به: شیخ طوسی، التبیان، بی‌تا، ج۴، ص۱۵۵-۱۵۶؛ میبدی، کشف الاسرار، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۳۷۹.
- ↑ شیخ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۲۷۰.
- ↑ نگاه کنید به: سلطانعلیشاه (متوفای ۱۳۲۷ق)، بیان السعادة، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۱۳۴.
- ↑ نگاه کنید به: مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۵، ص۲۷۲.
- ↑ نگاه کنید به: سجادی، فرهنگ معارف اسلامی، بی‌تا، ج۳، ص۱۵۶۷.
- ↑ فقیهی‌زاده و عیسایی، «نگاهی قرآنی به چیستی «کتاب مبین» و بررسی ارتباط آن با قرآن کریم با تکیه بر آراء تفسیری علامه طباطبائی»، ص۲۰۱.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۱، ص۹.
- ↑ علامه طباطبائی، المیزان، ۱۳۵۰ش، ج۲، ص۱۷.
- ↑ علامه طباطبائی، تفسیر المیزان(ترجمه)، ۱۳۷۸ش، ج۷، ص۱۸۲.
- ↑ علامه طباطبائی، تفسیر المیزان(ترجمه)، ۱۳۷۸ش، ج۱۱، ص۱۰۱.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۵، ص۵۳۴.
- ↑ علامه طباطبائی، تفسیر المیزان(ترجمه)، ۱۳۷۸ش، ج۷، ص۱۸۲.
- ↑ علامه طباطبائی، تفسیر المیزان(ترجمه)، ۱۳۷۸ش، ج۷، ص۱۸۲.
- ↑ علامه طباطبائی، تفسیر المیزان(ترجمه)، ۱۳۷۸ش، ج۱۶، ص۵۳۸.
منابع
- قرآن کریم.
- آلوسی، محمود بن عبدالله، روح المعانی، محقق علی عبدالباری عطیه، بیروت، دار الکتب العلمية، ۱۴۱۵-۱۴۱۶ق.
- بحرانی، هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، قم، دار التفسیر، ۱۳۷۵ش.
- بلخی، مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، بیروت، دار إحياء التراث العربی، ۱۴۲۳ق.
- بهادری، آتنا و دیگران، «نقد شبهه تعارض آیات علم غیب در قرآن»، در فصلنامه علمی-پژوهشی مطالعات تفسیری، شماره ۱۳، بهار ۱۳۹۲ش.
- بیضاوی، عبدالله بن عمر، أنوار التنزیل و أسرار التأویل (تفسیر البیضاوی)، به تحقیق محمد عبدالرحمان مرعشلی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۸ق.
- حائری تهرانی، علی، مقتنیات الدرر، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۳۷ش.
- حریری، محمدیوسف، فرهنگ اصطلاحات قرآنی، قم، هجرت، ۱۳۸۴ش.
- حسینی شیرازی، سید محمد، تبیین القرآن، بیروت، دارالعلوم، ۱۴۲۳ق.
- حسینی همدانی، سیدمحمد، انوار درخشان، تهران، بی‌نا، ۱۳۸۰ق.
- زمخشری، محمود بن عمر، الکشّاف، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
- سبزواری، محمد بن حبیب‌الله، ارشاد الاذهان الی تفسیر القران، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۱۹ق.
- سجادی، سید جعفر، فرهنگ معارف اسلامی، تهران، انتشارات کومش، بی‌تا.
- سلطان علی‌شاه، محمد بن حیدر، بیان السعادة، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۸ق.
- شریف لاهیجی، محمد بن علی، تفسیر شریف لاهیجی، تهران، دفتر نشر داد، ۱۳۷۳ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، الامالی، بی‌جا، مؤسسة البعثة، بی‌تا.
- شیخ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، بیروت، دار المعرفة، ۱۴۰۸ق.
- شیخ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، بیروت، مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، ۱۴۱۵ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، محقق محمدباقر خرسان، مشهد، نشر مرتضی، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.
- عروسی حویزی، عبدعلی، تفسیر نور الثقلین، به تحقیق سید هاشم رسولی محلاتی، قم، اسماعیلیان، چاپ چهارم، ۱۴۱۵ق.
- علامه طباطبائی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۳۵۰ش.
- علامه طباطبائی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان(ترجمه)، ترجمه سید محمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۷۸ش.
- علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، محقق عبدالزهرا علوی، بیروت، دار إحياء التراث العربی، ۱۳۶۸ش.
- عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر عیاشی، محقق سید هاشم رسولی محلاتی، قم، مطبعة العلمیة، بی‌تا.
- فخررازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۱ق.
- فقیهی‌زاده، عبدالهادی، و احمد عیسایی، «نگاهی قرآنی به چیستی «کتاب مبین» و بررسی ارتباط آن با قرآن کریم با تکیه بر آراء تفسیری علامه طباطبائی»، در مجله پژوهش‌نامه قرآن و حدیث، شماره ۲۷، پائیز و زمستان ۱۳۹۹ش.
- فیض کاشانی، ملا محسن، تفسیر الصافی، تهران، مکتبة الصدر، ۱۴۱۵ق.
- قمی مشهدی، محمدرضا، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، قم، دار الغدیر، ۱۳۸۱ش.
- قیوم‌زاده، محمود، و محمدتقی شاکر، «علم امام(ع) به قرآن و چگونگی آن»، در مجله آموزه‌های قرآنی، شماره ۱۶، پائیز و زمستان ۱۳۹۱ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مصطفوی، حسن، التحقيق في كلمات القرآن الكريم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۸ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الكتب الاسلاميه، چاپ سی و دوم، ۱۳۷۴ش.
- ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، الحكمة المتعالية فی الأسفار العقلية الأربعة، حاشیه علامه طباطبائی، دار إحياء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۹۸۱م.
- میبدی، ابوالفضل رشیدالدین، کشف الاسرار و عدة الابرار (معروف به تفسیر خواجه عبدالله انصاری)، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۱ش.
- النباطی، شیخ علی، الصراط المستقیم، محقق میخائیل رمضان، نجف، المکتبة الحیدریة، ۱۳۸۴ق.