شَجَرِه طَیِّبِه درخت پاک و بابرکتی است که در آیات ۲۴ و ۲۵ سوره ابراهیم، کلمه طیبه به آن تشبیه شده است. برای شجره طیبه ویژگی‌هایی از جمله رشد و نمو، استواری، مثمر بودن و پاکیزه بودن برشمرده شده است. در تفاسیر و جوامع روایی و کتاب‌های عرفانی مصادیقی از جمله وجود حضرت حق، اهل بیت(ع)، معرفت، انسان کامل و برخی درختان برای تطبیق بر شجره طیبه ذکر شده است.
مفهوم‌شناسی و جایگاه
شجره طیبه درخت پاک و بابرکتی است که در آیات ۲۴ و ۲۵ سوره ابراهیم، کلمه طیبه به آن تشبیه شده است. [۱]
أَلَمْ تَرَ كَيْفَ ضَرَ‌بَ اللَّـهُ مَثَلًا كَلِمَةً طَيِّبَةً كَشَجَرَ‌ةٍ طَيِّبَةٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَفَرْ‌عُهَا فِي السَّمَاءِ تُؤْتِي أُكُلَهَا كُلَّ حِينٍ بِإِذْنِ رَ‌بِّهَا ۗ وَيَضْرِ‌بُ اللَّـهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُ‌ونَ﴿۲۴-۲۵﴾
اآيا نديدى خدا چگونه مَثَل زده: سخنى پاك كه مانند درختى پاك است كه ريشه‌اش استوار و شاخه‌اش در آسمان است؟ ميوه‌اش را هر دم به اذن پروردگارش مى‌دهد. و خدا مَثَلها را براى مردم مى‌زند، شايد كه آنان پند گيرند.
سید محمدحسین طباطبایی در تفسیر المیزان می‌گوید نتیجه تدبر در این آیات این است که منظور از «کلمه طیّبه» که به «شجره طیّبه» تشبیه شده، همان اعتقاد حقی(اعتقاد به توحید و استقامت بر آن) است که ثابت و محفوظ از هر گونه تغییر و زوال و نابودی است و مؤمنان، در دنیا و آخرت از آثار و برکات این ایمان و استقامت بهره‌مند خواهند بود.[۲] در تفسیر نمونه با استناد به واژه‌های موجود در آیه، ویژگی‌هایی را برای شجره طیبه ذکر کرده است:
- موجودی است دارای رشدو نمو، نه جامد و بی‌حرکت؛ (شجره)
- این درخت از نظر میوه، منظره، رایحه و شکوفه‌های آن پاکیزه است؛ (طیبة)
- دارای نظام حساب شده‌ای است و هرکدام از ریشه، ساقه و برگ‌های آن ماموریت و وظیفه‌ای دارند؛ (اصلها و فرعها)
- اصل و ریشه آن ثابت و استوار است؛ (اصلها ثابت)
- شاخه‌های آن در یک محیط پست و محدود نیست بلکه سر بر آسمان دارد؛ (فرعها فی السماء)
- پُربار و مُوَلِّد است و میوه‌اش را به همگان ارزانی می‌دارد؛ (توتی اکلها)
- بهره‌برداری از ثمر آن در همه زمان‌ها؛ (کل حین)
- میوه دادن آن بی‌حساب نیست و مشمول قوانین آفرینش و سنت الهی است. (باذن ربها)[۳]
مصادیق
در تفاسیر، جوامع روایی و کتاب‌های عرفانی برای واژه شجره طیبه مصادیق گوناگونی از جمله وجود حضرت حق، اهل بیت(ع)، موجودات، حقیقت محمدیه، انسان‌ها، انسان کامل، عشق و محبت، معرفت، ایمان، توحید، دین اسلام، عالم نور و برخی از درختان ذکر شده است.[۴]
وجود
وجود از اصطلاحات مهم فلسفی و عرفانی است که به عنوان یکی از مصادیق شجره طیبه معرفی شده است.[۵] بر اساس این دیدگاه وجود فقط در وجود حضرت حق واحد منحصر است و تمامی موجودات تجلیات وجود حضرت حق هستند.[۶] نظریه‌ای که از آن با عنوان وحدت شخصی وجود یاد شده است.[۷]
اهل بیت(ع)
در روایات متعددی منظور از شجره طیبه را اهل بیت(ع) دانسته‌اند که ثمرات زیادی برای جامعه دارند.[۸] در کتاب کافی از امام صادق(ع) در تفسیر این فراز از آیه ۲۴ سوره ابراهیم «کشَجَرَةٍ طَیبَةٍ أَصْلُها ثابِتٌ وَ فَرْعُها فِی السَّماءِ» آمده است که «َرَسُولُ اللَّهِ ص أَصْلُهَا وَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع فَرْعُهَا وَ الْأَئِمَّةُ مِنْ ذُرِّيَّتِهِمَا أَغْصَانُهَا وَ عِلْمُ الْأَئِمَّةِ ثَمَرَتُهَا وَ شِيعَتُهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَرَقُهَا...؛ پیامبر اسلام(ص) ریشه این درخت است و امیر مؤمنان شاخه آن و امامان که از ذریه آنها هستند شاخه‌های کوچک‌تر و علم امامان میوه این درخت و پیروان با ایمان آنها برگ‌های این درختند... .» [۹]
برخی از درختان
بسیاری از مفسران با استناد به روایاتی از صحابه از جمله ابن عباس منظور از شجره طیبه را درختانی مانند نخل، انار، زیتون، انگور یا درختان مثمر معرفی کرده‌اند.[۱۰]
پانویس
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۰، ص۳۳۱.
- ↑ طباطبایی، المیزان، منشورات اسماعيليان ، ج۱۲، ص۵۱
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۰، ص۳۳۳-۳۳۳.
- ↑ دستجردی و همکاران، «نگاهی به کاربرد تمثیل شجره طیبه در بازنمود اصطلاحات عرفان و تصوف با معرفی مصادیق کلمه طیبه»، ص۳۵۲-۳۶۰.
- ↑ آملی، جامع الاسرار، ۱۳۸۶ش، ص۲۷۶.
- ↑ سید حیدر آملی، جامع الاسرار، ۱۳۶۸ش، ص۶۶۸.
- ↑ زرین‌کوب، ارزش میراث صوفیه، ۱۳۴۴ش، ص۱۴۵-۱۴۶.
- ↑ عیاشی، تفسیر العیاشی، ۱۳۸۰ق، ج۲، ص۲۲۵؛ الکوفی، تفسیر الفرات الکوفی، ۱۴۱۰ق، ص۲۱۹-۲۲۰.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۴۲۸.
- ↑ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۱۹، ص۹۲.
منابع
- آملی، سید حیدر، جامع الاسرار و منبع الانوار، تهران، انتشارات علمی فرهنگی، ۱۳۶۸ش.
- الکوفی، فرات بن ابراهيم، تفسیر فرات الکوفی، محقق محمد کاظم، تهران، موسسه طبع و نشر وزارت ارشاد، ۱۴۱۰ق.
- دستجری، زهره و همکاران، «نگاهی به کاربرد تمثیل شجره طیبه در بازنمود اصطلاحات عرفان و تصوف با معرفی مصادیق کلمه طیبه»، فصلنامه بهار ادب، شماره دوم، ۱۳۹۳ش.
- زرین‌کوب، عبدالحسین، ارزش میراث صوفیه، تهران، انتشارات آریا، ۱۳۴۴ش.
- عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، تهران، مكتبة العلمية الاسلامية، ۱۳۸۰ق.
- فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، بیروت، دار احیا التراث العربی، ۱۴۲۰ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۱ش.