شمایلنویسی
شَمایلنویسی، شاخهای از سیرهنگاری است که در آن خصوصیات ظاهری پیامبر(ص) و محاسن اخلاقی او بیان میشود. علت پیدایش چنین نگاشتههایی معرفیشدن پیامبر(ص) در قرآن بهعنوان الگو دانسته شده است.
بر اساس برخی آثار شمایلنویسی محتوای این آثار گزارش ویژگیهای جسمی، چگونگی برخی رفتارهای شخصی، کیفیت برخی لوازم شخصی و چگونگی رفتارهای اخلاقی و دینی پیامبر(ص) برشمرده شده است.
در بین کتابهای موجود در زمینهٔ شمایلنویسی، اولین و بهترین آنها کتاب شَمائِلُ النَّبی، نوشتهٔ ابوعيسى محمد بن عيسى تِرْمِذی، قلمداد شده است. در میان آثار منسوب به برخی عالمان شیعه، کتابهایی با عناوینی مرتبط با شمایلنویسی گزارش شده است؛ از جمله کتاب اوصاف النبی از شیخ صدوق (درگذشت: ۳۸۱ق).
بستر تاریخی پیدایش شمایلنویسی، همزمان با احیای جریان نقلگرای اهل حدیث، در دورهٔ متوکل عباسی دانسته شده است: اهل حدیث با کاوش ریزبینانه در اخبار دوران پیامبر(ص) و خلفای راشدین در پی زدودن روش دوران تسلط معتزله بودند. بر این اساس، کوشیدند تا با نوشتن مصنفات مختلف و با اتکاء صرف بر سنت رواییْ سیرهٔ پیامبر(ص) را بهعنوان جایگزینی برای روشهای عقلگرایانهٔ معتزله ارائه کنند.
چیستی و بستر تاریخی پیدایش
شمایلنویسی، شاخهای سیرهنگاری،[۱] که در آن برای ترسیم خصوصیات ظاهری پیامبر(ص) و وصف محاسن اخلاقی او تلاش شده است.[۲] واژه شمایل (شمائل) جمع واژه شِمال و بهمعنای خوی (ویژگیهای اخلاقی) و چهره (اوصاف ظاهری) دانسته شده است.[۳] گفته شده که این نوع نگاشتهها، علاوه بر شمایل النبی(ص)، با عناوین دیگری چون اخلاق النبی(ص) نیز خوانده شدهاند.[۴]
بستر تاریخی پیدایش شمایلنویسی، همزمان با احیای جریان نقلگرای اهل حدیث پس از زوال معتزلهٔ عقلگرا، در دورهٔ متوکل عباسی دانسته شده است:[۵] اهل حدیث در این دوره با کاوش در اخبار دوران پیامبر(ص) و خلفای راشدین از بین بردن روش دوران تسلط معتزله (در دورهٔ مأمون عباسی) بودند؛ روشی که در آن راهکارهای عقلگرایانهای برای زندگی از طریق ترجمهٔ آثار علمی و فلسفی ملتهای مختلف ارائه میشد.[۶]
بر این اساس، اهل حدیث کوشیدند تا با نوشتن مصنفات مختلف و با اتکاء صرف بر سنت رواییْ سیرهٔ پیامبر(ص) را بهعنوان جایگزینی برای روشهای عقلگرایانهٔ معتزله ارائه کنند.[۷] همین موضوع عاملی دانسته شده که کتابهای شمایلنویسی، بیش از سیرهنگاری، به کتابهای حدیثی نزدیک دانسته شود.[۸]
شمایلنویسی در میان شیعیان
سهم شیعیان در شمایلنویسی، بهتبعیت از سیرهنگاری، نسبت به اهلسنت کمتر دانسته شده است؛ زیرا آثار عمومی دربارهٔ سیره نبوی(ص) تا آنجا که به کلیات باز میگردد مورد توافق فریقین بوده و شیعه، بهعنوان یک اقلیت، بیشتر روی موارد خاص مورد اختلاف تمرکز داشته است.[۹]
با این همه، در میان آثار منسوب به برخی عالمان شیعه، علاوه بر آثاری که با محوریت کتاب شمائل النبی ترمذی انجام دادهاند، کتابهایی با عناوینی مرتبط با شمایلنویسی گزارش شده است؛ از جمله:
- کتاب صفات النبی از وَهَب بن وهب قُرَشی، مشهور به ابوالبَخْتَری (درگذشت: ۲۰۰ق)؛[۱۰]
- کتاب اوصاف النبی از شیخ صدوق (درگذشت: ۳۸۱ق)؛[۱۱]
- بخشی از کتاب معارج النبوة فی مدارج الفتوة نوشتهٔ معين الدين محمد مسكين فَراهى (درگذشت: ۹۰۷ق)؛[۱۲]
- رسالهای فارسی با عنوان شمائل النبی که نسخهای از آن در کتابخانهٔ مرعشی نجفی محفوظ است؛[۱۳]
- کتاب شرح بعض اوصاف النبی(ص) نوشتهٔ ميرزا ابیعبدالله بن ميرزا ابوالقاسم موسوی زنجانی (درگذشت: ۱۳۱۳ق)؛[۱۴]
- کتاب سنن النبی نوشتهٔ سید محمدحسین طباطبایی (درگذشت: ۱۳۶۰ش).[۱۵]
همچنین، در میان آثار شیعی کتابهایی با عناوین مرتبط با شمایلنویسی ثبت شده که در آنها عنوان شمایل دربارهٔ اهلبیت(ع) استفاده شده است؛ از جمله کتاب الشَّمائلُ العَلوية و الخِصالُ المُرْتَضويه نوشتهٔ باقر بن اسماعيل واعظ كُجوری تهرانی (درگذشت: ۱۳۱۳ق).
چرایی پیدایش
علت پیدایش چنین نگاشتههایی در نوع نگاه مسلمانان به شخصیت پیامبر(ص) نشان داده شده است؛ زیرا شخصیت پیامبر(ص) در متون دینی (برای نمونه آیهٔ ۲۱ سوره احزاب) بهعنوان الگویی که باید مسلمانان از گفتار و رفتار او پیروی کنند معرفی شده است.[۱۶] این انگیزه علتی برای کاوش دربارهٔ چگونگی گفتار و رفتار پیامبر(ص) در تمام شئون زندگی و در تمام لحظات شبانهروز از سوی مسلمانان دانسته شده است.[۱۷]
همچنین، از آنجا که آگاهی از شکل ظاهری پیامبر(ص)، مانند سیرهٔ رفتاری او، برای مسلمانان اهمیت فراوانی داشته، توصیف شکل ظاهری او نیز مورد توجه بسیاری از آنان قرار گرفته است.[۱۸] این موارد موجب آن دانسته شده که در طی قرون گذشته عالمان شیعه و سنی زیادی برای وصف چهره پیامبر(ص)، در کنار وصف ویژگیهای اخلاقیاش، تلاش کنند؛ تلاشی که حاصل آن تألیف آثار مستقل و غیر مستقل فراوانی در این زمینه شده است.[۱۹]
| « | وصف اخلاق رسول خدا(ص) از کتاب سنن النبی(ص): رسول خدا(ص) لباس و كفش خود را وصله میزد، گوسفندان خود را مىدوشيد، با بردگان غذا مىخورد، بر زمين مىنشست، بر درازگوش سوار مىشد... حيا مانع نمىشد كه شخصاً نيازمندیهاى خود را از بازار تهيه كند و خود به خانه برد. با ثروتمند و فقير دست مىداد... با هر كس روبهرو مىشد از ثروتمند و فقير و بزرگ و كوچک سلام مىكرد. چيزى را كه به آن دعوت مىشد كوچک نمىشمرد، گرچه پستترين نوع خرما بود. آن حضرت كمخرج، بلندطبع، خوشمعاشرت و خوشرو بود. هميشه لبخند بر لب داشت، ولى بلند نمىخنديد و غمگين به نظر مىرسيد، اما عبوس و دژم (تندخو) نبود. فروتن بود، اما خود را كوچک نمىنمود، بخشنده بود، اما اسراف نمىورزيد. او نازكدل و مهربان با همۀ مسلمانان بود.[۲۰] | » |
محتوای آثار شمایلنویسانه
بر اساس برخی آثار شمایلنویسی محتوای این آثار چنین گزارش شده است:
- ویژگیهای جسمی پیامبر(ص)؛ از جمله چگونگی چهره، رنگ پوست، مهر نبوت و موی و طرز آراستن آنها.
- چگونگی برخی رفتارهای شخصی رسول خدا(ص)؛ از جمله نشستن، راهرفتن، تکیهدادن به اشیاء و اشخاص، خوابیدن، خوردن، آشامیدن، خورشها، آشامیدنیها، چگونگی دستشستن پیش و پس از غذا.
- کیفیت برخی لوازم شخصی پیامبر(ص)؛ از جمله لباس، کفش، دمپایی، عمامه، ردا، اِزار (لُنگ)، مُهْر و انگشتری.
- گزارش کیفیت لوازم رزم پیامبر(ص)؛ از جمله شمشیر، زره و مِغْفَر (کلاه خود).
- چگونگی رفتارهای اخلاقی و دینی پیامبر(ص)؛ از جمله گفتار، خنده، مزاح، فروتنی، آزَرْم، عبادت، یاریدادن دیگران، خضاببستن، سرمهکشیدن، خونگرفتن، استعمال عطر و روغنهای معطر..[۲۱]
نمونهها
در بین کتابهای موجود در زمینهٔ شمایلنویسی، اولین[۲۲] و بهترین[۲۳] آنها کتاب شَمائِلُ النَّبی (یا الشمائل النبوية و الخصائل المصطفوية)، نوشتهٔ ابوعيسى محمد بن عيسى تِرْمِذی (درگذشت: ۲۷۹ق)، قلمداد شده است. بهگزارش برخی محققان، بر این کتاب شرحهای مختلفی نوشته شده است؛ همچنین، مختصر شده، به شعر درآمده، ترجمه شده و روایات آن در کتابهای شیعه و اهلسنت نقل شده است؛[۲۴] در آثار شیعی، روایات آن در مناقب ابن شهرآشوب و بحار الانوار نقل شده و شیخ عباس قمی، محدث شیعه، مختصری از آن با عنوان مختصر الشَّمائِل المحمدیه فراهم کرده است.[۲۵]
رسول خدا(ص) بسيار بزرگ و گرانقدر بود. در ديدگان عظيم و موقّر مىنمود و در دلها عزيز و گرامى بود. چهرۀ مباركش مانند ماه شب چهارده مىتابيد... ديدگانى درشت و سياه، ابروانى باريک و كمانى، جمجمهاى بزرگ و قامتى معتدل و ميانه داشت. پيشانى مباركش بلند و بينىاش باريک و كشيده بود.[۲۶]
از دیگر نمونههای شمایلنویسی به موارد زیر اشاره شده است:
- اخلاق النبی نوشتهٔ ابن ابیالشیخ (درگذشت: ۳۶۹ق)
- شمائل النبی نوشتهٔ جعفر بن محمد مُسْتَغْفِری (درگذشت: ۴۳۲)
- الشِّفَاءُ بِتَعریفِ حُقُوقِ المصطفی نوشتهٔ قاضی عیاض (درگذشت: ۵۴۴ق)
- الشمائل بالنورِ السّاطِعِ الكامل اثر علی بن محمد غَرْناطی (درگذشت: ۵۵۲ق)
- زَهْرُ الخَمائِلِ على الشمائل نوشتهٔ جلالالدین سُیُوطی (درگذشت: ۹۱۱ق)
- الوفا لِشرحِ شمائل المصطفی نوشتهٔ علی بن ابراهیم حَلَبی (درگذشت: ۱۰۴۴ق)[۲۷]
پانویس
- ↑ نصار، تحول سیرهنگاری پیامبر(ص)، ۱۳۹۹ش، ص۳۳۹.
- ↑ ابنکثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۱۱.
- ↑ ترمذی، شمائل النبی، ۱۳۷۲ش، مقدمهٔ مترجم، ص۱۴-۱۵؛ محمدی، «جمال آفتاب: شمایلشناسی رسول خدا(ص)»، ص۱۶۲.
- ↑ نصار، تحول سیرهنگاری پیامبر(ص)، ۱۳۹۹ش، ص۳۳۹.
- ↑ نصار، تحول سیرهنگاری پیامبر(ص)، ۱۳۹۹ش، ص۳۳۹.
- ↑ نصار، تحول سیرهنگاری پیامبر(ص)، ۱۳۹۹ش، ص۳۳۹-۳۴۰.
- ↑ نصار، تحول سیرهنگاری پیامبر(ص)، ۱۳۹۹ش، ص۳۳۹-۳۴۰.
- ↑ نصار، تحول سیرهنگاری پیامبر(ص)، ۱۳۹۹ش، ص۳۴۰.
- ↑ جعفریان، منابع تاریخ اسلامی، ۱۳۹۳ش، ص۳۵۸.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۴۱۸ق، ص۴۳۰.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۴۷۸.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۲۱، ص۱۸۴.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۴، ص۲۲۰.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۳، ص۱۲۶.
- ↑ پارسا، کتابشناسی پیامبر(ص)، ۱۳۸۶ش، ص۲۷۳-۲۷۴.
- ↑ نصار، تحول سیرهنگاری پیامبر(ص)، ۱۳۹۹ش، ص۳۳۹.
- ↑ نصار، تحول سیرهنگاری پیامبر(ص)، ۱۳۹۹ش، ص۳۳۹.
- ↑ محمدی، «جمال آفتاب: شمایلشناسی رسول خدا(ص)»، ص۱۶۲.
- ↑ ابنکثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۱۱؛ محمدی، «جمال آفتاب: شمایلشناسی رسول خدا(ص)»، ص۱۶۲.
- ↑ طباطبایی، سنن النبی، ۱۳۸۱ش، ص۳۳-۳۴.
- ↑ ترمذی، شمائل النبی، ۱۳۷۲ش، مقدمهٔ مترجم، ص۱۹.
- ↑ سخاوی، الاعلان بالتوبیخ، بیروت، ص۱۶۸.
- ↑ ابنکثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۱۱؛ محمدی، «جمال آفتاب: شمایلشناسی رسول خدا(ص)»، ص۱۶۲.
- ↑ منجد، معجم ما الف عن رسولالله(ص)، قاهره، ص۱۹۲-۱۹۵؛ محمدی، «جمال آفتاب: شمایلشناسی رسول خدا(ص)»، ص۱۶۲.
- ↑ ترمذی، شمائل النبی، ۱۳۷۲ش، مقدمهٔ مترجم، ص۱۳؛ جمعی از نویسندگان، شناختنامهٔ محدث قمی، ۱۳۸۹ش، ص۲۱.
- ↑ طباطبایی، سنن النبی، ۱۳۸۱ش، ص۱۳.
- ↑ حاجی خلیفه، کشف الظنون، ۱۹۴۱م، ج۲، ص۱۰۵۹؛ منجد، معجم ما الف عن رسولالله(ص)، قاهره، ص۱۹۲-۱۹۵؛ نصار، تحول سیرهنگاری پیامبر(ص)، ۱۳۹۹ش، ص۳۴۷-۳۵۳.
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن بن علی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، تحقیق سید احمد حسینی اشکوری، بیروت، دار الأضواء، ۱۴۰۳ق.
- ابنکثیر، اسماعيل بن عمر بن كثير، البدایة و النهایة، بیروت، دار الفكر، ۱۴۰۷ق.
- پارسا (پایگاه اطلاع رسانی سراسری اسلامی)، کتابشناسی پیامبر(ص)، تهران، مؤسسهٔ اطلاعرسانی مرجع، ۱۳۸۶ش.
- ترمذی، محمد بن عیسی، شمائل النبی، ترجمهٔ محمود مهدوی دامغانی، تهران، نشر نی، ۱۳۷۲ش.
- جعفریان، رسول، منابع تاریخ اسلام، تهران، نشر علم،۱۳۹۳ش.
- جمعی از نویسندگان، شناختنامه محدث قمی، کنگره بزرگداشت محدث قمی، قم، نور مطاف، ۱۳۸۹ش.
- حاجی خلیفه، مصطفى بن عبدالله كاتب چلبی، کشف الظنون عن أسامی الكتب و الفنون، بغداد، مكتبة المثنى، ۱۹۴۱م.
- سخاوی، محمد بن عبدالرحمن، الاعلان بالتوبیخ لمن ذم التاريخ، بیروت، دار الکتب العلمية، بیتا.
- طباطبایی، سید محمدحسین، سنن النبی، ترجمهٔ حسین استادولی، تهران، پیام آزادی، ۱۳۸۱ش.
- محمدی، رمضان، «جمال آفتاب: شمایلشناسی رسول خدا(ص)»، در کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره ۶۱ و ۶۲، آبان و آذر ۱۳۸۱ش.
- منجد، صلاحالدین، معجم ما الف عن رسولالله(ص)، تحقیق نادی عطار، قاهره، دار القاضی عياض للتراث، بیتا.
- نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، تحقیق سید موسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۸ق.
- نصار، عمار عبودی، تحول سیرهنگاری پیامبر(ص) نزد مورخان مسلمان تا پایان عصر عباسی، ترجمهٔ آمنه موسوی شجری و سیفعلی زاهدیفر، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۹ش.
