سابقون

سابِقون پیشگامان در کارهای خیر و طاعت الهی هستند و مراد از آن برخی بزرگان صدر اسلام است. درباره مصادیق سابقون اختلاف‌ نظر وجود دارد. برخی مفسران، مراد از آن را امت‌های پیش از اسلام و برخی دیگر مسلمانان صدر اسلام دانسته‌اند. در روایات شیعه، انبیا، حضرت علی(ع)، امام حسن(ع)، امام حسین(ع)، برخی صحابه و یاران برجسته امامان شیعه و حتی شیعیان از مصادیق آن شمرده شده‌اند.

اعتقادات شیعه

‌خداشناسی
توحید	اثبات خدا • توحید ذاتی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات • صفات فعل
فروع	توسل • شفاعت • تبرک • استغاثه
عدل الهی
حُسن و قُبح • بداء • امر بین الامرین
نبوت
عصمت پیامبران • خاتمیت • پیامبر اسلام • معجزه• اصالت قرآن
امامت
باورها	عصمت امامان • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفة‌الله • غیبت • مهدویت • انتظار فرج • ظهور• رجعت • امامت تنصیصی
امامان	امام علی • امام حسن • امام حسین • امام سجاد • امام باقر • امام صادق • امام کاظم • امام رضا • امام جواد • امام هادی • امام عسکری • امام مهدی
معاد
برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان
مسائل برجسته
اهل‌بیت • چهارده معصوم • کرامت • تقیه • مرجعیت • ولایت فقیه • ایمان مرتکب کبیره

ریشه و معانی

سابقون صیغۀ جمع مذکر اسم فاعل از مصدر سَبْق، به معنای پیشی گیرندگان، است. به اسب پیشرو در مسابقه، سابق و سَبوق گفته می‌شود. سَبق در مقابل لُحوق، در اصل، به معنای پیش افتادن در راه است و مجازاً دربارۀ هر پیشی گرفتن و تقدم یافتنی به کار می‌رود، مانند:

مَّا سَبَقُونَا إِلَيْهِ (ترجمه:در پذیرش اسلام بر ما پیشی نمی‌گرفتند.)^{[احقاف–١١]}

به طور مستعار، برای کسب فضائل و برتری بر دیگران نیز به کار رفته است مانند:

والسابقون السابقون (ترجمه:و سبقت‌ گيرندگان مقدمند.)^{[واقعه–۱۰]}

إِنَّا ذَهَبْنَا نَسْتَبِقُ (ترجمه:(از زبان برادران یوسف) ما رفتیم که مسابقه بدهیم.)^{[یوسف–۱۷]}

قرآن

سَبق و مشتقات آن ۳۷ مرتبه در قرآن کریم به کار رفته که هشت مورد آن اسم فاعل است (سابق، سابقون، سابقین، سابقات)که در تمامی این موارد معنای پیشی گرفتن وجود دارد و به معانی ذیل است:

• پیشی گرفتن در خیرات
• پیشی گرفتن به سوی بخشایش پروردگار و بهشت
• وصف‌هایی دربارۀ برخی از «سابقون»، مانند برادرانی که در ایمان مقدّم بوده‌اند.
• نخستین مسلمانان از مهاجران و انصار
• وارثان کتاب‌های آسمانی
• برخی از مؤمنان و مقربان.

بر اساس آیه‌های قرآن، ویژگی‌های سابقون با ویژگی‌های مؤمنان حقیقی مشابه است، چنانکه مطابق آیۀ ۵۷ تا ۶۱ سوره مؤمنون، افرادی که در کارهای نیک شتاب می‌کنند و درآن سبقت می‌گیرند، کسانی هستند که از خشیت پروردگار هراسانند، به نشانه‌های او ایمان دارند، به او شرک نمی‌ورزند، از آنچه خدا به ایشان داده انفاق می‌کنند و همواره در اندیشه بازگشت به سوی پروردگارند.

جایگاه سابقون

آیاتی‌ که دربارۀ معنای سابقون مباحث فراوانی برانگیخته، آیات ۱۰ و ۱۱ سورۀ واقعه است که سابقون را، پس از دو دستۀ اصحاب میمنه و اصحاب مشئمه، در دسته‌بندی سه‌گانه انسان‌ها ذکر کرده است:

وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولَـٰئِكَ الْمُقَرَّ‌بُونَ (ترجمه:و سبقت‌گيرندگان مقدمند آنانند همان مقربان [خدا] هستند)^{[واقعه–١١]}

السابقون در این آیه درجاتی بالاتر از، اصحاب میمنه و اصحاب مشئمه، دارند. بنا بر آیات بعدی (۱۲ـ۱۴)، جایگاه این افراد در بهشت است، گروهی از آنان از پیشینیان و اندکی ازآنان از متأخران هستند.جوادی آملی مفسر مشهور شیعه جایگاه سابقون در سیر الی الله و حرکت به سوی حق را آخرین رتبه پس از معرفت، هجرت، و سرعت دانسته است و براین باور است که پس از رسیدن به رتبه سابقون نوبت در خواست توفیق برای دستگیری از دیگران و امامت است.وَ اجْعَلْنا لِلْمُتَّقینَ إِماماً.

نخستین سابقون

یکی دیگر از موارد بحث در این باره، تعبیر السابقون الاولون در مورد نخستین پیشگامان از مهاجرین و انصار است که خدا به آنها و کسانی که از ایشان به نیکی پیروی کنند، وعدۀ خشنودی خود، بهشت و رضایت آنها از خود را داده است. دربارۀ اینکه نخستین سابقون چه کسانی هستند آرای گوناگونی بیان شده، از آن جمله:

• کسانی که به دو قبله نماز خواندند.
• مسلمانانی که در جنگ بدر حضور داشتند.
• کسانی که بیعت رضوان را درک کردند.
• کسانی که پیش از هجرت اسلام آوردند و پیش از بدر مهاجرت کردند.
• آنان که در شهادت پیشی گرفتند.
• کسانی که در هجرت به حبشه یا مدینه پیشگام بودند.
• کسانی که پیش از فتح (مکه یا حدیبیه) انفاق کردند و جنگیدند، و برتری آنان از کسانی که پس از آن، انفاق و کارزار کردند.
• کسانی که پیش از جنگ بدر هجرت کردند، و برتری آنان از کسانی که تا جنگ تبوک ایمان آوردند و از طریقۀ مسلمانان قبل پیروی کردند و در راه ایمان سختی بسیار کشیدند.
• سابقون شامل همۀ کسانی است که از آغاز طلوع اسلام تا قیامت در ایمان آوردن سبقت بگیرند. هم‌چنین دو عنصر هجرت و نصرت (اسلام و پیامبر ) در ملاک سبقت و پیشتازی تعیین کننده است.

«سابقه» در اسلام ویژگی بسیار مهمی بوده که در مجادلات کلامی پس از رحلت پیامبر(ص)، برای تعیین جانشین ایشان، تاثیر بسیاری داشته است.

اموری که سابقون در آن پیشگامند

بر اساس تفاسیر، برخی اموری که سابقون در آن پیشگام هستند عبارتند از:

• ایمان
• اسلام
• اطاعت از خدا
• انجام دادن اموری که خدا به آن دعوت نموده و رضای الهی در آن است.
• تصدیق و پیروی از انبیا
• یاری کردن پیامبر اسلام
• جهاد
• انجام دادن امور خیر
• برپاداشتن نمازهای پنج‌گانه
• توبه، صدقه
• انفاق اموال
• فضائل اخلاقی و صفات پسندیده
• رفتن به مسجد

اوصاف سابقون

برخی اوصاف سابقون در قرآن و تفاسیر عبارتند از:

• توکل به خدا
• مداومت بر عمل خیر
• فانی شدن از صفات نفسانی
• انس با قرآن
• بهتر بودن باطن از ظاهر
• برپا داشتن نوافل و مستحبات
• انجام دادن واجبات
• اخلاص در کارها
• الگو بودن برای دیگران
• بهره‌مندی از بلندترین مرتبه درجات اهل سعادت
• رسیدن به مقام قرب الهی
• متنعم شدن از انواع نعمت‌های بهشتی
• نوشیدن از تسنیم که گواراترین شراب بهشتیان است.
• ورود به بهشت بدون حساب
• داشتن مقام شفاعت

در منابع شیعه

علاوه بر موارد بالا، در منابع روایی شیعه آمده است که سابقون، پیامبران و اولیای خدا هستند و خدا پنج روح در آنها قرار داده که عبارتند از:

• روح القُدُس، که اشیا را با آن شناختند.
• روح ایمان، که با آن از خدا خوف دارند.
• روح قوّت، که با آن قادر به اطاعت از خدا هستند.
• روح شهوت، که با آن خواستار اطاعت خدا و بیزار از عصیان او شدند.
• و روحِ در جریانی که به وسیلۀ آن در میان مردم رفت و آمد می‌کنند.

در فرازی از دعای کمیل امام علی (ع) برای سابقان میدان‌هایی را تصویر کرده است که با حضور در آنها می‌توان به سوی خداوند متعال شتافت؛ و امیرالمؤمنین(ع) با درخواست توان و نیروی بدنی و عزم و همت و خشیت قلبی از خداوند درخواست کرده بتواند در پرتو اینها در این میدان‌ها حضور پیدا بکند.

مصادیق

• اغلب مفسران پیشینیان (الاولین) را امت‌های پیش از اسلام و متأخران را امت اسلام معنا کرده‌اند.

اما در جمع بین این دیدگاه و بین روایتی که از ابوهریره نقل شده است، اختلاف وجود دارد. از ابوهریره نقل شده وقتی آیۀ ۱۳ و ۱۴ سورۀ واقعه نازل شد، بر مسلمانان گران آمد که سابقون از امت‌های پیشین بسیار باشند و از امت اسلام اندک. پس آیۀ ۳۹ و ۴۰ نازل شد (گروهی از پیشینیان و گروهی از متأخران) و پیامبر (ص) به صحابه فرمود شما دو سوم، بلکه نیمی، از بهشتیان هستید و در نیم دیگر نیز با پیشینیان شریک خواهید بود.

پیامبر(ص) در پاسخ سوال ابن عباس:
ابن عبّاس گويد: از تفسير قول خدا- عزّ و جلّ- السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولئِكَ الْمُقَرَّبُونَ فِي جَنَّاتِ النَّعِيمِ «پيشى‌‏گيرندگان (به ايمان) همان پيشى‏‌گيرندگان (به‌بهشت) هستند، آنان مقرّبانند، در بهشت‏‌هاى پر نعمت خواهند بود» از رسول خدا(ص) پرسيدم، فرمود: جبرئیل به‌من گفته: اينان علی(ع) و شیعیان او هستند، آنانند كه به بهشت پيشى گيرند، و به‌جهت كرامتى كه خداوند بآنان نموده، مقرّبانِ درگاه خداى متعال مى‌‏باشند.

شیخ مفید، امالی، ص۲۹۸.

زمخشری گفته گرچه سابقون از امت اسلام اندک‌ند و از امت‌های پیشین زیاد، اما خدا بر امت اسلام رحمتی نازل کرده و چیزهایی را بر آنان بخشیده که بر دیگران نبخشیده و به پیامبر آنها مقام شفاعت داده است که در نتیجه تعداد نجات‌یافتگان آنها که از اصحاب یمین هستند بسیار است.

• برخی گفته‌اند شاید مراد از پیشینیان، مردم صدر اسلام و مراد از متأخران مسلمانان دوره‌های بعدی‌ باشند.برخی دیگر از مفسران تعبیر به ثلّة(جماعت بسیار) برای پیشنیان و «قلیل» برای امت اسلام را این گونه توجیه کرده‌اند که افرادی که به پیامبران پیشین ایمان آورده‌اند نسبت به ایمان آورندگان به پیامبر اسلام بیشتر بوده‌اند.

علی(ع) و شیعیان

در روایات دیگری، به مصادیق السابقون به طور خاص اشاره شده، از جمله در روایتی از ابن عباس آمده که از پیامبراکرم راجع به معنای «السابقون السابقون» پرسش کرده و آن حضرت فرموده که جبرئیل گفته است آنها علی(ع) و شیعیان او هستند که به بهشت سبقت می‌گیرند.

ابن مردویه اصفهانی در تفسیر آیۀ ۱۰ سورۀ واقعه از ابن عباس نقل می‌کند که آیۀ «السابقون السابقون» دربارۀ حزقیل (مؤمن آل فرعون) و حبیب نجار (که داستانش در سوره یس آمده) و علی بن ابی طالب(ع) نازل شده است، که هر یک در میان امت خویش پیشگام هستند و علی(ع) افضل آنهاست.

در روایات شیعه، علاوه بر انبیا و امام علی(ع) وامام حسن(ع) و امام حسین(ع) ، برخی صحابۀ بزرگ مانند خدیجه، سمیه و پسرش عمار یاسر، سلمان فارسی، مقداد، ابوذر و بلال و برخی از اصحاب ائمه علیهم السلام همچون زرارة بن اعین، ابوبصیر مرادی، محمد بن مسلم و برید بن معاویه عجلی) از مصادیق سابقون دانسته شده‌اند.

در روایتی نیز، به نقل از محمد بن سنان از داوود بن کثیر رقی از امام صادق(ع)، آیۀ ۱۰ سوره واقعه به خلقت ازلی مخلوقات تفسیر، و گفته شده است که پیامبر (ص) و ائمه نخستین کسانی بودند که وارد آتشی شدند که در عهد اَلَسْت و عالم ذرّ (عالم میثاق) برای آزمایش بندگی خدا مهیا شده بود و سپس شیعیان آنان وارد آتش شدند و از این رو آنان سابقونند.

پیوند به بیرون

• منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام