اخبات
اِخبات اصطلاحی قرآنی و به معنای خشوع و تسلیم در برابر خدا و اطمینان داشتن به او است. آرامش یافتن با ذکر و یاد خدا و اِنابه (توبه) از دیگر معانی اخبات ذکر شده است. علامه طباطبایی اخبات را شکلی از اطمینان به خدا می‌داند که ایمان انسان در آن متزلزل نمی‌شود.
مُخْبِتین(خاشعان) در قرآن از اهل بهشت شمرده شده‌اند و چهار ویژگی برای آنان در آیه ۳۵ سوره حج ذکر شده است: ترس از خدا، صبر بر مصیبت، برپاداشتن نماز و انفاق کردن. با توجه به آیات قرآن مخبت را کسی گفته‌اند که با تمام وجود در برابر خداوند خاضع و فروتن بوده و به مرحله اطمینان و تسلیم گام نهاده است. در روایاتی از اهل‌بیت(ع) و به خصوص امام علی(ع) از مصادیق مخبتین نام برده شده است.
اِخبات در آثار عارفان منزلی از منازلِ سیر و سلوک و از مراحل نخستین مقام طُمَأنینه به شمار می‌رود. در این مقام سالک به مرحله‌ای از اطمینان و رهایی از شک رسیده است. در مقام اخبات، سالک باید ابتدا از گناه دوری کند، سپس اراده‌اش در سیر و سلوک ثابت بماند و در نهایت، تحت تأثیر ستایش و نکوهش دیگران قرار نگیرد و تنها خود را ملامت کند.
معرفی و جایگاه
اِخبات از ریشه «خَبْت» (بر وزن ثَبت) گرفته شده که به معنی زمین صاف و وسیع است که انسان به راحتی و با اطمینان می‌تواند در آن گام بردارد.[۱] واژه اخبات به صورت مصدر در قرآن نیامده ولی مشتقات آن در سه جای قرآن (آیه ۳۴ و ۵۴ سوره حج، آیه ۲۳ سوره هود) آمده است.[۲] معانی متعددی برای اخبات گفته شده است.[۳] بیشتر مفسران اخبات را خشوع در برابر خداوند، به همراه تسلیم فرمان خدا بودن و اطمینان داشتن به او معنا کرده‌اند.[۴] از دیگر معانی برای اخبات به آرامش یافتن با ذکر و یاد خدا،[۵] اِنابه (توبه)،[۶] آرام‌گرفتن و پناه‌گرفتن به پروردگار[۷] اشاره شده است. گفته شده در زبان فارسی واژه واحدی نمی‌تواند تمام مفهوم اخبات را در خود جمع کند و باید با جمله مفهوم آن را منتقل کرد.[۸] واژه استکبار و تکبر را متضاد کلمه اخبات دانسته‌اند.[۹] اخبات رابطه معنایی نزدیکی با مفاهیمی مانند تقوا، اخلاص، وَجَل (ترس)، سَکینه(آرامش)، خوف و خشیت دارد که گفته شده همه این مفاهیم در اخبات جمع است.[۱۰]
علامه طباطبایی اخبات را شکلی از اطمینان به خدا می‌داند که ایمان انسان در آن متزلزل نمی‌شود.[۱۱] اخبات را حشوع و ذلتی در برابر خداوند دانسته‌اند که زمینه‌ساز عنایت خدا و ایجاد فضل در انسان می‌شود.[۱۲] حقیقت اخبات را ذلتی باطنی و شکسته‌دلی و تواضع در برابر خدا نیز توصیف کرده‌اند.[۱۳] گفته شده اخبات اطمینان و آرامشی است که از خشوع در برابر خدا حاصل می‌شود.[۱۴] مقام اخبات مقام خاصی دانسته شده که ایمان و عمل صالح و بالاترین درجه صابران را در خود دارد.[۱۵] گفته شده انسان در مقام اخبات در سیر و سلوک خود از غرور دور است.[۱۶]
اخبات در روایات به معنای تسلیم آمده است و در کنار کلماتی نظیر تضرع و اِنابه و ایمان و تقوا ذکر گردیده است.[۱۷] امام صادق(ع) در روایتی تسلیم را همان اخبات دانسته است.[۱۸] امام سجاد(ع) در دعایی( مشهور به مناجات انجیلیه) از خدا رسیدن به درجه اخبات را طلب می‌کند.(وهب له من خشوع التذلل وخضوع التقلل في رهبة الاخبات)[۱۹] در دعای ختم قرآن نیز درخواست رسیدن به مقام اخبات در کلام امیرالمؤمنین(ع) به نقل از پیامبر(ص) آمده است.[۲۰]
مخبتین چه کسانی هستند؟
قرآن در آیه ۲۳ سوره هود مخبتین را در برابر کافران و از اهل بهشت دانسته است.[۲۱] قرآن در آیه ۳۵ سوره حج چهار ویژگی برای این گروه نام برده است: یک: هنگامی که نام خدا برده شود دل‌هایشان از خوف خداوند می‌لرزد. دو: بر آنچه از سختی‌ها به آنان می‌رسد صبور هستند. سه: نماز را برپامی‌دارند. چهار: از آنچه به آنان روزی داده می‌شود انفاق می‌کنند.[۲۲] با توجه به آیه ۲۳ سوره هود اهل اخبات کسانی دانسته شده‌اند که در برابر خدا خضوع دارند و تسلیم فرمان پروردگار هستند و به وعده‌های خدا اطمینان دارند.[۲۳]
بر اساس آیات قرآن مخبت به کسی گفته شده است که با تمام وجود در برابر خداوند خاضع و خاشع بوده و به مرحله اطمینان و تسلیم گام نهاده است.[۲۴] درباره مخبتین گفته شده که آنها با ملاحظه عظمت خداوند دچار خوف و با ملاحظه مقام ربوبیت او دارای اطمینان می‌شوند[۲۵] و همیشه نفس خود را ملامت می‌کند.[۲۶] مخبتین در روایات به معانی مختلف از جمله صالحان و عابدان آمده است[۲۷] و مقامی بالاتر از توکل و رضا دارند. [۲۸] در روایات از اهل‌بیت(ع) و به‌خصوص امام علی(ع) و اصحاب ائمه(ع) از جمله سلمان فارسی به عنوان مصادیق مخبتین نام برده‌اند.[۲۹]
مقام اخبات در عرفان
در آثارِ عارفان اخبات به معنای فروتنی و خشوع در برابر پروردگار و منزلی از منازل سیر و سلوک[۳۰] و از مراحل نخستینِ مقام طمأنینه به شمار می‌رود.[۳۱] در این مقام سالک از بازگشت به نفس به جایگاه امن وارد شده و از هرگونه شک و تردیدی رهایی پیدا می‌کند.[۳۲] سالک در جایگاه اخبات به آرامش و طمأنینه و پایداری در سیر الی الله می‌رسد.[۳۳]
برای اخبات سه مرحله گفته شده است: نخست آنکه سالک در پرهیز از گناه و دوری از شهوات غرق شود؛ دوم آنکه اراده او در سیر الی الله نقصان نپذیرد و تعلقاتی مانند مال و فرزند و مقام راه سلوک را بر او نبندد؛ و سوم این که ستایش و نکوهش مردم در او اثر نکند و خود ملامت‌گر نفسش باشد.[۳۴] خواجه عبدالله انصاری(۳۹۶ ـ ۴۸۱ق)، عارف و از سرآمدان تصوف، در رساله صد میدان، پس از خشوع و تَذَلُّل، میدان سی و نهم را اخبات معرفی می‌کند و آن را به «نرم‌خویی و تُنُک‌دلی (نازک‌دل)» معنا می‌کند[۳۵] محمد استعلامی، عرفان‌پژوه، معتقد است حدود تعریف‌های خشوع و تذلل و اخبات چندان از هم متمایز نیست. وی معتقد است منازل خشوع و تذلل و اخبات و اخلاص در آثار صوفیان تعریف‌های مشابه یا نزدیک به هم دارد و در همه آنها سخن در افتادگیِ بنده در برابر عظمت پروردگار است.[۳۶]
تک‌نگاری
- کتاب «سیمای مخبتین در قرآن و روایات»، نوشته امرالله سلیمانی در سال ۱۳۸۵ش منتشر شده است.
- کتاب «اخبات»، نوشته علی صفایی حائری در سال ۱۴۰۲ش منتشر شده است.
پانویس
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۹، ص۶۶.
- ↑ عطیه، «تأملی دربارهٔ واژه اخبات در آیات قرآنی و جایگاه آن در میان واژه‌های مشابه»، ص۹۴.
- ↑ کوشا، «اخبات»، ص۱۷۷.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۵، ص۲۳۰؛ بیضاوی، انوار التنزیل و اسرار التأویل، ۱۴۱۸ق، ج۳، ص۱۳۲؛ میبدی، کشف الاسرار و عدة الابرار، ۱۳۷۱ش، ج۴، ص۳۷۴؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۹، ص۶۶.
- ↑ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۴۰۸ق، ج۱۰، ص۲۵۵ و ۲۵۶.
- ↑ میبدی، کشف الاسرار و عدة الابرار، ۱۳۷۱ش، ج۴، ص۳۷۴.
- ↑ زمخشری، اساس البلاغة، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۲۲۸؛ کوشا، «اخبات»، ص۱۷۷.
- ↑ کوشا، «اخبات»، ص۱۷۷.
- ↑ راد، و نساج، «معناشناسی واژه اخبات با توجه به آیات و روایات»، ص۶۷.
- ↑ سلیمانی، سیمای مخبتین در قرآن و روایات، ۱۳۸۵ش، ص۳۲ تا ص۱۳۵؛ کوشا، «اخبات»، ص۱۷۷.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۰، ص۱۹۳.
- ↑ صفایی حائری، اخبات، ۱۴۰۲ق، ص۴۷.
- ↑ صفایی حائری، اخبات، ۱۴۰۲ق، ص۵۲.
- ↑ غفوری، «اخلاق و معنویت: سعادت و کمال در خشوع و اخبات»، ص۱۰۹.
- ↑ راد، و نساج، «معناشناسی واژه اخبات با توجه به آیات و روایات»، ص۷۱.
- ↑ غنوی، «اخبات به مثابه یک درجه در مسیر تحول اخلاقی و ابعاد آن»، ص۱۵۳.
- ↑ سلیمانی، سیمای مخبتین در قرآن و روایات، ۱۳۸۵ش، ص۱۵۶.
- ↑ کلینی، اصول کافی، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۳۹۱.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۱، ص۱۵۷؛مدرسی، ایمان زیربنای شریعت، ۱۳۸۳ش، ص۳۹۹.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۲، ص۲۰۶ و ۲۰۷
- ↑ کوشا، «اخبات»، ص۱۷۷.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۶، ص۴۳.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۹، ص۶۶.
- ↑ سلیمانی، سیمای مخبتین در قرآن و روایات، ۱۳۸۵ش، ص۳۲؛ غنوی، «اخبات به مثابه یک درجه در مسیر تحول اخلاقی و ابعاد آن»، ص۱۲۸.
- ↑ غفوری، «اخلاق و معنویت: سعادت و کمال در خشوع و اخبات»، ص۱۰۹.
- ↑ کوشا، «اخبات»، ص۱۷۷.
- ↑ سلیمانی، سیمای مخبتین در قرآن و روایات، ۱۳۸۵ش، ص۱۵۶.
- ↑ راد، و نساج، «معناشناسی واژه اخبات با توجه به آیات و روایات»، ص۷۱.
- ↑ سلیمانی، سیمای مخبتین در قرآن و روایات، ۱۳۸۵ش، ص۱۵۶.
- ↑ کوشا، «اخبات»، ص۱۷۷.
- ↑ خواجه عبدالله انصاری، منازل السائرین، ۱۴۱۷ق، ص۵۳؛ استعلامی، فرهنگ‌نامه تصوف و عرفان، ۱۳۹۹ش، ص۳۱۳؛ سجادی، فرهنگ معارف اسلامی، انتشارات کومش، ج۱، ص۱۰۲.
- ↑ خواجه عبدالله انصاری، منازل السائرین، ۱۴۱۷ق، ص۵۳؛ سجادی، فرهنگ معارف اسلامی، انتشارات کومش، ج۱، ص۱۰۲؛ کوشا، «اخبات»، ص۱۷۷.
- ↑ استعلامی، فرهنگ‌نامه تصوف و عرفان، ۱۳۹۹ش، ص۳۱۳.
- ↑ خواجه عبدالله انصاری، منازل السائرین، ۱۴۱۷ق، ص۵۳؛ استعلامی، فرهنگ‌نامه تصوف و عرفان، ۱۳۹۹ش، ص۳۱۳.
- ↑ خواجه عبدالله انصاری، صد میدان، ۱۳۶۸ش، ص۳۹.
- ↑ استعلامی، فرهنگ‌نامه تصوف و عرفان، ۱۳۹۹ش، ص۳۱۴.
منابع
- ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۴۰۸ق.
- استعلامی، محمد، فرهنگ‌نامه تصوف و عرفان، تهران، فرهنگ معاصر، ۱۳۹۹ش.
- بیضاوی، عبدالله بن عمر، انوار التنزیل و اسرار التأویل، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۱۸ق.
- خواجه عبدالله انصاری، عبدالله بن محمد، منازل السائرین، بی‌جا، بی‌نا، ۱۴۱۷ق.
- خواجه عبدالله انصاری، عبدالله بن محمد، صد میدان، تصحیح قاسم انصاری، بی‌جا، بی‌نا، ۱۳۶۸ش.
- راد، علی؛ نساج، مریم، «معناشناسی واژه اخبات با توجه به آیات و روایات»، آموزه‌های قرآنی، شماره ۱۶، پاییز و زمستان ۱۳۹۱ش.
- زمخشری، محمود بن عمر، أساس البلاغة، بیروت، دارالکتب العلمية، ۱۴۱۹ق
- سجادی، جعفر، فرهنگ معارف اسلامی، بی‌جا، انتشارات کومش، بی‌تا.
- سلیمانی، امرالله، سیمای مخبتین در قرآن و روایات، قم، انتشارات زائر، ۱۳۸۵ش.
- صفایی حائری، علی، اخبات، قم، لیلة القدر، ۱۴۰۲ق.
- طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصرخسرو، ۱۳۷۲ش.
- عطیه، جاسم، «تأملی دربارهٔ واژه اخبات در آیات قرآنی و جایگاه آن در میان واژه‌های مشابه»، ترجمه یعقوب جعفری، ترجمان وحی، شماره ۲۹، بهار و تابستان ۱۳۹۰ش.
- غفوری، امیر رضا، «اخلاق و معنویت: سعادت و کمال در خشوع و اخبات»، بینات، شماره ۲، تابستان ۱۳۸۷ش.
- غنوی، امیر، «اخبات به مثابه یک درجه در مسیر تحول اخلاقی و ابعاد آن»، اخلاق وحیانی، شماره ۱۴، بهار و تابستان ۱۳۹۷ش.
- قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، ۱۳۸۸ش.
- کوشا، محمدعلی، «اخبات»، دانشنامه معاصر قرآن کریم، زیرنظر سیدسلمان صفوی، قم، سلمان آزاده، ۱۳۹۶ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تهران، دارالکتب الإسلامیة، ۱۳۶۳ش.
- مدرسی، سید محمدتقی، ایمان زیربنای شریعت، قم، انتشارات محبین، ۱۳۸۳ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیة، ۱۳۷۱ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، بی‌نا، ۱۴۰۳ق.
- میبدی، احمد بن محمد، کشف الاسرار و عدة الابرار، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۱ش.