آیه توکل صد و هفتاد و سومین آیه از سوره آل‌عمران که در مورد ثابت ماندن در اعتقادات و کمک خواستن و تکیه بر خداوند است. این آیه زمانی نازل شد که منافقان با حرف‌های ناامیدکننده، دست به متزلزل کردن اعتقادات مؤمنان زده بودند. پیامبر(ص) پس از شنیدن این خبر، برای نمایش قدرت مؤمنان، با عده‌ای از آن‌ها سوار بر مرکب شده، از مدینه به سمت لشکریان ابوسفیان در منطقه بدر با شعار «خدا ما را کفایت می‌کند و او بهترین وکیل است»، حرکت کرد تا نشان دهد توکل مؤمنان بر خدای متعال است و جز خداوند تکیه‌گاهی ندارند.
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام آیه | آیه توکل |
| واقع در سوره | آل‌عمران |
| شماره آیه | ۱۷۳ |
| جزء | ۴ |
| اطلاعات محتوایی | |
| مکان نزول | مدینه |
| موضوع | اعتقادی |
| درباره | توکل |
| آیات مرتبط | ۳ طلاق |
متن و ترجمه آیه
﴿الَّذِينَ قَالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَكُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزَادَهُمْ إِيمَانًا وَقَالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَنِعْمَ الْوَكِيلُ ١٧٣﴾ [آل عمران:173]
﴿همان کسانی که [برخی از] مردم به ایشان گفتند مردمان برای [جنگ با] شما گرد آمده‌اند پس از آن بترسید و[لی این سخن] بر ایمانشان افزود و گفتند خدا ما را بس است و نیکو حمایتگری است ١٧٣﴾
سوره آل عمران: آیه ۱۷۳
شأن نزول
ابوسفیان و همراهانش بعد از غزوه احد به طرف مکه برگشتند و زمانی که به سرزمین روحا رسیدند از کار خود پشیمان شده و تصمیم گرفتند به مدینه برگردند و بقیه مسلمانان را از بین ببرند. این خبر به گوش پیامبر(ص) رسید و فوراً تصمیم گرفت قدرت و توان خود را به دشمنان نشان دهد؛ ازاین‌رو، یاران خود را تشویق به خروج از مدینه کرد و گفت تمام کسانی که با ما در جنگ احد بودند، برای شرکت در جنگ دیگری از مدینه بیرون بیایند. پیامبر با جماعتی از مسلمانان از مدینه خارج شد تا به محلی به نام حمراء‌الاسد رسیدند و اردو زدند. این خبر به لشکر قریش رسید و خداوند در دل مشرکان وحشتی انداخت و آن‌ها به سوی مکه برگشتند و این آیه بر پیامبر نازل شد.[۱]
داستان آیه
زمانی که ابوسفیان تصمیم گرفت از احد به مکه بازگردد، به پیامبر گفت اگر مایل باشی سال آینده در موسم بدر دوباره همدیگر را ملاقات کنیم. پیامبر گفت ان‌شاءالله. سال بعد ابوسفیان با اهل مکه به سمت قرار با پیامبر حرکت کردند و در حوالی ظهران توقف کردند. خدای سبحان هراسی به دل او انداخت و تصمیم گرفت برگردد؛ در این حال نعیم بن مسعود اشجعی را که برای عمره رفته بود، ملاقات کرد و به او در قبال منصرف کردن مسلمانان از جنگ وعده ده شتر داد.[۲]
زمانی که نعیم وارد مدینه شد دید مسلمانان خود را برای جنگ آماده می‌کند و گفت تصمیم شما نادرست است و گفت کسی از شما سالم نمی‌ماند. در این هنگام پیامبر(ص) فرمود به خدا سوگند اگر تنها هم باشم به قرارگاه جنگ خواهم‌رفت و اکنون اگر کسی می‌ترسد، بماند و هر کس شجاع است، آماده جنگ شود. بالاخره پیامبر همراه هفتاد سوار در حالی که می‌گفتند خدا ما را کفایت می‌کند و او بهترین وکیل است از مدینه خارج شده و به منطقه بدر رسیدند و هشت شب در آنجا به انتظار ابوسفیان ماندند و در این مدت کالاهای تجاری خود را فروخته و بدون درگیری با مشرکان به همراه سودی که برده بودند به مدینه بازگشتند و ابوسفیان هم به مکه بازگشته و مردم مکه لشکر او را لشکر سویق نامیدند و گفتند شما تنها برای نوشیدن سویق خارج شدید.[۳]
معنای کلمات
- الناس اول: منظور نعیم بن مسعود است زیرا او همجنس مردم بوده و با ترساندن مردم چه بسا برخی با او هم صدا شدند.
- الناس دوم: منظور ابوسفیان و یاران اوست.
- حسبنا الله: به معنای این است که خدا ما را کفایت می‌کند. احسبه الشیء یعنی هرگاه چیزی او را کفایت کند.
- نعم الوکیل: یعنی خدا بهترین پروردگاری است که به او توکل می‌شود.[۴]
دلالت آیه بر توکل
عبارت " حَسْبُنَا اللَّهُ" به معنای این است که خدا ما را کافی است و حا- سین- با از حساب گرفته شده است و اکتفای ما به حسب ایمان است نه به حسب اسباب خارجی و عبارت وکیل در عبارت نعم‌الوکیل به معنای کسی است که امر انسان را به نیابت از انسان تدبیر می‌کند. بنابراین مضمون آیه برمی‌گردد به معنای آیه ۳ سوره طلاق، که می‌فرماید:" وَ مَنْ یتَوَکلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ، إِنَّ اللَّهَ بالِغُ أَمْرِهِ و هر کس بر خدا اعتماد کند او برای وی بس است خدا فرمانش را به انجام رسانده است."[۵]
همچنین این آیه آگاهی می‌دهد به مؤمنان که باید در اعتقادات خودشان ثابت و راسخ باشند تا با ترساندن‌های منافقین متزلزل نگردد و با کمال قوت قلب و توکل بر خدای سبحان امتثال فرامین الهی را انجام دهند.[۶]
در ذیل این کلام امام صادق(ع) می‌فرماید: بدرستی که مؤمن سخت‌تر است از پاره‌آهن، به جهت اینکه پاره آهن وقتی داخل آتش شود، تغییر می‌کند و بدرستی که مؤمن اگر کشته شود، بعد زنده شود، قلب او متغیر نگردد.[۷]
آیات مرتبط
واژه توکل و مشتقات آن در قرآن کریم ۷۰ مرتبه در ۲۹ سوره و در ۶۱ آیه آمده که عبارتند از:
| مشتقات توکل | تعداد | سوره | آیه |
|---|---|---|---|
| المتوکلون | ۳ | ۳ | بوسف ۶۷ - ابراهیم ۱۲ - الزمر ۳۸ |
| المتوکلین | ۱ | ۱ | آل عمران ۱۵۹ |
| الوکیل | ۱ | ۱ | آل عمران ۱۷۳ |
| بوکیل | ۵ | ۴ | الانعام ۶۶ و ۱۰۷ - یونس ۱۰۸ - الزمر ۴۱ - الشوری ۶ |
| توکل | ۷ | ۶ | النساء ۸۱ - الانفال ۶۱ - هود ۱۲۳ - الفرقان ۵۸ - الشعراء ۲۱۷-الاحزاب ۳ و ۴۸ |
| توکلت | ۷ | ۶ | التوبه ۱۲۹ - بونس ۷۱ - هود ۵۳ و ۸۸ - یوسف ۶۷ - الرعد ۳۰ - الشوری ۱۰ |
| توکلنا | ۴ | ۴ | الاعراف ۸۹ - نویس ۸۵ - الممتحنه ۴ - الملک ۲۹ |
| توکلوا | ۱ | ۱ | یونس ۸۴ |
| فتوکل | ۲ | ۲ | آل عمران ۱۵۹ - النمل ۷۹ |
| فتوکلوا | ۱ | ۱ | المائده ۲۳ |
| فلیتوکل | ۹ | ۷ | آل عمران ۱۲۲ و ۱۶۰ - المائده ۱۱ - التوبه ۵۱ - یوسف ۶۷ - ابراهیم ۱۱ و ۱۲ - المجادله ۱۰ - التغابن ۱۳ |
| نتوکل | ۱ | ۱ | ابراهیم ۱۲ |
| وکل | ۱ | ۱ | السجده ۱۱ |
| وکلنا | ۱ | ۱ | الانعام ۸۹ |
| وکیل | ۵ | ۵ | الانعام ۱۰۲ - هود ۱۲ - یوسف ۶۶ - قصص ۲۸ - الزمر ۶۲ |
| وکیلا | ۱۳ | ۵ | النساء ۸۱ و ۱۰۹ و ۱۳۲ و ۱۷۱ - الإسراء ۲ و ۵۴ و ۶۵ و ۶۸ و ۸۶ - الفرقان ۴۳ - الأحزاب ۳ و ۴۸ - المزمل ۹ |
| متوکلون | ۱ | ۱ | الزمر ۳۸ |
| یتوکل | ۳ | ۳ | الانفال ۴۹ - الطلاق ۳- الزمر ۳۸ |
| یتوکلون | ۵ | ۴ | الانفال ۲ - النحل ۴۲ و ۹۹ - العنکبوت ۵۹ - الشوری ۳۶ |
جستار‌های وابسته
پانویس
- ↑ طبرسی، ترجمه جوامع الجامع، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۵۲۱.
- ↑ طبرسی، ترجمه جوامع الجامع، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۵۲۱.
- ↑ طبرسی، ترجمه جوامع الجامع، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۵۲۲.
- ↑ طبرسی، ترجمه جوامع الجامع، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۵۲۳.
- ↑ طباطبایی، ترجمه المیزان، ۱۳۷۴ش، ج۴، ص۱۰۰.
- ↑ حسینی شاه عبدالعظیمی، تفسیر اثناعشری،۱۳۶۳ش، ج۲، ص۳۰۴.
- ↑ علامه مجلسی، بحارالانوار،۱۴۰۳ق، ح۶۷، ص۱۷۸.
منابع
- حسینی شاه عبدالعظیمی، حسین بن احمد، تفسیر اثناعشری، میقات، تهران، ۱۳۶۳ش.
- طباطبایی، محمد حسین، سید محمد باقر همدانی، ترجمه المیزان، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، ۱۳۷۴ش.
- طبرسی، فضل بن حسن، ترجمه: مترجمان، ترجمه جوامع الجامع،انتشارات دانشگاه تهران و حوزه علمیه قم، تهران، ۱۳۷۷ش.
- مجلسی، محمد باقر، تحقیق: سید ابراهیم میانجی، محمد باقر بهبودی، بحارالاانوار، دارالاحیاء التراث، بیروت،۱۴۰۳ق.