حضرت زینب سلام الله علیها

حضرت زینب سلام الله علیها

نام	زینب
نقش	دخترامام علی (ع)
زادروز	۵ جمادی‌الاول، ۵ق یا ۶ق
زادگاه	مدینه
درگذشت	۱۵ رجب، ۶۲ق
مدفن	دمشق
محل زندگی	مدینه
لقب(ها)	عقیله بنی هاشم، عالمه غیر مُعلّمه، کامله، فاضله
پدر	امام علی (ع)
مادر	حضرت زهرا(س)
فرزند(ان)	عون، محمد، علی، عباس، ام کلثوم
طول عمر	۵۷ سال
مختصات مدفن	۳۳٫۴۴۴۵۴۴°شمالی ۳۶٫۳۴۰۹۰۷°شرقی / 33.444544; 36.340907
امامزادگان مشهور
عباس بن علی • زینب کبری • فاطمه معصومه • سید محمد • شاهچراغ • سیده نفیسه سایر امامزادگان

حضرت زینب(س) (۵ یا ۶ق- ۶۲ق) دختر امام علی(ع) و حضرت زهرا(س) بود که در واقعه کربلا، پس از شهادت برادرش امام حسین(ع) به همراه دیگر بازماندگان کاروان امام(ع) به اسارت درآمد. زینب(س) و دیگر اسیران کربلا را به کوفه و از آنجا به شام بردند.

خطبه حضرت زینب در کوفه و نیز در شام، در مجلس یزید، معروف است. خطبه او در مجلس یزید، حاضران را تحت تأثیر قرار داد و یزید مجبور شد قتل امام حسین(ع) را به گردن ابن زیاد بیندازد و او را لعن کند.

امام حسین(ع) هنگام وداع در روز عاشورا از حضرت زینب خواست او را در نماز شبش دعا کند.

براساس روایات، نام‌گذاری حضرت زینب(س)، توسط پیامبر اسلام(ص) صورت گرفت. زینب همسر عبدالله بن جعفر بود و دو فرزندش عون و محمد نیز روز عاشورا در کربلا به شهادت رسیدند. او را به سبب مصیبت‌های فراوانی که دیده، اُمّ‌المَصائب لقب داده‌اند.

درباره محل دفن زینب(س) اختلاف است. مشهور این است که قبر حضرت زینب(س) در دمشق است؛ اما برخی مقام السیدة زینب در مصر و قبرستان بقیع را محل دفن او دانسته‌اند.

ولادت، نام، لقب و کنیه

زینب دختر اول امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س) و خواهرِ امام حسن(ع) و امام حسین(ع) و ام‌کلثوم است. درباره تاریخ ولادت زینب(س) اختلاف وجود دارد: برخی منابع، ولادتش را در ۵ جمادی‌الاول، سال پنجم و برخی دیگر سال ۶ قمری در مدینه گفته‌اند. در برخی منابع، ولادت وی را پنج سال پیش از رحلت پیامبر(ص) ذکر کرده‌اند. تاریخ‌های دیگری مانند سال چهارم و نهم قمری نیز ذکر شده است. گفته می‌شود هیچ یک از این تاریخ‌ها دلیل تاریخی ندارد.

نام‌گذاری حضرت زینب(س)، توسط پیامبر اسلام(ص) صورت گرفت؛ گفته شده است که جبرئیل از سوی خداوند این نام را به پیامبر(ص) رسانده است. در کتاب «الخصائص الزینبیة» آمده است پیامبر(ص) او را بوسید و فرمود: «حاضران امّتم، غایبان را از کرامت این دخترم زینب آگاه کنند؛ همانا او مانند جده‌اش خدیجه است.» زینب در لغت به معنای «درخت نیکو منظر و خوشبو» یا «زینت پدر» آمده است.

کنیه زینب(س) را ام‌کلثوم و ام‌الحسن گفته‌اند. به جهت فرق گذاشتن بین او و خواهران هم‌نامش، او را زینب کبری و به جهت فرق گذاشتن میان او و مادرش صدیقه کبری، او را صدیقه صغری لقب داده‌اند. القاب فراوانی نیز برای وی نقل شده است. برخی بیش از ۶۰ لقب برای او ذکر کرده‌اند که بعضی از آنها عبارتند از: عَقیله بنی‌هاشم، عالمة غیر مُعَلَّمَة، فَهِمَةٌ غَيْرُ مُفَهَّمَة، عارفه، موثّقه، فاضله، کامله، عابده آل علی، صدیقه صغری، معصومه صغری، امینةالله، نائبةالزهرا، نائبةالحسین، عقیلة النساء، شریکة الشهداء، بلیغه، فصیحه، شریکةالحسین، محبوبة المصطفی.

حضرت زینب(س) را به سبب سختی‌های بسیاری که در زندگی دید، ام‌المصائب لقب داده‌اند؛ درگذشت جدش پیامبر(ص)، بیماری و شهادت مادرش فاطمه(س)، شهادت پدرش امیرالمؤمنین(ع)، شهادت برادرش امام مجتبی(ع)، واقعه کربلا و به اسارت رفتن در کوفه و شام از جمله وقایع سخت و تلخ زندگی وی به شمار می‌آید.

همسر و فرزندان

زینب(س) با وجود خواستگارهای متعدد، با پسرعموی خود عبدالله بن جعفر، ازدواج کرد. در منابع تاریخ ازدواج آنها ذکر نشده است. با این حال برخی سال ۱۷ق و سن ۱۱ یا ۱۲ سالگی را ذکر کرده‌اند.

در منابع متعدد از چهار پسر به نام‌های علی، عون الاکبر، عباس، محمد و یک دختر به نام ام‌کلثوم به عنوان فرزندان زینب و عبدالله نام برده شده است؛ طبرسی در اعلام الوری، سه پسر و یک دختر ذکر کرده و نام عباس را ذکر نکرده است. دو تن از فرزندان زینب، عون و محمد در واقعه کربلا به شهادت رسیدند. سبط بن جوزی در تذکرة‌ الخواص، عون الاصغر را از شهدای کربلا و نام مادرش را جمانة بنت المسیب دانسته است. در مقاتل الطالبین نام مادر محمد، خوصاء بنت حفصه ذکر شده است. برخی منابع نیز از فرزندان حضرت زینب، فقط عون را از شهدای کربلا دانسته‌اند.

شاخه‌ای از فرزندان علی «زینبیّون» خوانده شده‌اند.

معاویه ام‌کلثوم دختر حضرت زینب(س) را برای فرزندش یزید، خواستگاری کرد؛ ولی امام حسین (ع) او را به همسری پسر عمویش قاسم بن محمد بن جعفر بن ابی‌طالب درآورد.

در منابع آمده است که یکی از شروط حضرت زینب در ازدواج این بود که هرگاه امام حسین(ع) خواست سفری برود، زینب در کنار او باشد و عبدالله مانع او نشود.

ویژگی‌ها، فضایل و مناقب

علم، سخنوری و فقاهت

سبحانی تبریزی در موسوعه طبقات الفقهاء نام زینب سلام الله علیها را به عنوان یکی ازفقهیان قرن نخست هجری قمری ذکر کرده و به شرح پاره‌ای از فضائل و ویژگی‌های او پرداخته است. سخنان و خطبه‌های زینب(س) را در کوفه و همچنین در دربار یزید، که همراه با استدلال به آیات قرآن بود، بیانگر دانش او دانسته‌اند. وی احادیثی از مادرش حضرت زهرا(س) نقل کرده است. آن‌چنان که در کتاب مقاتل الطالبیین گزارش شده عبدالله بن عباس سخنان حضرت زهرا(س) در مورد فدک را به نقل از حضرت زینب(س) روایت کرده است. در این روایت، ابن عباس از او با عنوان «عقیلتنا زینب بنت علی(ع)» یاد می‌کند. محمد بن عمرو، عطاء بن سائب، فاطمه بنت الحسین نیز از وی حدیث نقل کرده‌اند.محمدتقی بهجت از مراجع تقلید در باره خطابه زینب کبری (س) معتقد است که او در اسارت هم آن‌چنان مردانه خطبه می‌خواند که گویی در تخت سلطنت قرار دارد.

زینب هنگام حضور امام علی(ع) در کوفه، برای زنان آنجا تفسیر قرآن ارائه می‌داد.

سخنرانی وی در کوفه برای شنوندگان یادآور خطبه‌های پدرش امیرالمؤمنین(ع) بود. سخنانش در کوفه و مجلس یزید و نیز گفتگوهای وی با عبیدالله بن زیاد، شبیه به خطبه‌های امام علی(ع) و خطبه فدکیه مادرش زهرا(س) دانسته شده است. بشیر بن حِذْیَم اسدی می‌گوید: «وَ نَظَرْتُ الَی زَیْنَبَ بِنْتِ عَلِیٍّ یَوْمَئِذٍ وَ لَمْ ارَ خَفِرَةً وَ اللهِ انْطَقَ مِنْها کَانَّها تُفرِعُ عن لِسانِ عَلِیِّ(ع) در روز ورود این قافله، من نگاه کردم و زینب (سلام‌الله‌علیها) را دیدم. من در آن روز هیچ زنی را که سراپای وجودش شَرم و حَیا باشد، در سخنرانی ناطق‌تر و تواناتر و چیره‌دست‌تر از زینب ندیدم. گویا در سخنرانی، شاگرد مکتب پدر بزرگوارش علی بود.» «وَ قَدْ اَوْمَأتْ الَی النّاسِ انِ اسْکُتوا، فَارْتَدَّتِ اْلانْفاسُ وَ سَکَنَتِ اْلاجْراسُ )زینب یک اشاره به جمعیت کرد، همین جمعیتی که داشتند ضجه می‌زدند و گریه می‌کردند، و یک عدّه هم سر و صدا می‌ کردند، یک اشاره کرد که ساکت! نفس‌ها در سینه‌ها حبس شد. و جَرَس‌ها هم از صدا افتاد. حتّی دیگر صدای زنگوله حیوانات هم شنیده نشد.

هنگام سخنرانی وی در کوفه، پیرمردی گریان گفت: «پدر و مادرم فدای ایشان که سالخوردگانشان بهترین سالخوردگان و کودکان ایشان بهترین خردسالان، زنانشان بهترین زنان و نسل آنان والاتر و برتر از همه نسل‌هاست».

آیت الله خامنه‌ای:
عظمت كار زینب كبری (علیهاالسّلام) را نمی‌شود در مقایسه‌ی با بقیّه‌ی حوادث بزرگ تاریخ سنجید؛ باید آن را در مقایسه‌ی با خود حادثه‌ی عاشورا سنجید؛ و انصافاً این دو عِدل یكدیگرند. این انسان باعظمت، این بانوی بزرگ اسلام بلكه بشریّت، توانست در مقابل كوه سنگین مصائب، قامت خود را استوار و برافراشته نگه‌دارد؛ حتّی لرزشی هم در صدای این بانوی بزرگ از این‌همه حادثه پدید نیامد؛ هم در مواجهه‌ی با دشمنان، هم در مواجهه‌ی با مصیبت و حوادث تلخ، مثل یك قلّه‌ی سرافراز استواری ایستاد؛ درس شد، الگو شد، پیشوا شد، پیشرو شد.

https://farsi.khamenei.ir/newspart-index?sid=63&npt=7&aya=8

عبادت

حضرت زینب(س) شب‌ها به عبادت می‌پرداخت و در دوران زندگی، هیچ‌گاه تهجّد را ترک نکرد. آنچنان به عبادت اشتغال ورزید که ملقّب به «عابده آل علی» شد. با وجود مصائب فراوان در واقعه عاشورا، شب زنده‌داری و نماز شب وی حتی در شب دهم و یازدهم محرم ترک نشد. فاطمه دختر امام حسین (ع) می‌گوید: «عمه‌ام زینب در تمام شب عاشورا در محل عبادتش ایستاده بود و به پروردگار خویش استغاثه می‌کرد و در آن شب چشم هیچ یک از ما به خواب نرفت و هیچ صدای ناله‌ای از ما قطع نشد.»

ارتباط حضرت زینب (س) با خدا آن‌گونه بود که امام حسین(ع) در روز عاشورا هنگام وداع، به خواهرش فرمود: «خواهرم! مرا در نماز شب فراموش نکن.»

صبر و استقامت

امام موسی صدر:

«نقش قهرمانانه حضرت زینب در برابر ماست. ما به این زن احترام می‌گذاریم و او را بزرگ می‌داریم. ... همان‌گونه که مرد می‌تواند حسین باشد، زن مسلمان نیز می‌تواند زینب باشد. اگر امام حسین نمونه‌ای است برای قهرمانان و کمالی است برای مردان. زینب نیز نمونه‌ای است برای زنان. آنچنان که مرد مسلمان می‌تواند قهرمان و مجاهد باشد، زن مسلمان نیز می‌تواند قهرمان و مجاهد باشد.»

حضرت زینب را تجسم و نماد صبر جمیل نامیده‌اند. مقاومت در راه پاسداری از حریم دین،‌ کنترل نفس خود در برابر ناملایمات و ضعف نشان ندادن در مقابل دشمن و عدم شکوه در حضور مردم را از جمله ویژگی‌های صبر زینب(س) نام برده‌اند. او در روز عاشورا، هنگام دیدن پیکر خونین برادرش چنین گفت: «بار خدایا! این قربانی و کشته در راه خودت را از ما (خاندان پیامبر) بپذیر.» همچنین وی در پاسخ ابن زیاد که پرسید کار خدا را با برادر و اهل بیتت چگونه دیدی، فرمود: «مَا رَأَیْتُ إلّا جَمِیلاً؛ چیزی جز زیبایی ندیدم».

وی بارها جان امام سجاد(ع) را از مرگ نجات داد؛ از جمله در مجلس ابن زیاد، پس از احتجاج امام سجاد(ع) با ابن زیاد، وی دستور کشتن امام را صادر کرد. در این هنگام حضرت زینب(س) دست در گردن فرزند برادر انداخت و فرمود: «تا زنده‌ام، نخواهم گذاشت او را بکشید.»

برخی با توجه به فضایل و عبادت حضرت زینب، قائل به عصمت او شده‌اند.

در واقعه کربلا

مقالهٔ اصلی: واقعه کربلا

حضرت زینب در واقعه کربلا همراه امام حسین و کاروان او بود. او پس از شهادت امام حسین(ع) و یارانش، به همراه دیگر بازماندگان اسیر شد و به شام رفت.

در کربلا

مقالهٔ اصلی: شب عاشورا

شیخ مفید از امام سجاد(ع) نقل کرده است که در شب عاشورا، زینب(س) کنار او نشسته بود که امام حسین(ع) به خیمه‌ای رفت و اشعاری درباره بی‌وفایی دنیا خواند. امام سجاد گوید: عمه‌ام بر اثر رِقّت قلب‏ با شنیدن آن شعر، طاقت نیاورد و با شتاب و بی‌تابی نزد پدرم رفت و گفت: «وامصیبتاه! ای کاش مرگم فرارسد، امروز مادرم فاطمه(س) و پدرم علی(ع) و برادرم حسن (ع) از دنیا رفتند، ای جانشین گذشتگان و ای دادرس بازماندگان». پس حسین(ع) به او نگاهی کرد و فرمود: «خواهرم! شیطان بردباری را از تو نگیرد». سپس چشمانش پر از اشک شد و فرمود: «اگر پرنده قطا(مرغ سنگخوار)را به حال خود بگذارند، می‌خوابد». زینب(س) گفت:‌ «ای وای بر من! آیا جان تو را به زور می‌گیرند؟ این دلم را خونین‌تر می‌کند و بر من ناگوارتر است». سپس به صورت خود سیلی زد و گریبان را پاره کرد و بیهوش افتاد. حسین(ع) آب بر صورتش ریخت و به وی فرمود: «خواهرم! پرهیز کاری از خدا پیشه کن و به صبر و بردباری و تسلیت خداوند متکی باش و بدان که اهل زمین می‌میرند و اهل آسمان باقی نمی‌مانند و همه چیز رو به هلاکت و فنا است مگر وجه الله... پدرم، مادرم و برادرم از من بهتر بودند و رسول خدا(ص) برای من و برای هر مسلمان دیگر نمونه و الگو است». با این سخنان او را دلداری داد و فرمود: «ای خواهر! تو را سوگند می‌دهم، سوگندم را نشکن؛ هیچ‌گاه به خاطر من گریبانت را چاک نکن و صورتت را سیلی نزن و وقتی از دنیا رفتم جزع و بی‌تابی نکن». سپس او را آورد و نزد من نشانید، و خود به طرف یارانش رفت.

سوگواری محرم
تابلوی عصر عاشورا یکی از آثار نگارگری محمود فرشچیان
رویدادها
نامه‌های کوفیان به امام حسین(ع) • نامه امام حسین(ع) به اشراف بصره • روز عاشورا • واقعه کربلا • واقعه عاشورا (از نگاه آمار) • روزشمار واقعه عاشورا • اسیران کربلا
افراد
امام حسین(ع) • علی اکبر • علی‌اصغر • عباس بن علی • حضرت زینب(س) • سکینه بنت حسین • فاطمه دختر امام حسین • مسلم بن عقیل • شهیدان کربلا • اسیران کربلا
جای‌ها
حرم امام حسین(ع) • تل زینبیه • حرم حضرت عباس(ع) • گودال قتلگاه • بین‌الحرمین • نهر علقمه
مناسبت‌ها
تاسوعا • عاشورا • دهه محرم • اربعین • دهه صفر
مراسم
مرثیه‌خوانی • نوحه • تعزیه • روضه • زنجیرزنی • سینه‌زنی • سقاخانه • سنج و دمام • دسته عزاداری • شام غریبان • تشت‌گذاری • نخل‌گردانی • قمه‌زنی • راهپیمایی اربعین • تابوت‌گردانی • مراسم تابوت

مقالهٔ اصلی: روز عاشورا

عصر عاشورا هنگامی که به دستور شمر، بدن امام حسین(ع) را تیرباران کردند و اطراف او را گرفتند، حضرت زینب(س) از خیمه بیرون آمد و عمر بن سعد (فرمانده لشکر دشمن) را این گونه مورد خطاب قرار داد: «یابن سَعد! اَیُقتَلُ اَبُو عبدالله وَ أنتَ تَنظُرُ اِلَیهِ؟؛ فرزند سعد! آیا ابوعبدالله (امام حسین(ع) کشته می‌شود و تو تماشا می‌کنی؟!» او هیچ جوابی نداد و زینب (س) فریاد برآورد: «وای برادرم! وای سرورم! وای اهل بیتم!‌ ای کاش آسمان بر زمین واژگون می‌شد! و ای کاش کوه‌ها خرد و پراکنده بر هامون می‌ریخت.»

زینب(س)، هنگام رسیدن بر بالین برادرش گفت: «خدایا! این قربانی را از ما بپذیر!» همچنین نقل شده است که رو به سوی مدینه نمود و خطاب به پیامبر(ص) گفت:

«ای پیامبر! اینان دختران شمایند که به اسیری می‌روند. اینان فرزندان شمایند که با بدن‌های خونین، روی زمین افتاده‌اند و باد صبا بر پیکر آنان می‌وزد! ای رسول خدا! این حسین است که سرش را از قفا بریده‌اند و عمامه و ردایش را به غارت برده‌اند. پدرم فدای کسی که سپاهیان، او را غارت کردند، سپس خیمه‌گاهش را سرنگون ساختند! فدای آن مسافری که دیگر امید بازگشتش نیست!» سخنان و ناله‌هایش، دوست و دشمن را تحت تأثیر قرار داد و همگان را به گریه واداشت.

در کوفه

مقاله‌های اصلی: خطبه حضرت زینب در کوفه و مناظره حضرت زینب با عبیدالله بن زیاد

بعد از عاشورا، اسیران را به کوفه بردند و در آنجا با وضع دلخراشی گرداندند. هنگام ورود به کوفه، زینب(س) برای حاضران خطبه‌ای خواند به طوری که همه شگفت‌زده شدند و تحت تاثیر آن قرار گرفتند. حذیم بن شریک الاسدی درباره خطبه حضرت زینب (س) می‌گوید: «سوگند به خدا! کسی را مانند زینب، در سخنوری توانا ندیدم؛ چنانکه گویی از زبان امیرالمؤمنین علی(ع) سخن می‌گوید. بر مردم نهیب زد: خاموش باشید! با این نهیب، نه تنها آن جماعت انبوه ساکت شدند، بلکه زنگ شتران نیز از صدا افتاد!» در پایان خطبه که آشوبِ شهر و قیام علیه حکومت احساس می‌شد، فرمانده نیروهای نظامی برای جلوگیری از آن، اسیران کربلا را به دار الاماره مرکز حکومت عبیدالله بن زیاد فرستاد.

حضرت زینب (س) همراه با اسیران وارد دار الاماره کوفه شد و در آنجا با عبیدالله بن زیاد حاکم کوفه به مخاصمه پرداخت.و در برابر تصمیم عبیدالله بن زیاد برای کشتن امام سجاد (ع) ایستادگی کرد و با صراحت به ابن زیاد گفت که اگر قرار است امام سجاد(ع) را بکشد او را هم باید همراه او بکشد.سخنان حضرت زینب(س) بر مردم اثری عمیق گذارد و خاندان اموی را رسوا ساخت، سپس عبیدالله دستور زندانی کردن آنان را صادر کرد. خطبه زینب(س) و نیز سخنان امام سجاد(ع) و ام کلثوم و فاطمه بنت الحسین در کوفه و دارالاماره و نیز اعتراض‌های عبدالله بن عفیف ازدی و زید بن ارقم به مردم کوفه جرئت بخشید و زمینه قیام برضد حکومت ظلم را فراهم ساخت.

حضرت زینب(س) خطاب به یزید

هر حیله‌ای داری به کار ببر. و از هر کوشش که توانی دست مدار. و دست دشمنی از آستین برآر. که به خدا این عار هرگز از تو شسته نشود. سپاس خدا را که پایان کار سادات جوانان بهشت را سعادت و آمرزش مقرر داشت و بهشت را برای آنان واجب انگاشت. از خدا می‌خواهم که پایه قدر آنان را والا و فضل فراوان خویش بایشان عطا فرماید که او مددکار تواناست.

شهیدی، زندگانی حضرت فاطمه زهرا، ص۲۶۰.

در شام

حضرت زینب(س) خطاب به یزید

به زودی آنکه تو را بر این مسند نشانده و گردن مسلمانان را زیر فرمان تو کشانده، خواهد دانست که زیانکار کیست و خوار و بی‌یار چه کسی است. در آن روز، داور، خداو دادخواه، مصطفی و گواه برتو، دست و پاست. اما‌ای دشمن و دشمن زاده خدا! من هم اکنون تو را خوار می‌دارم و سرزنش تو را به چیزی نمی‌شمارم، اما چه کنم که دیده‌ها گریان است و سینه‌ها سوزان. و دردی که از کشته شدن حسین به دل داریم، بی‌درمان. سپاه شیطان [یعنی عبیدالله بن زیاد و سپاهیان او]، ما را به جمع سفیهان [یعنی یزید و کسان او] می‌فرستند تا مال خدا را به پاداش هتک حرمت خدا بدو دهند. این دست جنایت است که به خون ما می‌آلایند. و گوشت ماست که زیر دندان می‌خایند. و پیکر پاک شهیدانست که گرگان بیابان از هم می‌ربایند. اگر ما را به غنیمت می‌گیری، غرامت خود را می‌گیریم، در آن روز، جز کرده زشت، چیزی نداری.

شهیدی، زندگانی حضرت فاطمه زهرا، ص۲۵۹.

مقاله‌های اصلی: خطبه حضرت زینب در شام و روضه مجلس یزید

پس از واقعه کربلا، یزید از عبیدالله خواست تا کاروان اسیران را همراه سرهای شهیدان به شام بفرستد. خاندان امام حسین(ع) به سوی شام راهی شدند. موقعیت حکومت یزید هنگام ورود اسرا به شام بسیار محکم بود؛ شهری که مردم آن سال‌ها بغض خاندان علی(ع) را داشتند؛ زیرا سال‌ها تبلیغات دودمان ابوسفیان را شنیده بودند. به همین جهت «هنگام ورود اسرا به شام، مردم لباس‌های نو برتن کردند و شهر را زینت دادند. شادمانی چنان مردم را فرا گرفته بود که گویا شام یکپارچه غرق در سرور بود.» اما خطابه‌های حضرت زینب و امام سجاد(ع) در شام، از یک‌سو دشمنی شامیان نسبت به اهل البیت(ع) را به محبت بدل نمود و از سوی دیگر، خشم عمومی را متوجه یزید ساخت و یزید مشاهده کرد که کشتن امام حسین(ع) به جای آنکه موقعیت او را بهتر کند، ضربه‌های کوبنده‌ای بر پایه‌های حکومتش وارد آورد.

یزید مجلسی ترتیب داده بود که اشراف و سران شام در آن شرکت داشتند. وی در حضورخاندان پیامبر(ص) که مانند اسیران در حضورش بودند ، اشعاری کفرآمیز خواند و درباره پیروزی خود، مطالبی گفت و آیات قرآن را به نفع خود تأویل کرد. او با چوبدستی که در دست داشت، نسبت به سر بریده امام حسین(ع) جسارت کرد. او اشعاری از ابن زبعری خواند و چند بیت به آن اضافه کرد که مضمون آن‌ها این بود:

«کاش سران قبیله من، که در بدر کشته شدند، می‌بودند و می‌دیدند که طایفه خرزج چگونه از شمشیرهای ما به ناله آمدند، تا از خوشحالی فریاد می‌زدند: ای یزید! دست تو شل مباد! ما بزرگان بنی‌هاشم را کشتیم و آن را به حساب جنگ بدر گذاشتیم و این پیروزی را در برابر آن شکست قرار دادیم. هاشم با حکومت بازی کرد، وگرنه، نه خبری از آسمان آمد و نه وحی‌ای نازل شد. من از نسل خِندِف نیستم اگر از فرزندان احمد انتقام نگیرم.» ناگهان زینب(س) از گوشه مجلس با سخنان یزید به مقابله برخاست و با صدای رسا، خطبه‌ای ایراد کرد. خطبه حضرت زینب(س) در کاخ یزید، حقّانیت امام حسین(ع) و باطل بودن اعمال یزید را آشکار ساخت. این خطبه، حاضران را تحت تأثیر قرار داد به گونه‌ای که یزید مجبور شد نسبت به اسرا، اندکی نرمش و انعطاف نشان دهد و از هرگونه واکنش سخت پرهیز کند.

دراثر روشنگری حضرت زینب(س)، یزید مجبور شد جنایت و قتل امام حسین(ع) را به گردن ابن زیاد بیندازد و او را لعن کند. عمادالدین طبری در کتاب کامل بهایی گزارش کرده زینب(س) خواست در شام برای امام حسین(ع) عزاداری کند و یزید پذیرفت.

یزید از اطرافیان خود نظر خواست که با اسیران چه کند؟ بعضی گفتند: این‌ها را نیز به سرنوشت رفتگانشان مبتلا گردان، ولی نعمان بن بشیر، به او توصیه کرد تا رفتار ملایمی داشته باشد.

زنان آل ابوسفیان از جمله هند همسر یزید، در خرابه به پیشواز اهل بیت(ع) رفتند و دست و پای دختران رسول خدا(ص) را می‌بوسیدند، گریه و زاری می‌کردند و سه روز عزارداری بپا داشتند. در این عزاداری‌ها مردم آن‌چنان تحت تأثیر قرار گرفتند که می‌خواستند یزید را بکشند. مروان حکم، یزید را از این که سلطنت او توسط این زنان تباه شود، ترساند. از این رو یزید امام سجاد (ع) را فراخواند و گفت اگر او با امام حسین(ع) مواجه می‌شد، نمی‌گذاشت کار به این‌جا برسد. یزید خواست به آنها هدایایی بدهد که نپذیرفتند. سرانجام، اسیران خاندان پیامبر(ص) با تکریم و احترام، به مدینه بازگشتند.

درگذشت و محل دفن

مقالهٔ اصلی: حرم حضرت زینب(س)

حرم حضرت زینب(س) در جنوب دمشق

تصویری قدیمی از مقام و مسجد حضرت زینب(س) در مصر مربوط به سال ۱۸۸۴م

گفته شده درباره زمان و مکان و چگونگی درگذشت حضرت زینب(س)، در منابع تاریخی تا سده هشتم هجری اطلاعات دقیقی وجود ندارد و اطلاعات موجود فقط تا زمانی را شامل می‌شود که کاروان اسیران وارد مدینه می‌شود. با این حال، وفات حضرت زینب(س) در یکشنبه، ۱۵ رجب سال ۶۲ق را مشهور دانسته‌اند. روز ۱۴ رجب و سال ۶۵ق نیز از دیگر نظرات در این باره است.

در مورد محل دفن حضرت زینب(س) سه دیدگاه مطرح است:

1. شام: مشهور این است که قبر حضرت زینب(س) در شام است. این مکان اکنون در جنوب دمشق قرار دارد. به سبب وجود حرم حضرت زینب(س)، این منطقه «شهرک السیدة زینب» نام گرفته است.
2. مصر: برخی از مورخان قبر زینب(س) را در مصر دانسته‌اند. این مکان که به مقام حضرت زینب یا مسجد السیدة زینب مشهور است، در منطقه سیدة زینب قاهره قرار دارد. سید محمدکاظم قزوینی در کتاب زینب الکبری من المهد الی اللحد، این قول را قوی‌ترین احتمال شمرده است.
3. مدینه: سید محسن امین، قبرستان بقیع در مدینه را محل دفن حضرت زینب(س) دانسته است.

محمدجواد مغنیه در کتاب الحسین و بطلة کربلا با رد قول سوم گفته است که از آنجا که علمای مورد اعتماد مانند کلینی، شیخ صدوق، شیخ مفید و شیخ طوسی محل دفن حضرت زینب را بیان نکرده‌اند، از این جهت نمی‌توان هیچ یک از اقوال سه‌گانه بر دیگری ترجیح داد. شهرت شام و مصر نیز با هم تعارض می‌کنند و از این جهت نیز هیچ یک بر دیگری ترجیح ندارند. بنابراین نمی‌توان با اطمینان محل دفن او را مشخص و بیان کرد؛ اما بدون تردید زیارت زیارت‌گاه موجود در شام و مصر به جهت تعظیم اهل‌بیت حسنه و پسندیده است.

در کتاب مقتل جامع سیدالشهداء نیز هر سه دیدگاه نقد شده و هیچ یک بر دیگری ترجیح داده نشده است. از جمله نقدها به هر سه دیدگاه این است که با اینکه حضرت زینب از شخصیت‌های بزرگ و مهم اسلام به شمار می‌رفت، اما در کتاب‌های معتبر قدیمی نامی از محل دفن حضرت زینب در شام، مصر و مدینه به میان نیامده است. بنابراین هیچ یک از این سه محل را نمی‌توان با اطمینان محل دفن حضرت زینب(س) به شمار آورد.

درباره مزار مشهور در دمشق نیز گفته شده که نام صاحب این مزار تا قرن هشتم قمری، ام‌کلثوم ضبط شده است؛ ولی پس از آن تاریخ به تدریج آن مزار را به زینب کبری نسبت داده‌اند.

هجوم به حرم

در پی بحران و جنگ در سوریه اقداماتی توسط گروه‌های تروریستی و داعش برای تخریب حرم حضرت زینب(س) در سال ۱۳۹۱ش تا ۱۳۹۴ شمسی صورت گرفت که به آسیب‌دیدگی بخشی از حرم، از جمله گنبد و همچنین شهادت برخی از ساکنان و زائران حرم منجر شد.

در فرهنگ و ادبیات شیعه

روز پرستار: در ایران روز ولادت حضرت زینب(س) به عنوان روز پرستار نام‌گذاری شده است. برخی سبب این نام گزاری را پرستاری وی از امام سجاد(ع) و دیگر بیماران و اسیران کربلا دانسته‌اند. شیعیان به مناسب سالروز تولد حضرت زینب(س) در نقاط مختلف مراسم جشن برگزار می‌کنند.

عزاداری: شیعیان در سالروز وفات حضرت زینب(س)(۱۵ رجب)، مراسم عزاداری برگزار می‌کنند. در این مراسم ضمن بیان فضائل حضرت زینب(س)، مصیبت‌ها و سرگذشت زندگی وی را یاد‌آور می‌شوند.

نام‌گذاری دختران: بسیاری از شیعیان نام دختران خود را زینب می‌گذارند. طبق آمار اعلام‌شده در سال ۱۳۹۲ش در ایران، نام زینب جزو ده نام نخست دختران قرار گرفته است.

کنگره و همایش‌ها: در سال ۱۳۹۱ش در شهر قم، کنگره بین المللی حضرت زینب(س) برگزار شد. در این کنگره آثار فراوانی از جمله دانشنامه حضرت زینب(س) منتشر شد. همچنین همایش‌هایی درباره حضرت زینب(س) در حرم امام حسین(ع)، اردبیل، بوشهر، و تهران برگزار شده است.

شعر و ادبیات: شاعران بسیاری درباره حضرت زینب(س) به زبان‌های مختلف شعر سروده‌اند. برخی از این اشعار در موضوعات مختلفی از جمله مدح، مرثیه و حضور زینب(س) در کربلا است. نیر تبریزی، شاعر مشهور ایرانی، درباره حضور حضرت زینب(س) در روز عاشورا ابیاتی چنین سروده است:

زینب، چو دید پیکر آن شه به روی خاک

از دل کشید ناله به صد درد سوزناک

کای خفته خوش به بستر خون!دیده باز کن

احوال ما ببین و سپس، خواب ناز کن

ای وارث سریر امامت! به پای خیز

بر کشتگان بی‌کفن خود نماز کن

طفلان خود، به ورطه بحر بلا نگر

دستی به دستگیری ایشان، دراز کن

برخیز، صبحِ شام شد،‌ای میر کاروان!

ما را سوار بر شتر بی‌جهاز کن

همچنین شعر دیگری که شهرت یافته است:

سِرّ نی ،در نینوا می‌ماند اگر زینب نبود

کربلا در کربلا می‌ماند اگر زینب نبود

چهره سرخ حقیقت بعد از آن توفان رنگ

پشت ابری از ریا می‌ماند اگر زینب نبود

چشمه فریاد مظلومیت لب تشنگان

در کویر تفته جا می‌ماند اگر زینب نبود

در عبور بستر تاریخ، سیل انقلاب

پشت کوه فتنه جا می‌ماند اگر زینب نبود

ابیاتی از اشعار مشهور شاعر آیینی خوشدل تهرانی(درگذشت: ۱۳۶۵ش) نیز این است:

خطبه زینب اگر در سفر شام نبود

ازفداکاری شاه شهدا نام نبود

نه همین نام نبود از شه خونین کفنان

اثر از مکتب ارزنده اسلام نبود

کتاب‌شناسی

مقالهٔ اصلی: فهرست کتاب‌های درباره حضرت زینب(س)

درباره حضرت زینب بیش از ۲۰۰ اثر چاپ شده که برخی از آنها عبارت است از:

1. السَیْدة زَیْنَب بَطَلة التاریخ و رائِدة الجهاد فی الاسلام، باقر شریف قرشی، بیروت، دارالمحجة البیضاء، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
2. زَیْنَب الکُبْری علیها السلام مِن المَهْد اِلی الْلَحْد، سید محمدکاظم قزوینی، قم، دارالغدیر، چاپ اول، ۱۴۲۳ق.
3. حضرت زینب پیام‌رسان شهیدان کربلا، محمد محمدی اشتهاردی، تهران،‌ نشر مطهر، ۱۳۷۶ش.
4. حضرت زینب بزرگ‌ بانوی کربلا، عبدالامیر فولادزاده، قم،‌کانون نشر اندیشه‌های اسلامی، ۱۳۷۰ش.
5. سیمای حضرت زینب علیها السلام، محمدمهدی تاج لنگرودی، ‌تهران، نشر ممتاز، ۱۳۷۵ش.
6. پیام‌آور کربلا حضرت زینب،‌ مرتضی فهیم کرمانی، تهران، انتشارات دارالسلام، ‌۱۳۷۶ش.
7. زیباترین شکیب؛ زندگانی حضرت زینب علیها السلام، مهدی رضایی،‌ تهران، انتشارات بنیاد مستضعفان، ۱۳۷۹ش.
8. بانوی عاشورا حضرت زینب، رسول سیف، تهران، سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی،‌ انتشارات مدرسه، ‌۱۳۷۷ش.
9. مادر مصیبت‌ها (سوگنامه حضرت زینب)، علیرضا رجالی تهرانی، ‌قم، انتشارات نبوغ، ۱۳۸۰ش.
10. خصائص زینبیه،‌ نوشته سید نورالدین جزایری،‌ ترجمه ناصری باقری بیدهندی، قم،‌ انتشارات مسجد مقدس جمکران، ۱۳۸۱ش.
11. اسوه‌های ایثار (نگاهی به زندگانی حضرت زینب)،‌ عباس قدیانی، تهران،‌ انتشارات فردابه، ۱۳۸۱ش.

جستارهای وابسته

• تل زینبیه
• مدافعان حرم
• حضرت رقیه
• مسجد اموی

پیوند به بیرون

• مدخل زینب بنت علی (ع)، در دانشنامه جهان اسلام
• «تحقیقی پیرامون مزار حضرت زینب(س)».