مَجدُالدین اَبُوالحَسن کَسایی مَروَزی (۳۴۱- وفات بعد از ۳۹۰ق) از شاعران شیعی قرن چهارم و معاصر عهد سامانی و اوایل عهد غزنوی است که در مرو دیده به جهان گشود. وی نخستين شاعر شيعی مذهب زبان فارسی و همچنین نخستین کسی است که سوگ نامه کربلا به زبان فارسی سروده است. کسایی ابتدا در مدح سلاطین زمان خود شعر می‌سرود ولی بعدها پشیمان شد و به مدح حضرت مصطفی (ص) و اهل بیت (ع) پرداخت.
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | مجدالدین ابوالحسن کسایی مروزی |
| لقب | کسایی مروزی |
| تاریخ تولد | ۳۴۱ق. |
| محل زندگی | مرو |
| تاریخ وفات | بعد از سال ۳۹۰ ق. |
| محل دفن | مرو |
| اطلاعات علمی | |
| تألیفات | دیوان اشعار |
اشعار حکیم کسایی را بیشتر از منابعی مانند:کتاب لغت فرس از اسدی طوسی، کتاب النقض، مجمع الفرس سروری، لباب‌الالباب، فرهنگ جهانگیری، فرهنگ رشیدی و دیگر فرهنگ‌های لغت استخراج کرده‌اند. محققان، علت تخلص او به کسایی را، برگرفته از مذهب شیعی او و برداشتی از حدیث کساء می‌دانند.
زادگاه، ولادت، کنیه
کسایی از شاعران قرن چهارم و معاصر عهد سامانی و اوایل عهد غزنوی است که در مرو دیده به جهان گشود. زادروز او را بنا بر آنچه در مطلع قصیده لامیه‌اش (به سیصد وچهل و یک رسید نوبت سال)آورده چهارشنبه ۲۷ شوال سال ۳۴۱ هجری می‌باشد.[۱]
کنیه کسائی، مجدالدین ابوالحسن و همچنین بنا بر نقل دیگری ابواسحاق است.در مورد کنیه وی میان تذکره نویسان اختلاف وجود دارد. در «دمیة القصر» باخرزی از شاعری به نام ابو الحسن علی بن محمد کسائی مروزی نام برده می‌شود که به حدس احمد آتش مراد همین کسائیست و اگر این حدس را درست بدانیم نام و نام پدر و کنیه او به خوبی روشن می‌شود.[۲]
فعالیت‌های اجتماعی
از زندگی کسایی به ویژه آغاز و اواخر آن، آگاهی درستی در دست نیست. محققان دامنه زندگی او را از عهد سامانیان تا غزنویان و تمایلات دینی او را از مدح خلفای عباسی تا ائمه معصومین گسترانیده‌اند.[۳] وی در آغاز در دربار سامانیان بوده ولی بعدها به دربار غزنویان رفته است و در اواخر عمر از مدح سلاطین پشیمان شد و به مدح و ثنای اهل بیت(ع) پرداخت. او از طلایه داران شعر فارسی به شمار می‌رود.[۴] برخی به استناد به قصیده فضل امیرالمؤمنین کسائی اینکه او مداح غزنویان سنی‌مذهب بوده باشد را رد کرده‌اند.[۵]
اهل بیت(ع) در اشعار کسایی
شعر کسایی مروزی درباره علی(ع)
مدحت کن و بستای کسی را که پیمبربستود و ثنا کرد و بدو داد همه کارآن کیست بدین حال و که بوده است و که باشدجز شیر خداوند جهان حیدر کراراین دینِ هُدی را به مَثَل دایره‌ای دانپیغمبر ما مرکز و حیدر خطِ پرگارعلمِ همه عالم به علی داد پیمبرچون ابر بهاری که دهد سیل به گلزار
درخشان، ص۴۴
کسائی مروزی از شیعیان و معتقدان به اهل بیت(ع) بود. وی حضرت علی(ع) را با تصریح به آیه «مودت قربی» و آیه «مباهله» و سوره «هل اتی» می‌ستاید و آن حضرت را «رکن مسلمانی»، «ولی بی‌مانند» و «سرّ ذوالجلال» می‌داند و همچنین ایشان را «امیرالمؤمنین»، «امام المتقین»، «امام امت»، «برگزیده امت» توصیف می‌کند و با صراحت می‌گوید که پیامبر(ص) او را ثنا کرد و ستود و همه کارها را به او سپرد.[۶]
کسایی مروزی نخستین شاعری است که ادب پارسی را با درون مایه‌ای از واقعه غدیر زینت بخشیده است.[۷] او از طلایه داران شعر فارسی به شمار می‌رود.[۸] کسایی در ستایش امام علی(ع) برای نشر ایمان شعر می‌سروده است.[۹] وی در قصیده فضل امیرالمؤمنین با اشاره به حدیث لافتی می‌گوید:[۱۰]
صاحب النقض و مؤلف لباب الالباب، به صراحت و تفصیل عقاید و افکار و مذهب کسائی را بیان کرده و او را از جمله شاعران شیعی مذهب دانسته‌اند.[۱۱] دیوان اشعار کسایی تا نیمه دوم قرن ششم و تا زمان تألیف کتاب «النقض» وجود داشته و مؤلف آن کتاب دیوان او را دیده و می‌نویسد: «همه اشعار کسایی مروزی، ذکر مناقب و مدایح پیغمبر اکرم(ص) و آل طاهرین(ع) اوست.»[۱۲] هرچند در گذشته سیره و سنت همه شاعران پارسی‌زبان بوده که به شکرانه عنایت و احسان بزرگان و به پاس حمایتی که از آنان می‌شد، زبان به مدح آنان می‌گشودند و گذشته از ارتزاق و امرار معاش، از این راه هم خود را معرفی کرده و به نشر و حفظ آثار و اشعار خود می‌پرداختند و هم با تقرب به آنان از کتابخانه‌ها و دیگر وسائل علمی که در گذشته منحصراً در اختیار بزرگان، ملوک و رجال بود استفاده می‌کردند.[۱۳]
اولین عاشورایی سرا
از ویژگی‌های دیگر کسایی این است که وی نخستین سوگنامه کربلا به زبان فارسی را سروده است. بخشی ازاین سوگنامه چنین است:[۱۴]
کسایی با انتقاد از رفتار سلاطین با اهل بیت(ع) اعتراض خود را در قصیده فضل امیرالمؤمنین چنین بیان می‌کند:
مدیحه سرائی
کسائی را برخی از محققان با استناد به ابیاتی، مداح سلطان محمود غزنوی شمرده‌اند.[۱۶] چنانکه سوزنی سمرقندی می‌گوید:
شاید او را صرفاً شاعری مدیحه‌سرا شمردن صحیح نباشد زیرا هرچند که کسایی در جوانی و اوایل عمر اشعاری در مدح برخی از بزرگان آل سامان سروده ولی به‌زودی از این کار روی برگردانیده است.[۱۷] امروزه دیوان کامل اشعار کسایی در دست نیست تا با مراجعه به آن درباره او به انصاف و درستی قضاوت شود و همین امر سبب گردیده که چهرۀ واقعی وی شناخته نگردد.[۱۸] صاحب کتاب النقض گوید: «به بعضی از شعرای فارسیان که شاعی و معتقد و متعصب بوده‌اند اشاره‌ای می‌کنیم که از جمله آنها، فردوسی و فخر جاجرمی است و در کسائی نیز خلافی نیست که همه دیوان او مدایح و مناقب حضرت مصطفی(ص) و اهل بیت(ع) اوست.» [۱۹]
موضوع و قالب‌های شعری
وی در قالب‌های قصیده، رباعی و قطعه طبع آزمایی کرده است.[۲۰] همچنین موضوع اشعار کسایی را می‌توان به سه دستۀ مدح، وصف طبیعت و نصیحت و اندرز تقسیم کرد.[۲۱]
درون‌مایه اشعار
ترویج مذهب تشیع، ظلم ستیزی، مداحی و مرثیه سرایی اهل بیت(ع)، پند و اندرزهای حکیمانه، نگرشی متعالی به جهان هستی و زبان شیوا و شیرین او، مهم‌ترین ویژگی‌های شعر اوست. محققان، علت تخلص او را به کسایی، برگرفته از مذهب شیعی او و برداشتی از حدیث کساء می‌دانند.[۲۲]
آثار
دیوان کسایی مروزی، تا نیمه قرن ششم موجود و معروف بوده، ولی بعدها از بین رفته است. اشعار باقیمانده وی از قطعی، مشکوک و مردود آنها،[۲۳] که به صورت تک‌بیتی یا چندبیتی در کتب و مصادر و فرهنگ‌نامه‌ها دیده می‌شود، شامل دو قصیده، چهار غزل و ۲۵ قطعه چند بیتی است که مجموع آنها بیشتر از ۳۰۰ بیت نیست.[۲۴] اشعار حکیم کسایی را بیشتر از منابعی مانند: کتاب لغت فرس از اسدی طوسی، کتاب النقض، مجمع الفرس، سروری، لباب‌الالباب، فرهنگ جهانگیری، فرهنگ رشیدی، فرهنگ مجموعة الفرس، صحاح الفرس، فرهنگ قواس و دیگر فرهنگ‌های لغت استخراج کرده‌اند.[۲۵] اندک اشعار باقیمانده از وی شامل بخش‌های زیر است:
- دیوان اشعار
- ابیات پراکنده از فرهنگ‌های لغت
- رباعی ها
درگذشت
زمان وفات وی به‌درستی معلوم نیست. اما از قصیده‌ای که در پنجاه سالگی خود سروده مسلم است که وفاتش بعد از سال ۳۹۰ هجری قمری بوده است.همچنین از شعر‌های او چنین برمی‌آید که تا پنجاه سالگی زنده بوده است و بر همین اساس، عده‌ای او را شاعر قرن چهارم (۳۴۱-۳۹۴ق)و برخی او را شاعر نیمه دوم قرن چهارم و آغاز قرن پنجم هجری قمری می‌دانند که تا سال‌هایی پس از ۴۱۹ق. زندگی کرده است.[۲۶]
در مدح امیرالمؤمنین علی(ع)
شعر کسایی مروزی در مدح امیرالمؤمنین علی(ع):
پانویس
- ↑ ر.ک: طباطبایی، سید مهدی، بررسی زندگی کسایی مروزی بر اساس خوانشی جدید از قصیده لامیه، ص۱۵۱ تا ۱۶۶
- ↑ درخشان، مهدی، اشعار حکیم کسایی مروزی و تحقیقی در زندگانی و آثار او، ص۴
- ↑ طباطبایی، سید مهدی، بررسی زندگی کسایی مروزی بر اساس خوانشی جدید از قصیده لامیه، ص۱۵۱-۱۶۶
- ↑ میرجعفری، سیداکبر؛ اصلاحی، سعیده؛ پناهنده، صدیقه، شعر و ادب: کسایی مروزی، ص۲۸-۲۹
- ↑ درخشان، اشعار حکیم کسائی مروزی، ۱۳۶۴ش، ص۴۵.
- ↑ صحتی سردرودی، محمد، غدیر در شعر فارسی از کسایی مروزی تا شهریار تبریزی، ص ۲۳۵-۲۶۴
- ↑ مقدسان، یحیی، ولادت کسایی مروزی شاعر اهل بیت علیهم السلام، ص۵۴
- ↑ میرجعفری، سیداکبر؛ اصلاحی، سعیده؛ پناهنده، صدیقه، شعر و ادب: کسایی مروزی، ص۲۸-۲۹
- ↑ موسوی گرمارودی، سیدمصطفی، کسایی مروزی شاعری ولایت مدار، شماره۴۷، دی۱۳۷۹
- ↑ مرادی، ارحام، چند نکته درباره اشعار کسایی مروزی، ص۴۰-۴۳
- ↑ درخشان، مهدی، اشعار حکیم کسایی مروزی و تحقیقی در زندگانی و آثار او،۱۳۶۴ش، ص۲۰
- ↑ درخشان، مهدی، اشعار حکیم کسایی مروزی و تحقیقی در زندگانی و آثار او،۱۳۶۴ش، ص۶
- ↑ ر.ک: درخشان، مهدی، اشعار حکیم کسایی مروزی و تحقیقی در زندگانی و آثار او،۱۳۶۴ش، ص۲۱
- ↑ مقدّسان، یحیی، ولادت کسایی مروزی شاعر اهل بیت علیهم السلام، ص۵۴
- ↑ درخشان، مهدی، اشعار حکیم کسایی مروزی و تحقیقی در زندگانی و آثار او، ۱۳۶۴ش،ص۴۷
- ↑ ر.ک: درخشان، مهدی، اشعار حکیم کسایی مروزی و تحقیقی در زندگانی و آثار او، ۱۳۶۴ش،ص۱۴
- ↑ ر.ک: درخشان، مهدی، اشعار حکیم کسایی مروزی و تحقیقی در زندگانی و آثار او، ۱۳۶۴ش،ص۱۱
- ↑ ر.ک: درخشان، مهدی، اشعار حکیم کسایی مروزی و تحقیقی در زندگانی و آثار او، ۱۳۶۴ش،ص۱۱
- ↑ درخشان، مهدی، اشعار حکیم کسایی مروزی و تحقیقی در زندگانی و آثار او،۱۳۴۴ش، ص۱۳
- ↑ میرجعفری، سیداکبر؛ اصلاحی، سعیده؛ پناهنده، صدیقه، شعر و ادب: کسایی مروزی، ص۲۸-۲۹
- ↑ میرجعفری، سیداکبر؛ اصلاحی، سعیده؛ پناهنده، صدیقه، شعر و ادب: کسایی مروزی، ص۲۸-۲۹
- ↑ مقدّسان، یحیی، ولادت کسایی مروزی شاعر اهل بیت علیهم السلام، ص۵۴
- ↑ ر.ک: درخشان، مهدی، اشعار حکیم کسایی مروزی و تحقیقی در زندگانی و آثار او، ص۲۲
- ↑ ر.ک: مقدّسان، یحیی، ولادت کسایی مروزی شاعر اهل بیت علیهم السلام، ص۵۴
- ↑ ر.ک: درخشان، مهدی، اشعار حکیم کسایی مروزی و تحقیقی در زندگانی و آثار او، ص۵۰-۶۰
- ↑ طباطبایی، سید مهدی، بررسی زندگی کسایی مروزی بر اساس خوانشی جدید از قصیده لامیه، ص۱۵۱-۱۶۶
- ↑ درخشان، ص۴۷
یادداشت
- ↑ عبیدالله بن احمد بن حسین عُتبی(در گذشته۳۲۷ق.) وزیر ابوالقاسم نوح بن منصور ملقب به رضی از امیران سامانی
منابع
- طباطبایی، سید مهدی، بررسی زندگی کسایی مروزی بر اساس خوانشی جدید از قصیده لامیه، ادبیات و زبان ها، تاریخ ادبیات، پاییز ۱۳۸۸، شماره ۶.
- موسوی گرمارودی، سیدمصطفی، کسایی مروزی شاعری ولایت مدار، گلستان قرآن ـ شماره۴۷، دی ۱۳۷۹ش.
- میرجعفری، سیداکبر؛ اصلاحی، سعیده؛ پناهنده، صدیقه، شعر و ادب: کسایی مروزی، علوم تربیتی، رشد معلم، مهر۱۳۸۸ - شماره۲۴۲.
- درخشان، مهدی، اشعار حکیم کسایی مروزی و تحقیقی در زندگانی و آثار او، دانشگاه تهران، تهران، ۱۳۶۴ ش.
- مقدّسان، یحیی، ولادت کسایی مروزی شاعر اهل بیت علیهم السلام، گلبرگ، آبان ۱۳۸۶، شماره۹۲.
- صحتی سردرودی، محمد، غدیر در شعر فارسی از کسایی مروزی تا شهریار تبریزی، علوم حدیث، بهار ۱۳۷۷ - شماره ۷.
- مرادی، ارحام، چند نکته درباره اشعار کسایی مروزی، اطلاع رسانی و کتابداری، کتاب ماه ادبیات، شهریور۱۳۹۱ - شماره ۱۷.