تنقیح المقال فی علم الرجال کتابی مفصل در علم رجال به زبان عربی که به تنقیح المقال مشهور است. این کتاب تألیف شیخ عبدالله مامقانی (درگذشت ۱۳۱۱ش) عالم و فقیه امامی قرن چهاردهم است.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | عبدالله مامقانی (درگذشت ۱۳۵۱ق) |
| موضوع | علم رجال |
| زبان | عربی |
| قطع | وزیری |
| مجموعه | ۳ جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث |
| نسخه الکترونیکی | http://lib.eshia.ir/10510 |
تنقیح المقال حاوی اسامی و اطلاعات بیش از ۱۶۰۰۰ راوی است که از این میان، ۳۲۸۱ راوی ثقه، ۶۶۵۱ راوی حسن، ۴۶ راوی «موثق» و دیگران «ضعیف» یا «مجهول» یا «مُهمَل» خوانده شده‌اند. آقابزرگ تهرانی تنقیح المقال را مفصّل‌ترین اثر در علم رجال دانسته است.
محمدتقی شوشتری این کتاب را بهترین و متقن‌ترین اثر از منظر جمع‌آوری اسناد و نظرات عالمان رجالی شمرده است؛ اما انتقاداتی هم به آن وارد شده است؛ از جمله سید محسن امین و محمدتقی شوشتری آن را پراشتباه خوانده و گفته‌اند حاوی تطویل و درازگویی بی‌فایده است.
تنقیح المقال ابتدا در سه جلد در سال ۱۳۵۲ق چاپ شد. سپس با تحقیق و استدراک محیی‌الدین و محمدرضا مامَقانی، در پنجاه جلد از سال ۱۴۲۳ انتشار یافته است.
نویسنده
عبدالله بن محمدحسن مامقانی (۱۲۹۰-۱۳۵۱ق) فقیه و رجالی شیعه[۱] در قرن چهاردهم قمری بود.[۲] او در نجف زاده شد و همان‌جا به تحصیل علوم دینی پرداخت.[۳] وی بیش از چهل کتاب و رساله در موضوعات فقه، اصول فقه، درایه و رجال دارد.[۴]
پرویز رستگار، پژوهشگر رجال و علوم قرآنی، عبدالله مامقانی را از برجسته‌ترین رجالیان مکتب تقلید خوانده و گفته است اثر او، بیش از هرچیز، به دایرةالمعارفی می‌ماند که همه اطلاعات در باب یک موضوع را جمع‌آوری می‌کند و اِبایی از فراهم‌ساختن سخنان و آرای ناهمخوان و متعارض ندارد؛[۵] در مقابلِ رجالیان مکتب تحلیل که سید حسین بروجردی را پیشتاز آن قلمداد کرده است.[۶]
معرفی کتاب و جایگاه آن
تنقیح المقال فی علم الرجال، گسترده‌ترین کتاب در علم رجال خوانده شده که زندگی‌نامه راویان مسلمان تا قرن چهارم قمری، از جمله همه صحابه، تابعان، یاران ائمه و نیز گروهی از عالمان حدیث شیعه را جمع‌آوری کرده است.[۷] این کتاب در مدت سه سال، از مرداد ۱۳۰۸ش تا وفات نویسنده در ۱۳۱۱ش،[۸] نگارش یافته است. آقابزرگ تهرانی، با اشاره به مدت تألیف کتاب در طی سه سال آن را از خوارق عادات برشمرده و انجام چنین کاری را تنها با اتکا به تأییدات الهی ممکن دانسته است.[۹] شروع نگارش کتاب طبق گفته مامقانی در اواخر ماه صفر ۱۳۴۸قمری بوده است.[۱۰]
به‌گفته محمدتقی شوشتری، که قاموس الرجال را در نقد تنقیح المقال نگاشته، این کتاب بهترین و متقن‌ترین اثر از منظر جمع‌آوری اسناد و نظرات عالمان رجالی است.[۱۱] اسامی و اطلاعات بیش از شانزده هزار راوی در این کتاب ذکر شده که از این میان، ۳۲۸۱ ثقه، ۶۶۵۱ حسن، ۴۶ موثق، و دیگران ضعیف یا مجهول یا مُهمَل معرفی شده‌اند.[۱۲]
نقدها
نقدهایی بر کتاب تنقیح المقال نوشته شده است. از این میان، محمدتقی شوشتری در کتاب قاموس الرجال به نقد جدی آن پرداخته است. برخی از این نقدها عبارت‌اند از:
- سید محسن امین، نویسندهٔ کتاب اَعیان الشیعه که شرح‌حال بزرگان و عالمان شیعه را نگاشته، با وجود آنکه تنقیح المقال را در میان مآخذ کتاب خود ذکر کرده، آن را پراشتباه معرفی کرده است.[۱۳]
- آقا بزرگ تهرانی، در کنار ستایش از تنقیح المقال و مؤلفش، آن را نیازمند تنقیح و بازنگری دانسته است.[۱۴]
- محمدتقی شوشتری (متوفی ۱۳۷۴ش) که در کتاب خود قاموس الرجال نقدهای فراوانی بر تنقیح المقال وارد ساخته (که از سوی عالمان شیعه دارای لحن تند و نامناسب تحلیل شده)،[۱۵] بر آن است که این کتاب تطویل و درازگویی بی‌فایده دارد:[۱۶] توثیق گروهی از متأخران را به توثیق متقدمان اضافه کرده، در حالی که با وجود اولی، جز در موارد خاص، نیازی به دومی نیست.[۱۷] همچنین همهٔ کسانی را که شیخ طوسی در کتاب رجال خود نام برده، شیعه امامی خوانده است.[۱۸]
- گفته شده که مامقانی با رساندن فهرست محدثان به شانزده هزار نفر، در کار خود زیاده‌روی کرده است.[۱۹]
نسخهها و چاپ‌ها
کتاب تنقیح المقال، به همراه فهرست «نتایجُ التَّنقیحِ فی تمییزِ السَّقیمِ مِنَ الصَّحیح» که وصف هر راوی در آن ذکر شده،[۲۰] و نیز کتاب مِقباس الهداية فی علم الدِّرایة، ابتدا به‌صورت چاپ سنگی در سه جلد رحلی در نجف و بدون علائم سجاوندی، در سال ۱۳۵۲ق منتشر شد.[۲۱] به‌گفته آقابزرگ تهرانی، بخشی از تنقیح المقالِ چاپ سنگی، در زمان حیات مؤلف و تحت نظارت وی چاپ شد و قسمتی دیگر پس از درگذشت او منتشر گردید.[۲۲]
پس از آن، با افزودن کتاب مخزن المعانی فی ترجمة المحقق المامَقانی به ابتدای کتاب (به‌عنوان جلد صفر)، و تحقیق و استدراک آن در پنجاه جلد، از سوی محیی‌الدین مامَقانی، فرزند مؤلف، و محمدرضا مامَقانی، نوه وی، و از سال ۱۴۲۳ق، در نشر مؤسسه آل‌البیت انتشار یافت.[۲۳]
پانویس
- ↑ علیزاده، نقش عالمان شیعه در گسترش علم اخلاق، ۱۳۹۷ش، ص۱۱۸.
- ↑ مامقانی، مقباس الهدایة...، ۱۴۱۱ق، ص۱۸.
- ↑ مامقانی، مقباس الهدایة...، ۱۴۱۱ق، ص۱۸-۱۹.
- ↑ مامقانی، مقباس الهدایة...، ۱۴۱۱ق، ص۱۹-۲۷؛ علیزاده، نقش عالمان شیعه در گسترس علم اخلاق، ۱۳۹۷ش، ص۱۱۸.
- ↑ رستگار، «تنقیح المقال در قاموس الرجال»، ص۲۳ و ۲۶.
- ↑ رستگار، «تنقیح المقال در قاموس الرجال»، ص۲۴.
- ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۴۶۶.
- ↑ ملکی میانجی، «تنقیح المقال»، ج۸، ص۲۹۴.
- ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۴۶۶.
- ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۴۶۶.
- ↑ شوشتری، قاموس الرجال، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۹.
- ↑ رنجبری حیدرباغی، «تنقیح مقال نقد»، ص۲۷۹.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۲۱۱.
- ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ۱۴۰۶ق، ج۴، ص۴۶۶.
- ↑ قاضی طباطبائی، تحقیق درباره روز اربعین...، ۱۳۵۲ش، ص۴۳۵؛ «قاموس الرجال و صاحب آن»: گفتگو با سید موسی شبیری زنجانی، مجله کیهان فرهنگی، ص۱۳.
- ↑ شوشتری، قاموس الرجال، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۹.
- ↑ شوشتری، قاموس الرجال، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۹.
- ↑ رستگار، «تنقیح المقال در قاموس الرجال»، ص۲۸.
- ↑ رستگار، «تنقیح المقال در قاموس الرجال»، ص۲۶.
- ↑ نصیری، حدیث‌شناسی ۲، ۱۳۸۳ش، ص۱۸۹.
- ↑ رنجبری حیدرباغی، «تنقیح مقال نقد...»، ص۲۷۹.
- ↑ آقابزرگ الطهرانی، الذریعة، ۱۴۰۶ق، ج۴، ص۴۶۶.
- ↑ رستگار، «تنقیح المقال در قاموس الرجال»، ص۳۰.
منابع
- آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۶ق.
- آل‌محبوبه، جعفر بن باقر، ماضی النّجف وحاضر‌ها، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
- «آیت‌اللّه علامه حاج شیخ محمدتقی شیخ (شوشتری): رجالی عظیم معاصر»، گفتگو با محمدتقی شوشتری و محمدتقی شیخ و رضا استادی، مجله کیهان فرهنگی، سال ۲، ش۱، فروردین ۱۳۶۴ش.
- امین، سید حسن، اعیان الشیعة، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۱۳ق.
- تستری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، ج۱، ۱۴۱۰ق.
- حرزالدین، محمد، معارف الرجال فی تراجم العلماء والادباء، قم، ۱۴۰۵ق.
- رنجبری حیدرباغی، احمد، «تنقیح مقال نقد: نگاهی به دو مقاله انتقادی درباره کتاب تنقیح المقال»، فصلنامه نقد کتاب میراث، سال اول، ش۱-۲، بهار و تابستان ۱۳۹۳ش.
- علیزاده، مهدی، نقش عالمان شیعه در گسترش علم اخلاق، قم، انتشارات امام علی بن ابیطالب، ۱۳۹۷ش.
- فضلی، عبدالهادی، اصول علم الرجال، بیروت، ۱۴۱۴ق/۱۹۹۴م.
- قاضی طباطبائی، محمدعلی، تحقیق درباره روز اربعین حضرت سیدالشهداء علیه الاف التّحیة والثّناء، تبریز، ۱۳۵۲ش.
- «قاموس الرجال و صاحب آن»، گفتگو با سید موسی شبیری زنجانی، مجله کیهان فرهنگی، سال ۲، ش۱، فروردین ۱۳۶۴ش.
- مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، چاپ سنگی، نجف، ۱۳۴۹-۱۳۵۲ق.
- مامقانی، عبدالله، مقباس الهدایة فی علم الدرایة، تحقیق محمدرضا مامقانی، قم، مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث، ۱۴۱۱ق.
- نصیری، علی، حدیث‌شناسی ۲، قم، سنابل، ۱۳۸۳ش.