فهرست آیین‌های عاشورایی

فهرست آیین‌های عاشورایی، شامل آیین‌هایی است که به مناسبت بزرگداشت واقعه کربلا و پاسداشت امام حسین(ع) و دیگر شهدای کربلا، انجام می‌گیرد. از میان برخی از این آیین‌ها، تعدادی به عنوان میراث ناملموس یا میراث فرهنگی و ملی، به ثبت رسیده‌اند.

آیین‌های عاشورایی

مراسم‌ آئینی معمولاً متأثر از آموزه‌های دینی و با بیان احساسات، مجموعه منظمی از رفتارها و گفتارها به تصویر کشیده می‌شود که با سنت و تاریخ مردم سرزمین پیوند گرفته و جزئی از فرهنگ مردم شده است. آیین‌های محرم، در دو گروه دسته‌بندی شده‌اند که گروه اول شامل برنامه‌های سنتی عمومی مثل برپایی دسته‌جات سینه‌زنی و زنجیرزنی، مراسم تعزیه و شام غریبان است که در غالب مناطق و شهرها کشور اجرا می‌شود. گروه دوم، آیین‌هایی است که اختصاص به یک شهر یا منطقه خاص دارد، از آن جمله می‌توانیم به مراسم نخل‌برداری در یزد، تشت‌گذاری یا تشت‌گردانی آذری‌ها، چاوش عزا در کاشان، ساز چپ و کتل در بختیاری‌ها، آئین سیّدْ سلام در بن و چقو در سامان اشاره کرد. بسیاری از این آئین‌ها به ثبت ملی یا جهانی رسیده است.

ثبت ملی

سازمان ميراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری در ایران، متولی ثبت آیین‌های عاشورایی است. تا سال ۱۳۹۱ش، بیش از ۱۹۰ آیین عاشورایی به ثبت ملی رسیده بود. پیش از ثبت شدن یک آیین عاشورایی، علمای مسلمان درباره آن اظهار نظر کرده و پس از تایید آنان، آیین به ثبت ملی می‌رسد. یکی از اهداف این اقدام، جلوگیری از خرافه‌گرایی است.

فهرست

فهرست آیین‌های عاشورایی

نام آیین نام‌های دیگر	برگزاری				نمادها	وجه نمادین	کیفیت اجرا	ثبت ملی
	زمان	مکان	جغرافیا	قدمت
اسد عاشورا مجالس اسد	ماه مرداد	بیابان و خیابان	کشمیر بلتستان پاکستان	قرن‌ ۱۲ قمری		وقوع واقعه کربلا در تابستان	برگزاری مراسم‌های عزاداری در ماه مرداد به عنوان فصل گرم سال.
بیل‌زنی	روز عاشورا	خیابان	خوسف در خراسان جنوبی	قاجار	بیل	دفن شهدای کربلا	افراد در دسته‌های ۱۵ نفره، بیل‌های در دست خود را بالا برده و به هم می‌کوبند.
پرس حسینی پرسه پرسه‌زنی شدِّه	روز تاسوعا	حسینیه‌ و منازل شخصی	اصفهان				حرکت دسته‌های عزاداری حسینی از محله به محله دیگر برای عرض تسلیت به درگذشتگان آن محله از محرم گذشته تا محرم کنونی
پلاخوار محرم پلاخوار	دهه اول محرم	خانه‌های وقفی	مازندران				مراسم‌ طبخ غذای نذری با آیینی خاص که باید در آن غذا با دست خورده شود.
پوش‌کشی پوش خیمه‌کشی	پیش از آغاز محرم	تکیه، حسینیه و مساجد	یزد شاهرود در سمنان		خیمه		مسقف کردن حیات تکایا و حسینه‌ها برای برگزاری مراسم‌های مذهبی ماه محرم.
پولکه	روز عاشورا و تاسوعا	خیابان	آذربایجان	قاجار	مشعل و آتش	آتش‌زدن خیمه‌های امام حسین(ع)	برافروختن‌‌ یک مشعل بزرگ در میدان اصلی شهر و گرداندن آن بر فراز سر عزاداران.
پیاده‌روی اربعین راهپیمایی اربعین	روزهای منتهی به ۲۰ صفر	خیابان و بیابان	عراق	قرن دوم قمری		زیارت اربعین خاندان امام حسین(ع)	پیاده‌روی زائران حرم امام حسین(ع) از شهرهای مختلف به سمت کربلا برای انجام مراسم زیارت اربعین.
پیلک‌کشی	روز عاشورا	خیابان	مازندران			اعلام انزجار از ظالم	آویزان کردن کوزه‌ای حاوی خاکستر (نماد یزید) از درخت و شلیک به آن با اسلحه
تابوت‌گردانی	روز عاشورا	خیابان	ایران،‌ هند و اندونزی	قرن پنجم قمری	تابوت	تشیع پیکر امام حسین و شهدای کربلا	به دست گرفتن تابوتی نمادین در دسته‌های عزاداری
تخته چالانلار	روز عاشورا و تاسوعا		تیمورلو در آذربایجان شرقی		چوب		عزاداران در دو صف، با در دست گرفتن دو قطعه چوب، آنها را به هم می‌کوبند.
تشت‌گذاری	۲۷ تا ۳۰ ذی‌الحجه	مساجد	آذربایجان و زنجان	صفویه	تشت	آبرسانی به سپاهیان حُر توسط سپاهیان امام حسین(ع)	وارد کردن تشتی خالی در مجلس عزاداری و پر کردن آن با آب و خواندن اشعاری مذهبی در حین اجرای مراسم.
تعزیه‌خوانی شبیه‌خوانی	ماه محرم	تکیه و خیابان	ایران	آل‌بویه و صفویه	لباس تعزیه	نمایش‌‌ وقایع نبرد کربلا	اجرای‌ نمایشی از نبرد کربلا توسط بازیگرانی که لباس‌های خاص به تن کرده‌اند.
تعزیه تلاونگ‌ تعزیه خروس‌خوان	روز عاشورا	خیابان	مازندران		لباس تعزیه		مراسم‌تعزیه که در صبح عاشورا برگزار می‌شود.
توغ‌گردانی طوق‌گردانی	ماه محرم و صفر	خیابان	ایران	صفویه	توغ	حرکت توغ خمیده به نشانه علم افتاده حضرت عباس (ع)	حرکت دادن طوق هر محله در خیابان و در پیشاپیش دسته‌های عزاداری
جاماندگان اربعین	ایام اربعین حسینی	خیابان	ایران عراق پاکستان افغانستان نیجریه	معاصر	موکب		پیاده‌روی عزاداران حسینی که نتوانسته‌اند خود را به پیاده‌روی اربعین در کشور عراق برسانند.
جوش‌دوره جوش	ماه محرم و صفر	خیابان	یزد اصفهان	صفویه		عزاداری	دسته عزاداری در دو گروه،‌ شانه به شانه هم ایستاده و سینه‌زنی را به سبکی خاص انجام می‌دهند.
چاووش‌خوانی چاوشی‌خوانی	روزهای آغازین محرم	خیابان	اصفهان خراسان فارس سمنان				چاوش‌خوانان در خیابان‌ها حرکت کرده و آغاز رسیدن محرم‌ یا رسیدن کاروان امام حسین به کربلا را خبر می‌دهند.
چایینه	ماه محرم و صفر		عراق			عزاداری	جمع شدن زنان عرب به شکل دایره و لطم و نوحه و سینه‌زنی کردن آنان
چلچلا	سوم محرم	حسینیه	مجن در شاهرود		چهلچراغ		چهل چهلچراغ بر روی جاجیم قرار گرفته و خادمان حسینیه، مانند چلچراغانی ایستاده در کنار هم می‌ایستند و مناجات می‌خوانند.
چمر	ماه محرم		ایلام			عزاداری	عزاداری مردان همراه با وای حسین‌گویان زنان
چوب‌زنی	دهه اول محرم	خیابان	خوزستان	صفویه	چوب‌دستی	صحنه‌ نبرد امام حسین (ع) و یزیدیان	گروهی از عزاداران با چوب‌دستی‌های خود،‌ در حین خوانده شدن اشعار حماسی، چوب‌ها را به یکدیگر می‌زنند.
چهارپایه‌خوانی	ماه محرم و صفر	بازار	تهران	قاجار	چهارپایه	عزاداری	مداحان برای خواندن نوحه‌های خود، بر روی چهارپایه‌هایی می‌رفتند تا صدای خود را به دسته‌های عزاداری برسانند.
چهل منبر چهل‌منبرون چهل‌منبران پامنبری شمع‌گذاری چهل و یک منبر	روز عاشورا و تاسوعا	مساجد و حسینیه‌ها	مازندران گیلان گرگان اصفهان تهران خراسان آذربایجان کاشان اراک	قاجار	شمع	روشن نگه‌داشتن چراغ روضه امام حسین	روشن کردن شمع بر روی منبر یا محل دیگری برای رفع حاجت‌ها.
حسن، حسین	ماه محرم و صفر	حسینیه‌ها	سمنان زنجان خراسان			عزاداری	دسته عزاداران که دور هم حلقه تشکیل داده و با ریتمی منظم، در پاسخ به کسی که عبارت «حسن» می‌گوید،‌ پاسخ «حسین» می‌دهند.
حسی	روز عاشورا	خیابان	ترینیداد و توباگو	معاصر	گلدسته و علامت	عزاداری	دسته‌عزاداری شیعیان با همراهی غیرشیعیان منطقه در روز عاشورا
حسین حسین‌			مازندران			عزاداری	این مراسم که با عبارت «حسین حسین سرهادیم صداره» (به فارسی: با صدای بلند حسین حسین بگوییم) برگزار می‌شود.
حلواپزان	۵ صفر	مسجد	اهر				طبخ حلوا با سنت و روشی مخصوص به همراه مداحی و عزاداری در حین پخت
خیمه‌سوزان	روز عاشورا	خیابان	ایران هند عراق	آل‌بویه	خیمه‌ و مشعل	تداعی‌‌ سوزاندن خیمه‌های اهل‌بیت امام حسین در نبرد کربلا	آتش زدن خیمه‌هایی که در ایام محرم برپا شده بودند.
دسته عزاداری	ماه محرم و صفر	خیابان	ایران عراق لبنان ازبکستان اندونزی پاکستان هند مالزی تایلند میانمار نیجریه الجزایر تونس	آل‌بویه		عزاداری	حرکت گروهی از عزاداران در خیابان‌ها با تشریفاتی خاص
ذوالجناح‌گردانی	روز عاشورا	خیابان	اصفهان	صفویه	اسب	تداعی‌کننده اسب امام حسین در نبرد کربلا	گرداندن اسبی تزئین‌شده در روز عاشورا در میان دسته‌های عزاداری. این اسب در طول سال، مورد احترام مردم قرار می‌گیرد.
روضه‌خوانی	محرم و صفر و دیگر ایام سال	حسینیه و تکایا	مناطق شیعه‌نشین	قرن ۱۰ق		عزاداری	خواندن‌ مقتل‌های برگردان شده (همچون کتاب روضةالشهدا) یا منظوم شده برای عزاداران.
زار‌خاک	روز عاشورا	خیابان	اصفهان		نخل	عزاداری	دسته‌ای از عزاداران که با حرکت در کوچه و خیابان، با مناسکی خاص، خود را به خاک می‌افکنند.
زنجیرزنی	محرم و صفر	حسینیه خیابان	ایران هند پاکستان عراق	قاجاریه	زنجیر	به یاد مصائب اسیران کربلا	عزادارانی که زنجیرهای عزادارای را به دوش خود می‌کوبند.
سلام و تسلیت به حضرت معصومه (س)	روز عاشورا	حرم حضرت معصومه	قم	قاجاریه		عزاداری	حرکت دسته‌های عزاداری به سمت حرم و عرض تسلیت به حضرت فاطمه معصومه (س)
سنج و دمام	محرم و صفر	خیابان حسینیه	بوشهر		سنج‌ و دمام	عزاداری	استفاده دمام، یک ساز قدیمی، در کنار سنج برای برگزاری دسته‌جات عزاداری و ریتم در آن.
سنگ‌زنی چق‌چقه‌زنی چکچکوزنی		خیابان	سمنان اصفهان فارس مرکزی	قاجار	سنگ و چوب	خاک و سنگ بر سر ریختن بنی‌اسد پس از مواجهه با اجساد شهدای کربلا	گروه‌هایی از مردان، با در دست گرفتن سنگ یا چوب‌های کوچکی، در دسته‌های عزاداری، آنها را به هم می‌کوبند.
سیاه‌پوشی	محرم و صفر		مناطق‌شیعه‌نشین	قرن ۱ قمری	پیراهن و پارچه سیاه	عزاداری	عزاداران، لباس سیاه را با آغاز ایام عزاداری امام حسین (ع) با آداب خاصی به تن می‌کنند.
سینی‌گردانی		خیابان	خوزستان			عروسی قاسم بن الحسن	سینی‌های دارای خوراکی‌ها و وسایل عروسی، به عنوان حجله دامادی قاسم بن الحسن
سینه‌زنی	محرم و صفر		مناطق شیعه‌نشین	قرن ۱ قمری		عزاداری	دست بر سینه کوبیدن عزاداران در میانه مراسم‌های عزاداری
شاخسی واخسی شاه‌حسین‌گویان	محرم		تبریز	صفویه	چوب‌دستی	تداعی‌کننده حرکت حبیب بن مظاهر و یاران امام برای نشان دادن وفاداری به امام با حرکت دادن شمشیرهایشان	عزاداران نوعی چوب مخصوص را از زمین تا فرق سر خود حرکت می‌دهند و به صورت منظم شعار «شاخسِی» (شاه‌حسین) «واخسِی» (وای‌حسین) سرمی‌دهند.
شاطری	روز‌ عاشورا	خیابان	جزن در دامغان	صفویه	چوب‌دستی	کسانی که خبر شهادت امام حسین (ع) را به دیگر نواحی رساندند	دسته‌ای از افراد به نام «شاطری» در جلوی دسته‌های عزاداری سینه‌زنی می‌دوند و راه را برای عبور دسته عزاداری باز می‌کنند.
شال‌زنی شال‌گردانی	روز عاشورا	خیابان	اصفهان		شال	عزاداری	کوبیدن شال‌های روی گردن و سینه بر روی دوش در دسته‌های عزاداری‌ این مراسم در ضمن مراسم زارخاک برگزار می‌شود.
شام غریبان لیلة الوحشة	غروب روز عاشورا		ایران عراق پاکستان	قاجاریه		به تاسی از غربت اسیران جنگ کربلا در اولین شب پس از کشته شدن امام حسین (ع)	نوعی‌ عزاداری آرام که از زنجیرزنی، علم‌کشی و ... استفاده نمی‌شود و عموما در فضای تاریک اجرا می‌گردد.
صدقه عاشر آی	دهه اول محرم		گلستان			عزاداری و نذری	ترکمن‌های استان گلستان در ایام محرم، به دادن نذری (صدقه) این ایام را پاس می‌دارند.
عزاداری طویریج	روز عاشورا	حرم‌ امام حسین	کربلا	قرن‌ ۱۳ قمری		به تاسی از ماجرای رسیدن بنی‌اسد به اجساد شهدای کربلا	حرکت‌ دسته بزرگ عزاداران به سمت حرم امام حسین (ع) در روز عاشورا با مناسکی خاص
علم‌بندی	سوم محرم	حیاط مساجد، حسینیه‌ها و تکایا	آذربایجان خراسان‌جنوبی	قرن ۱۱ قمری	علم	به تاسی از برافراشته شدن علم امام حسین (ع) در کربلا پس از ورود کاروان امام	بستن علم‌های عزاداری توسط عزاداران برای آماده‌سازی مراسم علم‌گردانی.
علم‌شویی	دوم‌ محرم	ساحل دریا	هرمزگان	قرن ۱۲ قمری	علم	از آب گرفته شدن ۱۲ علم از آب‌های دریا در قرن ۱۲ قمری توس اهالی	شست‌شوی علم‌های چوبی مقدس در این شهر در آب دریا و با رعایت آدابی خاص.
علم‌کشی علم‌گردانی	دهه اول محرم	خیابان	افغانستان ایران پاکستان	صفویه	علم	به نشانه علم حضرت عباس (ع)	حمل کردن علم‌های عزاداری در دسته‌های عزاداری
فرمازنان‌‌ فرما زنون فرما بزوئن	روز عاشورا	خانه‌های شخصی	مازندران			عزاداری و نذری	باز‌ کردن درب خانه‌ها به روی عزاداران برای پذیرایی از آنها
قمه‌زنی	روز‌ عاشورا		ایران عراق	صفویه	قمه	سر به محمل کوبیدن حضرت زینب (س)	اصابت ضربه شمشیر و قمه به سر عزاداران برای جاری کردن خون از سر
قوم بنی‌اسد قتل‌الحسین	۲‌تا‌۳ روز پس از عاشورا		مازندران			به‌ تاسی از حرکت بنی‌اسد برای دفن شهدای کربلا	حرکت دسته‌های عزادارای
کرب‌زنی کارب‌زنی	روزهای تاسوعا، عاشورا، ۱۳ و ۱۷ محرم	خیابان	مازندران و گیلان		کرب‌ (چوب)	پشیمانی کسانی که در نبرد کربلا حاضر نشدند	کوبیدن تکه‌چوب‌های تراشیده، به یکدیگر در دسته‌های عزاداری
کرنانوازی	روز عاشورا	خیابان	مازندران		کرنا		دسته کرنانوازان، با سازهای خود در روز عاشورا، صدایی خاص با وزن «وای حسین کشته‌شد» می‌نوازند.
کمل به سر کاه به سرکمل‌زنی	روز تاسوعا و عاشورا	خیابان	مازندران		کاه	عزاداری	دسته‌ای پیشاپیش دسته عزاداران بدون آنکه مرثیه‌خوانی کنند، فقط کاه به سر می‌ریزند. این گروه پس از شنیدن نام شهدای کربلا، یکصدا می‌گویند: «شهید شد»
گهره‌بدی گهواره‌بندی	روز‌ عاشورا	حسینیه	مازندران		گهواره	به تاسی از گهوراه حضرت علی اصغر (ع)	تزئین گهواره‌ای با پارچه‌های رنگی با آیینی خاص.
گل‌مالی خره‌گیری	هفتم تا دهم محرم	خیابان	لرستان ایلام		گل	عزاداری	عزادار در این مراسم، به نشانه عزاداری در ماه محرم، سر، لباس، چادر، عکس یا سنگ‌قبر درگذشتان را گل‌مالی می‌کنند.
مجمعه‌گذاری	دهه اول محرم		مازندران			عزاداری و نذری	طبخ‌ غذای نذری در خانه‌ها و انتقال آن به وسیله مجمعه‌ها به حسینیه برای پذیرایی از عزاداران حسینی
مراسم تابوت	دهه اول محرم	خیابان	اندونزی	قرن ۱۲ قمری	تابوت	عزاداری	حمل تابوتی بزرگ به سمت دریا و انداختن آن در دریا با رعایت آدابی خاص
مشعل‌گردانی پول که تولاماخ	دهه اول محرم	خیابان	آذربایجان تهران قم یزد کشور عراق	صفویه	مشعل‌	آتش‌زدن خیمه‌های امام حسین (ع) در نبرد کربلا	آتش روشن کردن بر روی مشعل‌های ۷۲ گانه و گرداندند در دسته‌های عزاداری.
مقتل‌خوانی	دهه اول محرم		ایران و عراق	قرن ۵ قمری		عزاداری	خواندن‌ مقتل برای عزاداران از روی کتب مقاتل
منبرکشی‌	روز‌ تاسوعا		مازندران		منبر		خارج کردن منبر از حسینیه و طبخ غذا‌ نذری در پای آن
نخل‌بندی	روزهای پیش از تاسوعا		ایران	صفویه	نخل	تزئین و تهیه نخل به نماد تابوت امام حسین (ع)	تزئین نخل برای آماده‌سازی مراسم نخل‌گردانی
نخل‌گردانی	دهه اول محرم	خیابان	شاهرود قشم مازندران	صفویه	نخل	گرداندن نخل به عنوان نماد تابوت امام حسین (ع)	گردانندن نخل عزاداری بر روی دست عزاداران که در هر منطقه، با رسمی خاص اجرا می‌گردد.
شمع پایلاماخ	روز‌ تاسوعا	مسجد	آذربایجان		شمع	تاریکی‌‌ خیمه‌های کاروان امام حسین (ع)	نذر و روشن کردن شمع در جریان عزاداری حسینی
نذری	ماه محرم و صفر	خیابان حسینه مساجد	مناطق شیعه‌نشین			عزاداری و نذر	پخش‌‌ غذا،‌ خوراکی و نوشیدنی‌های نذری در میان عزاداران و مردم.
نوحه‌خوانی	محرم و صفر		مناطق شیعه‌نشین			عزاداری	خواندن شعر و ذکر مصائب همراه با غم و اندوه و آدابی خاص، در رثا و عزای امام حسین(ع)
همایش شیرخوارگان حسینی	اولین جمعه ماه محرم		مناطق شیعه‌نشین	معاصر		پاسداشت حضرت علی اصغر (ع)	برگزاری تجمع کودکان و مادران به پاسداشت حضرت علی اصغر (ع)
یزله‌خوانی هوسه‌خوانی	ماه محرم و صفر		عراق جنوب ایران		دمام و سنج	عزاداری	عرب‌های، در جشن‌ها و عزاداری‌های خود،‌ به صورت دایره‌ای،‌ شانه به شانه می‌ایستند و با ریتمی مشخص، سینه می‌زنند.
یوم الحسین	ماه‌محرم		ایران هند پاکستان آمریکا بریتانیا اسکاتلند	معاصر		عزاداری و گرامی‌داشت	تجمع عزاداران در ایام عزاداری حسینی برای گرامیداشت واقعه عاشورا
یوم العباس	روز هشتم محرم	خیابان	زنجان در ایران	معاصر		عزاداری	دسته‌ عزاداری بزرگی از عزاداران که با قربانی و ایستگاهای صلواتی و نذری همراه است.