الإحْتِجاجُ عَلی أهْلِ اللّجاج مشهور به الاحتجاج کتابی کلامی و به زبان عربی نوشته ابومنصور، احمد بن علی بن ابی طالب طبرسی از علمای قرن۶ قمری است. این کتاب در بیان احتجاحات (بحث و استدلال) پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) و برخی از پیروان آنها با مخالفان خود از فرقه‌های مختلف است. برخی از عالمان شیعی در انتساب کتاب اشتباه کرده و آن را به فضل بن حسن طبرسی صاحب تفسیر مجمع البیان نسبت داده‌اند.
.jpg) | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | ابومنصور احمد بن علی طبرسی (قرن ۶) |
| تاریخ نگارش | قرن ششم |
| موضوع | کلام، مناظرات و احتجاجات امامان با مخالفان |
| زبان | عربی |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | دارالنعمان |
| تاریخ نشر | ۱۳۸۶ ق |
احتجاج دارای ترجمه‌ها و شروح متعددی است و بسیاری از بزرگان بر آن اعتماد کرده‌اند.
پیشینه
در طول تاریخ اسلام، بسیاری از بزرگان، با انگیزه اثبات حق و رد باطل، کتاب‌هایی با عنوان و موضوع احتجاج نوشته‌اند یا فصولی از کتاب خود را به نقل احتجاجات در موضوعات گوناگون اختصاص داده‌اند. نزدیک به ۲۰ عنوان کتاب با نام «الاحتجاج» در میان کتب شیعه به چشم می‌خورد.[۱] اولین کتابی هم که در این باره و با نام «الاحتجاج» نوشته شد، کتاب «محمد بن ابى عمير» از اصحاب امام هفتم(ع) بود.[۲]
نام اصلی کتاب
بنا بر آن چه در خطبه ابتدایی کتاب آمده، نام کتاب «الاحتجاج» بوده و اشاره‌ای به نام «الإحتجاجُ عَلی أهلِ اللّجاج» نشده است، هر چند دیگران این کتاب را به نام دوم معرفی کرده‌اند. این کتاب به «احتجاج طبرسی» نیز شهرت دارد. این کتاب شامل بحث‌ها، مناظرات و استدلال‌های امامان معصوم(ع) و بزرگان دین با مخالفان در موضوعات مختلف است.[۳][یادداشت ۱]
انتساب کتاب
صاحب کتاب لؤلؤة البحرین می‌نویسد:
- برخی از متأخّرین أصحاب ما در نسبت دادن کتاب احتجاج به أبو علی طبرسی مؤلّف تفسیر مجمع البیان اشتباه نموده و از جمله ایشان محدّث امین استرابادی و پیش از او صاحب رساله مشایخ الشّیعه،منسوب به پدر شیخ بهائی و پیش از او محمّد بن أبی جمهور أحسائی در کتاب عوالی اللئالی است. همچنین از جمله اشخاصی که در این باره اشتباه و غفلت نموده قاضی نورالله شوشتری در مجالس المؤمنین است.[۴]
انگیزه نگارش
طبرسی در مقدمه الاحتجاج می‌گوید:
- آن چه باعث شد من چنین کتابی تألیف کنم، این بود که عده‌ای از شیعیان امامیه دست از استدلال و بحث با مخالفان برداشته‌اند و می‌گویند این کار بر ما روا نیست زیرا پیامبر و ائمه (ع) هیچ گاه جدال نکرده‌اند و به شیعه نیز چنین اجازه‌ای نداده‌اند؛ لذا تصمیم گرفتم در یک کتاب بحث‌های بزرگان را با مخالفان در اصول و فروع دین جمع کنم. طبرسی در ادامه متذکر می‌شود که نهی آنان از مجادله، نسبت به افراد ضعیف در دفاع از دین و عقاید بوده است، نه افراد مُبَرّز و توانا برای ابراز حق و دفع باطل.[۵]
ارزش و اعتبار روایات کتاب
کتاب الاحتجاج از کتب معتبری است که علما به آن اعتماد دارند و بدون هیچ دغدغه‌ای روایات آن را نقل می‌کنند. تنها اشکالی که متوجه روایات کتاب شده آن است که اکثر روایات آن مرسل است و هیچ سندی در کتاب برای آنها یافت نمی‌شود.
مصنف در مقدمه کتاب می‌نویسد: من بجز روایات تفسیر امام عسکری بقیه روایات کتاب را بدون سند آورده‌ام زیرا یا اجماع بر آنها هست یا موافق عقل‌اند یا در کتب مخالف و موافق مشهورند و روایات تفسیر منسوب به امام عسکری (ع)را با ذکر سند در ابتدای آنها آوردم، چرا که از حیث شهرت مانند بقیه روایات کتاب نیستند. با این سخن طبرسی، تمام علما با وجود روایات بدون سند، آن را پذیرفته و بدان اعتماد کرده‌اند.[۶]
احتجاج در نگاه علما و بزرگان
بسیاری از بزرگان شیعه مانند شیخ حر عاملی در امل الآمل،[۷] خوانساری در روضات الجنات،[۸] خویی در معجم رجال الحدیث[۹] و دیگران، آن را کتابی معتبر، نفیس، نیکو و دارای فوائد بسیار دانسته‌اند.
ترتیب مطالب
- مقدمه کتاب شامل: اخباری متضمن نهی از جدل و مناظره و نکوهش آن، و انگیزه تالیف کتاب.
- احتجاجات و استدلالات ماثور از پیغمبر اکرم(ص) و سایر ائمه معصومین درباره اصول و فروع دین.
- ذکر واقعه غدیر خم، ماجرای فدک و محاجه‌های حضرت علی(ع) و فاطمه زهرا(س) و دیگر صحابه و اهل بیت.
- محاجات امام علی (ع) با معاویه و اهل شام و خوارج و نقص کنندگان بیعت با او.
- در بخش پایانی، احتجاجات صاحب الزمان(عج)، مکاتبات آن حضرت در زمان غیبت صغری با نواب اربعه، توقیعات حضرت در زمان غیبت کبری.[۱۰]
طبرسی کتابش را با نقل آیاتی چند از قرآن کریم درباره احتجاج و جدال احسن و فضیلت این کار آغاز کرده است. مانند: آیه ۱۲۵ سوره نحل وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ و با آنان به [شيوه‌اى] كه نيكوتر است مجادله نماى. و آیه ۲۹ سوره عنکبوت وَلَا تُجَادِلُوا أَهْلَ الْكِتَابِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ و با اهل كتاب، جز به [شيوه‌اى] كه بهتر است، مجادله مكنيد. هم چنین در همین قسمت روایتی از پیامبر(ص) نقل کرده که فرمود: نَحْنُ الْمُجَادِلُونَ فِي دِينِ اللهِ عَلَى لِسَانِ سَبْعِينَ نَبِيّاً. ما در راه (تبلیغ) دین خدا از زبان هفتاد پیامبر مجادله می‌کنیم. [۱۱] آخرین مطلب کتاب احتجاج نقل مناظره‌ای رمز گونه میان سید مرتضی و ابوالعلاء معری است. [۱۲]طبرسی در پایان این مناظره نقل کرده که چون ابوالعلا معری از عراق بیرون می‌رفت از وی درباره سید مرتضی پرسیدند و او این دوبیت شعر را در وصفش سرود:
[۱۳]«اى پرسش کننده از احوالات و كیفیّات سیّد مرتضى آگاه باش که من چون به خدمتش رسيدم که از او سؤال‌هائى بنمایم او را دريافتم مردى که از انواع عار و ننگ و قذارت مُبَرّى و پاكیزه بود. اگر تو به نزد او بروى هر آینه خواهى دید که تمام افراد بشر در یک مرد گرد آمده و تمام روزگار در یک ساعت و تمام بساط زمین دریک خانه جمع شده است.» [۱۴] طبرسی پس از نقل این ابیات مطلبی را از کتاب سید مرتضی به نام الرسالة الباهرة في فضل العترة الطاهرة در باره مقدم بودن ائمه (ع) برتمام پیامبران جز پیامبراکرم(ص) نقل کرده است و کتابش را با نقل این مطلب پایان برده است. سید مرتضی در این رساله اثبات کرده که به اتفاق شیعه امامیه معرفت آنان مانند معرفت خداوند در حکم ایمان و اسلام است و جهل به مقامشان خروج از ایمان و اسلام است. سید مرتضی هم چنین گفته است که به اعتقاد تمام پیروان شافعی صلوات بر پیامبر(ص) در تشهد آخر نماز واجب و از ارکان نماز است و بیشترشان صلوات بر آل محمد را مثل صلوات بر پیامبر در تشهد واجب می‌دانند و در هر حال چه صلوات را واجب بدانند یا مستحب باید که در حق اهلبیت(ع) معرفت حاصل کنند. [۱۵]
ترجمه‌ها و شروح
ترجمه‌ها
- ترجمه مولی نظام‌الدین احمد غفاری مازندرانی.
- ترجمه‌ای از جعفری.
- ترجمه ابوالحسن، علی بن حسن زواری، مفسر و شاگرد محقق کرکی با نام «کشف الاحتجاج».
- ترجمه عمادالدین قاری استرآبادی.
- ترجمه با نام «كشف الاحتجاج» از ملا فتح‌الله کاشانی (متوفای ۹۸۸ق) که همراه با شرح کتاب است.
شروح
- شرح ملا فتح الله کاشانی.
- شرح میرزا ابوالحسن بحرانی (متوفای ۱۱۹۳ق) از علمای بزرگ دوران زندیه در شیراز.
- شرح سید احمد بن محمد حسینی مختاری.[۱۶]
نسخه‌ها
- نسخه خطّی کتابخانه آستان قدس رضوی.
- نسخه خطّی کتابخانه ملک.
- نسخه‌ای به خطّ کرمعلی بن محمّد باقر کرمانی پاریزی سیرجانی مشهدی، به خطّ نسخ، مربوط به سنه ۱۳۱۸
ق، دارای حواشی به خط نستعلیق است که متعلّق به کتابخانه ملک است.
- نسخه خطّی مربوط به کتابخانه ملک، به خطّ نسخ به قلم محمّد بن محمّد علی خاوری، مربوط به سنه ۱۰۶۹ق.[۱۷]
چاپ
- در سال ۱۲۶۸ق در ایران
- در سال ۱۳۰۰ق در ایران
- در سال ۱۳۵۴ق در نجف اشرف
- در سال ۱۴۰۳ق در ایران. این چاپ از چاپی عکس‌برداری شده که مربوط به مؤسسه الجواد در بیروت است و چاپی بسیار زیباست که در ابتدای آن مقدمه ای به قلم علامه سید محمد بحرالعلوم آمده است.
تحقیق کتاب توسط سید محمدباقر موسوی خرسان انجام شده است. ایشان علاوه بر استخراج آیات و توضیح کلمات مشکل، مطالب تحقیقی فراوانی آورده که شامل زندگینامه بسیاری از شخصیت‌های مذکور در متن کتاب و روایات فراوانی است که توضیح آنها در پاورقی کتاب آمده است. در پایان کتاب نیز فهرست مطالب کتاب و مطالب حواشی ذکر شده است.
پانویس
- ↑ طهرانی، الذریعه، ۱۴۰۷ق، ج۱، صص۲۸۱-۲۸۴.
- ↑ الاحتجاج علی اهل اللجاج، کتابخانه دیجیتال نور.
- ↑ طبرسی، الاحتجاج، ۱۳۸۶ق، ج۱، ص۵(مقدمه کتاب).
- ↑ طبرسی، الاحتجاج، ترجمه جعفری، ۱۳۸۱ش، ص ۸.
- ↑ طبرسی، الاحتجاج، ۱۳۸۶ق، ج۱، ص۴.
- ↑ طبرسی، الاحتجاج، ۱۳۸۶ق، ج۱، ص۴.
- ↑ حر عاملی، امل الآمل، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۱۷.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات،۱۳۹۰ ش، ج۱، ص۶۵.
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۶۵.
- ↑ الاحتجاج علی اهل اللجاج، کتابخانه دیجیتال نور.
- ↑ طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۲۴-۱۵.
- ↑ طبرسی، احتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۵۰۲.
- ↑ طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۵۰۶.
- ↑ حسینی طهرانی، مهرتابان، ۱۴۲۶ق، ص ۱۲-۱۴.
- ↑ طبرسی، احتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۵۰۶.
- ↑ الاحتجاج علی اهل اللجاج، کتابخانه دیجیتال نور.
- ↑ طبرسی، الاحتجاج، ترجمه جعفری، ۱۳۸۱ش، ص۹.
یادداشت
- ↑ هرچند در مقدمه کتاب اشاره‌ای به عنوان «الإحتجاجُ عَلی أهلِ اللّجاج» نشده است ولی طبرسی در مقدمه کتاب تصریح دارد که پیامبر و امامان کسانی را از مجادله وجدال علمی با دشمنان و مخالفان نهی کرده‌اند که توانایی انجام این کار راندارند و گرنه کسانی که می‌توانند در میدان مجادله و احتجاج، بر مخالفان( اهل اللّجاج) غلبه بیابند مجاز به این کار هستند ...«وأنهم عليهم السلام إنما نهوا عن ذلك الضعفاء والمساكين من أهل القصور عن بيان الدين دون المبرزين في الاحتجاج الغالبين لأهل اللجاج...». الطبرسی، الاحتجاج، ۱۳۸۶ق، ج۱ ص۴.
منابع
- طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، نجف، دارالنعمان، ۱۳۸۶ ق.
- طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، ترجمه جعفری، تهران، اسلامیه، ۱۳۸۱ ش.
- حسینی طهرانی، محمدحسین، مهر تابان، ۱۴۲۶ق، مشهد نشر نورملکوت قرآن.
- حر عاملی، محمد بن حسن، بغداد، مکتبة الأندلس.
- خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۳ ق.
- خوانساری، محمد باقر، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، قم، اسماعیلیان.
- الاحتجاج علی اهل اللجاج، کتابخانه دیجیتال نور، تاریخ بازدید: ۱۴ اسفند ۱۳۹۹ش.