ادبیات عاشورایی
ادبیات عاشورایی به آثاری مرتبط با واقعه کربلا اطلاق میشود که در قالب گزارشهای تاریخی مکتوب، اشعار و مراثی، ادبیات نمایشی و داستانی دستهبندی میشوند. برخی با استناد به رجزها و شعارهای امام حسین(ع) و یارانش در روز عاشورا، این آثار را سرآغاز ادبیات عاشورایی میدانند. این ادبیات با مرثیهسرایی و خطبهخوانی امام سجاد(ع) و حضرت زینب(س) در سوگ شهیدان کربلا ادامه یافت و به مرور زمان، هم در میان شیعیان و هم غیرشیعیان گسترش پیدا کرد. توصیه امامان شیعه به سرودن شعر در سوگ امام حسین(ع) را از عوامل این گسترش میدانند.
ادبیات عاشورایی را بازتابی از وجوه مختلف انسانی، همچون روحیه انقلابی و حماسی، در کنار وفاداری و محبت میدانند. این جریان از طریق گونههای مختلف ادبی توسعه یافته است. شعر، مقتلنگاری (گزارشهای مکتوب مربوط به واقعه کربلا)، روضهخوانی، تعزیه، فیلمنامه و نمایشنامه از جمله این گونهها هستند. شعر، به طور سنتی، بخش اصلی ادبیات عاشورایی را تشکیل میدهد و اشعاری از فرزدق، سید حمیری و ابوالاسود دوئلی در این دسته قرار دارند. ترکیببند اثر محتشم کاشانی از مشهورترین نمونههای این اشعار است.
در حوزه ادبیات داستانی، رمانهای نامیرا، پدر، عشق و پسر و شماس شامی را از آثار مرتبط با این جریان میدانند. همچنین، ادبیات عاشورایی مبنای شکلگیری برخی آثار سینمایی همچون روز واقعه و روز رستاخیز و مجموعههای تلویزیونی نظیر معصومیت ازدسترفته و شب دهم بوده است.
تاریخچه
واقعه کربلا موجب شکلگیری گونهای خاص از ادبیات شد که به ادبیات عاشورایی معروف است.[۱] این ادبیات پس از واقعه عاشورا با مرثیهسرایی در سوگ شهیدان کربلا و سپس گزارش مکتوب این واقعه آغاز شد و در قرنهای بعدی گسترش یافت. امامان شیعه شاگردان و اصحاب خود را به سرودن شعر در مرثیه امام حسین(ع) تشویق میکردند[۲] و از آنان میخواستند با سرودن این اشعار، مردم را نسبت به شهادت ایشان آگاه سازند.[۳] برخی بر این باورند که یکی از اصلیترین عوامل گسترش و شیوع ادبیات و شعر عاشورایی، تشویق شاعران توسط ائمه(ع) به سرودن شعر و همچنین بیان روایاتی در فضیلت سرودن اشعار در رثای امام حسین(ع) بوده است.[۴]
نظم(شعر و مرثیه)
بخش عمدهای از ادبیات عاشورایی را اشعار و مراثی تشکیل میدهد که توسط شاعران مختلف سروده شدهاند.[۵] مرثیهسرایی به معنای ابراز مهربانی و رحمت نسبت به فردی است که از دنیا رفته است. اگر بر کسی که درگذشته گریه کنند و نیکیهای او را برشمارند، در واقع بر او مرثیه گفتهاند. تفاوت مدح و رثا در این است که در رثا، شخص ممدوح از دنیا رفته و مرثیهسرا الفاظی دالِّ بر این موضوع به کار میبرد.[۶]
معمولاً مراثی از دیگر اشعار یک شاعر شیواتر و بلیغتر هستند، چراکه به گفته یک اعرابی در پاسخ به اَصْمَعی، مراثی زمانی سروده میشوند که قلب میسوزد.[۷]
جورج سمعان جرداق معتقد است که فجایع و مصائبی که بر امامان شیعه، بهویژه در کربلا، وارد شدهاند، برای جاری کردن اشک و آتش زدن دل کافی است. او بر این باور است که شیعه دارای دو عاطفه است: عاطفه خشم و عاطفه حزن. هرگاه عاطفه خشم تحریک شود، ترانههای غم و اشک سروده میشود و هرگاه عاطفه حزن برانگیخته شود، ادبیات حزن و گریه پدید میآید. وی همچنین معتقد است که در ادبیات شیعه هم نیرویی نهفته است و هم ضعفی، هم نرمی و هم درشتی؛ خشمْ ادبیات انقلابی و حماسی آفریده و خونْ ادبیات وفا و محبت را شکل داده است.[۸]
برخی بر این باورند که در تاریخ بشر هیچ شخصیتی به اندازه امام حسین(ع) مورد توجه شاعران قرار نگرفته و این حجم از شعر و نثر در مدح و رثای او بیسابقه است.[۹] از همین رو، برخی معتقدند که شعر در نشر اهداف امام حسین(ع) نقش بسیار مهمی داشته است.[۱۰] همچنین، برخی بر این باورند که سرودن شعر درباره امام حسین(ع)، ابعاد عاشورا و اهداف آن، همانند یاری او در کربلا با شمشیر است.[۱۱]
برخی با استناد به رجزها و شعارهای امام حسین(ع) و یارانش معتقدند که آغازگران ادبیات عاشورایی شهیدان کربلا و بستگان آنان بودهاند.[۱۲] افزون بر این، برخی خطبه امام سجاد در شام، خطبه حضرت زینب در شام و زیارتنامههای نقلشده از چهارده معصوم را از نخستین نمونههای نثر عاشورایی دانستهاند.[۱۳]
نویسنده ادب الطف نام بیش از ۵۰۰ شاعر عاشورایی را از قرن نخست تا قرن پانزدهم قمری گردآوری کرده است.[۱۴] از جمله مرثیهسرایان عاشورا در قرن نخست قمری میتوان به بشیر بن جذلم، عبیدالله بن حر جعفی، سلیمان بن قته خزاعی و ابوالاسود دئلی اشاره کرد.[۱۵] برخی نخستین شاعر عربی را که درباره واقعه عاشورا شعر سروده است، عُقبة بن عَمرو سَهمی دانستهاند.[۱۶]
همچنین، شاعران برجستهای همچون کمیت اسدی، سید حمیری و دعبل خزاعی که به ترتیب معاصران امام باقر(ع)، امام صادق(ع) و امام رضا(ع) بودند، نیز در رثای امام حسین(ع) اشعاری سرودهاند.[۱۷]
درختان را دوست دارم
که به احترام تو قیام کردهاند
و آب را
که مهر مادر توست
خون تو شرف را سرخگون کرده است
شفق، آینهدار نجابتت
و فَلَق محرابی
که تو در آن نمازِ سرخِ شهادت گزاردی
در فکر آن گودالم
که خون تو را مکیده است
هیچ گودالی چنین رفیع ندیده بودم
در حَضیض هم میتوان عزیز بود
از گودال بپرس
امامان شیعه نقش مهمی در شکلگیری ادبیات شیعه، بهویژه ادبیات عاشورایی، داشتهاند. آنان اصحاب خود را به سرودن اشعاری در سوگ امام حسین(ع) و یارانش تشویق میکردند؛ امام صادق(ع) در روایاتی به سرودن شعر درباره امام حسین(ع) سفارش کرده است.[۱۸] همچنین، امام رضا(ع) از دعبل خزاعی خواسته است که در شهادت امام حسین(ع) مرثیهسرایی کند.[۱۹] آن حضرت برای ترغیب به این کار میفرمود: «هرکس در خصوص ما یک بیت شعر بسراید، خداوند خانهای که هفت برابر این دنیاست در بهشت برای او بنا خواهد کرد و در آن خانه هر مَلَک مُقَرَّب و پیامبر مُرسَلی او را زیارت خواهد کرد.»[۲۰]
شاعران شیعه مانند کمیت، فرزدق، عبدالله بن کثیر، دعبل، سید حمیری با اشعار خود در شکلگیری ادبیات عاشورایی نقش داشتهاند. افزون بر این، شاعران غیرشیعی نیز درباره واقعه عاشورا شعر سرودهاند؛ از جمله، از شافعی، پیشوای شافعیان، مرثیهای عاشورایی نقل شده است.[۲۱] همچنین، عبدالجلیل رازی شعرهای شاعران حنفی و شافعی درباره امام حسین(ع) را غیرقابل شمارش توصیف میکند.[۲۲]
بر اساس گزارش کتاب دائرة المعارف الحسینیه، یکی از قالبهای شعری عامیانه در زبان عربی که بیشترین کاربرد آن در رثای امام حسین(ع) دارد، «ابوذیه» نامیده میشود.[۲۳] این قالب شعری بیشتر در عراق و منطقه خوزستان ایران رایج است.[۲۴] در ۹ جلد از این کتاب، تلاش شده است که تمامی اشعار سرودهشده در این قالب گردآوری و بر اساس حروف الفبا دستهبندی شوند.[۲۵]
زبان فارسی
آغاز سرودن شعر فارسی در عزای امام حسین(ع) به نیمه دوم قرن چهارم قمری و دوران حکومت شیعی آل بویه نسبت داده شده است.[۲۶] برخی نخستین شعر عاشورایی سرودهشده به زبان فارسی را متعلق به کسائی مروزی (م. ۳۹۰ق) میدانند.[۲۷]
در قرنهای بعدی، شاعران برجستهای همچون باباطاهر، ناصر خسرو، سنائی غزنوی، عطار نیشابوری، خواجوی کرمانی، صائب تبریزی و محتشم کاشانی بر غنای اشعار حسینی(ع) افزودند.[۲۹] حجازی شمار شاعران فارسیزبانی که تا قرن ۱۳ قمری درباره امام حسین(ع) و مصائب ایشان شعر سرودهاند را ۷۲ نفر دانسته و تعداد شاعران معاصر (قرن ۱۴ و ۱۵ قمری) را ۲۳۶ نفر عنوان کرده است.[۳۰]
در قرنهای پنجم و ششم قمری، سرودهها درباره واقعه عاشورا چندان فراوان نیست، اما از قرن ششم تا هشتم، مرثیهسرایی گسترش مییابد. در قرن دهم و با ظهور و حاکمیت صفویه در ایران، بخش مهمی از شعر فارسی به واقعه عاشورا اختصاص یافت. محتشم کاشانی، سراینده ترکیببند «باز این چه شورش است»، مشهورترین مرثیهسرای این دوره است. در دوره افشاری، شعر مذهبی عاشورایی دچار افول شد، اما با روی کار آمدن زندیه، شعر آیینی و سوگسرودهها بار دیگر گسترش یافتند.[۳۱]
به گزارش دانشنامه امام حسین، نویسنده کتاب دانشنامه شعر عاشورایی نام ۳۴۰ شاعر را به همراه چند بیت از اشعار آنان گردآوری کرده است.[۳۲] گفته شده است که اشعار عاشورایی به زبان فارسی تا پیش از دوران صفویه بیشتر جنبه حماسی داشت.[۳۳]
نثر
مقتلنگاری
مقتلنگاری بخشی از ادبیات عاشورایی است که گزارشهای مکتوب مربوط به واقعه کربلا را دربر میگیرد. کتابهای مقتل که ماجرای کشته شدن امام حسین(ع) و یارانش را روایت میکنند، جزو میراث ادبی و تاریخی شیعه محسوب میشوند و بیشترین کاربرد آنها در مجالس روضهخوانی است.
آقابزرگ تهرانی در الذریعه از ۱۵۰ مقتل نام برده که درباره واقعه کربلا نوشته شده است.[۳۴] حدود ده مقتل مربوط به قرنهای نخستین است که مقتل ابیمخنف نخستین آنها درباره واقعهٔ عاشورا محسوب میشود.[۳۵] وی زمانی که نگارش مقتل الحسین را آغاز کرد، هنوز برخی از شاهدان واقعهٔ کربلا در قید حیات بودند.[۳۶]
روضة الشهداء را میتوان مشهورترین کتاب مقتل فارسی دانست.[۳۷]
ادبیات نمایشی
ادبیات نمایشی در قالب تعزیهنامه، فیلمنامه و نمایشنامه بخشی از ادبیات عاشورایی محسوب میشود. تعزیهخوانی یکی از سنتهای عاشورایی است که از زمان دیلمیان آغاز شد و در دوره صفویه به شکل فعلی درآمد. آنچه از این هنر نمایشی به ادبیات عاشورایی مربوط میشود، نسخههای تعزیهنویسان و تعزیهسرایان است که گفته میشود در تدوین آنها از کتاب طوفان البکاء استفاده شده است.[۳۸]
برخی فیلمهای سینمایی و مجموعههای تلویزیونی بر اساس ادبیات عاشورایی ساخته شدهاند. روز واقعه به کارگردانی شهرام اسدی و نویسندگی بهرام بیضایی، شب دهم ساخته جمال شورجه، سفیر ساخته فریبرز صالح، و روز رستاخیز ساخته احمدرضا درویش، از جمله فیلمهای مبتنی بر ادبیات عاشورایی هستند.
در تلویزیون نیز آثاری بر مبنای این جریان ساخته شده است؛ از جمله معصومیت از دسترفته اثر داود میرباقری و شب دهم اثر حسن فتحی.[۳۹]
ادبیات داستانی
بخشی از ادبیات عاشورایی شامل متونی است که جنبه داستانی دارند. در این آثار، واقعه عاشورا بیشتر از زاویه اندوه، مصیبت و ابتلاء روایت شده و تدوین آنها با هدف ایجاد تأثیر حزنانگیز برای روضهخوانی مورد توجه بوده است. غالب این آثار برای مجالس سوگواری تألیف شده و هدف عمده آنها فراهم کردن زمینه برای گریه بوده است. از جمله این آثار میتوان به ابتلاء الاولیاء، ازالة الاوهام فی البکاء، اکسیر العبادة فی اسرار الشهادة و محرق القلوب اشاره کرد.[۴۰]
علاوه بر این، رمانهایی نیز درباره این واقعه نوشته شدهاند. نامیرا اثر صادق کرمیار،[۴۱] پدر، عشق و پسر نوشته سید مهدی شجاعی، فراموشان اثر داوود غفارزادگان، و شَمّاس شامی نوشته مجید قیصری از جمله آثاری هستند که به واقعه کربلا پرداختهاند.[۴۲]
پانویس
- ↑ محدثی، فرهنگ عاشورا، ۱۳۸۸ش، ص۴۲.
- ↑ برای نمونه ر. ک. حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۱۴، ص۵۰۴؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۲۵۷.
- ↑ احمدی بیرجندی، «تأثیر فرهنگ عاشورا بر هنر و ادبیات فارسی»،مقاله، مصاحبه، نقد و نظر، تهران، انتشارات نیستان، ۱۳۸۱ش، ص۳۷.
- ↑ حجازی، «حسینبن علی(ع) در آیینه شعر»، مقاله، مصاحبه، نقد و نظر، تهران، انتشارات نیستان، ۱۳۸۱ش،ص۴۷-۴۸.
- ↑ محمدی ریشهری، دانشنامه امام حسین، ۱۳۸۸ش، ج۱۰، ص۱۸۶.
- ↑ الطریحی، مجمع البحرین، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۱۷۵.
- ↑ شنترینی، الذخیره فی محاسن اهل الجزیره، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۳۶۸.
- ↑ جرداق، الامام علی(ع) صوت العدالة الانسانیة، ۱۴۲۶ق، ص۷۶۲.
- ↑ حجازی، «حسینبن علی(ع) در آیینه شعر»،مقاله، مصاحبه، نقد و نظر، تهران، انتشارات نیستان، ۱۳۸۱ش، ص۴۷.
- ↑ محمد صادق محمد، دائرة المعارف الحسینیة؛ معجم الشعراء، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۱۳.
- ↑ محمد صادق محمد، دائرة المعارف الحسینیة؛ معجم الشعراء، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۱۴.
- ↑ محمدی ریشهری، دانشنامه امام حسین، ۱۳۸۸ش، ج۱۰، ص۱۸۶؛ آهمه، «ادبیات عاشورایی، سیر تحول و تکامل آن در ادب فارسی»، ص۱۳۱.
- ↑ احمدی بیرجندی، «تأثیر فرهنگ عاشورا بر هنر و ادبیات فارسی»، مقاله، مصاحبه، نقد و نظر، تهران، انتشارات نیستان، ۱۳۸۱ش،ص۳۷.
- ↑ محمدی ریشهری، دانشنامه امام حسین، ۱۳۸۸ش، ج۱۰، ص۱۸۷.
- ↑ ضیایی، نگرشی انتقادی-تاریخی به ادبیات عاشورا، ۱۳۸۱ش، ص۳۹-۴۰.
- ↑ طوسی، امالی، ۱۴۱۴ق، ص۹۳؛ مهماندار، امام حسین در آیینه شعر و ادب،مجموعه مقالات همایش امام حسین، ج۱۲، مجمع جهانی اهل بیت(ع)، تهران، ۱۳۸۱ش،ص۵۳.
- ↑ احمدی بیرجندی، «تاثیر فرهنگ عاشورا بر هنر و ادبیات فارسی»، ص۳۷.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۱۴، ص۵۰۴.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۲۵۷.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۱۴، ص۵۹۸.
- ↑ ضیایی، نگرشی انتقادی-تاریخی به ادبیات عاشورا، ۱۳۸۱ش، ص۳۷-۳۸.
- ↑ رازی قزوینی، نقض، ۱۳۹۱ش، ص۴۰۴.
- ↑ محمد صادق محمد، دائرة المعارف الحسینیة؛ دیوان الأبوذیة، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۸۲.
- ↑ محمد صادق محمد، دائرة المعارف الحسینیة؛ دیوان الأبوذیة، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۲۸.
- ↑ نک: محمد صادق محمد، دائرة المعارف الحسینیة؛ دیوان الأبوذیة، ۱۴۱۸ق، ج۱-۹.
- ↑ رک: محمدزاده، دانشنامه شعر عاشورایی، ج۲، ص۷۱۷.
- ↑ صفا، گنج سخن، ۱۳۵۵ش، ج۱، ص۶۸؛ مجاهدی، شکوه شعر عاشورا در زبان فارسی، ۱۳۷۹ش،ص۵۹.
- ↑ محمدزاده، دانشنامه شعر عاشورایی، ۱۳۸۶ش، ج۲، ص۷۱۷.
- ↑ حجازی، «حسینبن علی(ع) در آیینه شعر»، ص۶۱-۶۸؛ آهمه، «ادبیات عاشورایی، سیر تحول و تکامل آن در ادب فارسی»،پژوهشنامه معارف حسینی، شماره ۳، پاییز ۱۳۹۵ش، ص۱۳۲.
- ↑ حجازی، «حسینبن علی(ع) در آیینه شعر»، مقاله، مصاحبه، نقد و نظر، تهران، انتشارات نیستان، ۱۳۸۱ش، ص۶۱-۶۸.
- ↑ رک: محمدزاده، دانشنامه شعر عاشورایی، ۱۳۸۶ش، ج۲، ص۷۱۷.
- ↑ ریشهری، دانشنامه امام حسین، ۱۳۸۸ش، ج۱۰، ص۱۸۷.
- ↑ مروری بر ادبیات عاشورایی در گذر زمان، خبرگزاری فرهنگ و هنر.
- ↑ آقابزرگ، الذریعه، بیروت، دارالاضواء، ج۲۲، ص۲۳-۲۴.
- ↑ أبیمخنف، وقعة الطف، ۱۳۶۷ش، مقدمه غروی، ص۷.
- ↑ اسفندیاری، کتابشناسی تاریخی امامحسین، ۱۳۹۱ش، ص۴۲.
- ↑ مظاهری، تراژدی جهان اسلام، ۱۳۹۷ش، ج۱، ص۶۲؛ جعفریان، «ملاحسین واعظ کاشفی و کتاب روضة الشهداء»، ص۲۷۰.
- ↑ فتحعلیبیگی، «منابع ادبی و نمایشی تعزیهنامهها»، ص۴۰-۴۱.
- ↑ «راه طی شده»، وبسایت حوزه (برگرفته از مجله خیمه).
- ↑ جعفریان، درباره منابع تاریخ عاشورا، ۱۳۸۰، ص۵۱-۵۲.
- ↑ صادق کرمیار نویسنده و کارگردان ایرانی، سایت تبیان.
- ↑ مرور پنج رمان که رنگ عاشورایی دارند، مشرق نیوز.
یادداشت
- ↑ ابیاتی از این مرثیه بر اساس نقل شیخ طوسی در امالی این است:
اذَا العَينُ قَرَّت فِي الحَياةِ وَأَنتُمُتَخافونَ فِي الدُّنيا فَأَظلَمَ نورُهامَرَرتُ عَلى قَبرِ الحُسَينِ بِكَربَلافَفاضَ عَلَيهِ مِن دُموعي غَزيرُهافَما زِلتُ أرثيهِ وأَبكي لِشَجوِهِويُسعِدُ عَيني دَمعُها وزفيرُهاوبَكَيتُ مِن بَعدِ الحُسَينِ عَصائِباأطافَت بِهِ مِن جانِبَيها قُبورُهاسَلامٌ عَلى أهلِ القُبورِ بِكَربَلاوقَلَّ لَها مِنِّي سَلامٌ يَزورُها
آنگاه که چشم آدمی، در زندگی روشن شود *و شما در دنیا ، هراسانید، نورِ آن به تاریکی خواهد گرایید.
در کربلا، به دیدار مرقد حسین(ع) رفتم*و از دیدگانم، اشکهای فراوانی برای او سرازیر شد.
همچنان به خاطر مصیبتش، او را میستودم و میگریستم*و اشک و ناله، چشمانم را یاری میکرد.
پس از حسین(ع)، بر کسانی گریستم که* مرقدهایشان، گِرداگردِ او را فراگرفته است سلام بر صاحبان قبرهای کربلا * و اندک است سلام و درود من که به زیارت این قبور میرود.
منابع
- احمدی بیرجندی، احمد، «تاثیر فرهنگ عاشورا بر هنر و ادبیات فارسی»، ادبیات و هنر دینی؛ مقاله، مصاحبه، نقد و نظر، تهران، انتشارات نیستان، ۱۳۸۱ش.
- آهمه، ماهرخ، «ادبیات عاشورایی، سیر تحول و تکامل آن در ادب فارسی»، پژوهشنامه معارف حسینی، شماره ۳، پاییز ۱۳۹۵ش.
- تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء.
- جرداق٬ جورج، الامام علی(ع) صوت العدالة الانسانیة٬ قم، المجمع العالمی لـأهل البیت (ع)، ط۱، ۱۴۲۶ق٬
- حجازی، سید علیرضا، «حسین بن علی(ع) در آیینه شعر»، ادبیات و هنر دینی؛ مقاله، مصاحبه، نقد و نظر، تهران، انتشارات نیستان، ۱۳۸۱ش.
- جعفریان، رسول، درباره منابع تاریخ عاشورا، مجله آینه پژوهش، شماره ۷۱و۷۲، آذر و دی و بهمن و اسفند ۱۳۸۰.
- جعفریان، رسول، ملاحسین واعظ کاشفی و کتاب روضة الشهداء، دوماهنامه آینه پژوهش، شماره ۳۳، مرداد و شهریور ۱۳۷۴ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، قم، ۱۴۰۹ق.
- رازی قزوینی، عبدالجلیل، نقض (بعض مثالب النواصب)، دارالحدیث، قم، ۱۳۹۱ش.
- «راه طی شده»، وبسایت حوزه (برگرفته از مجله خیمه)، تاریخ بازدید: ۲۶ تیر ۱۴۰۱ش.
- شنترینی، ابن بسام، الذخیره فی محاسن اهل الجزیره، بیروت، دار الغرب الاسلامی، ۱۴۲۱ق.
- صفا، ذبیحالله، گنج سخن، دانشگاه تهران، تهران، ۱۳۵۵ش.
- ضیایی، سید عبدالحمید، نگرشی، انتقادی-تاریخی به ادبیات عاشورا با تآکید بر ادبیات منظوم، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۸۱ش.
- الطریحی٬ فخرالدین، مجمع البحرین٬ تهران، مرتضوی، چ۳، ۱۳۷۵ش.
- طوسی، الأمالي، تحقیق وتصحیح: موسسه بعثت، ناشر، دارالثقافه، قم، چاپ اول ۱۴۱۴ق.
- فتحعلیبیگی، «منابع ادبی و نمایشی تعزیهنامهها»، در مجله: فصلنامه تخصصی تئاتر، شماره ۴۹، تابستان ۱۳۹۱ش.
- مجاهدی، محمد علی، شکوه شعر عاشورا در زبان فارسی، قم انتشارات پیک جلال، ۱۳۷۹ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تصحیح: جمعی از محققان، دارالاحیاء الثراث العربی، بیروت، ۱۴۰۳ق.
- مجاهدی، محمد علی، شکوه شعر عاشورا در زبان فارسی، قم انتشارات پیک جلال، ۱۳۷۹ش.
- محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، قم، نشر معروف، چاپ سیزدهم، ۱۳۸۸ش.
- محمد صادق محمد، دائرة المعارف الحسینیة؛ دیوان الأبوذیة، لندن، المرکز الحسینی للدراسات، ۱۴۱۸ق.
- محمدزاده، مرضیه، دانشنامه شعر عاشورایی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ دوم، تهران، ۱۳۸۶ش.
- محمدی ریشهری، محمد، دانشنامه امام حسین بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ(ج۱۰)، دارالحدیث، قم، ۱۳۸۸ش.
- مروری بر ادبیات عاشورایی در گذر زمان، خبرگزاری فرهنگ و هنر.
- «مرور پنج رمان که رنگ عاشورایی دارند»، مشرق نیوز، تاریخ درج مطلب: ۲۵ مرداد ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۲۶ تیر ۱۴۰۱ش.
- مهماندار، مهدی، امام حسین در آیینه شعر و ادب، مندرج در: مجموعه مقالات همایش امام حسین، ج۱۲، مجمع جهانی اهل بیت(ع)، تهران، ۱۳۸۱ش.
- مظاهری، محسنحسام، تراژدی جهان اسلام: عزاداری شیعیان ایران به روایت سفرنامهنویسان، مستشرقان و ایرانشناسان (از صفویه تا جمهوری اسلامی)، نشر آرما، اصفهان، ۱۳۹۷ش.
پیوند به بیرون
| سنتها و مراسمها | فهرست آیینهای عاشورایی • سیاهپوشی • تشتگذاری • زنجیرزنی • سینهزنی • سنج و دمام • مرثیهخوانی • نوحهخوانی • دسته عزاداری • هیئت عزاداری • تعزیهخوانی • روضهخوانی • مقتلخوانی • قمهزنی • نخلگردانی • تابوتگردانی • مراسمتابوت • مشعلگردانی • حسی • گِلمالی • شاخسِی واخسِی • همایش شیرخوارگان • پیادهروی اربعین • خیمهسوزان • چاووشخوانی • عَلَمکشی • چهل منبر • یزلهخوانی • عزاداری طویریج • پردهخوانی • یومالحسین • جاماندگان اربعین • یوم العباس • کفنپوشی • عزاداری زنان بنیاسد • مسلمیه |  |
|---|---|---|
| روضهها | ||
| تعزیهها | ||
| مناسبتها | ||
| مکانها | کربلا • حرم امام حسین(ع) • حرم حضرت عباس(ع) • بینالحرمین • تل زینبیه • گودال قتلگاه • کفالعباس • خرابه شام • خیمهگاه • فرات • غاضریه • نهر علقمه • نینوا • حسینیه • تکیه • سقاخانه • امامباره • حسینیدالان • بازار شام • حرم عبدالعظیم | |
| کتابها | ||
| آداب | ||
| مرثیهها | ||
| وابسته | سوگواری • مقتل • توغ • زیارت عاشورا • تحریفات عاشورا • ادبیات عاشورایی • موکب • لعن یزید • گریه بر حسین(ع) • حدیث ریان بن شبیب • پیرغلام اهلبیت • حسینیه معلی • فقه عزاداری • بنیاد دعبل خزاعی | |