حرم امام رضا(ع)

حرم امام رضا(ع)

تصویری از حرم امام رضا(ع)
نام	حرم امام رضا(ع)
استان	استان خراسان رضوی
شهرستان	مشهد
بخش	مرکزی
اطلاعات اثر
سال‌های مرمت	سامانیان • غزنویان • سلجوقیان • خوارزمشاهیان • تیموریان • صفویان • افشاریان • قاجاریان • پهلوی • جمهوری اسلامی ایران
کاربری	زیارتی • آموزشی
کاربری کنونی	زیارتی
دیرینگی	دوره هارون عباسی
دورهٔ ساخت اثر	عباسیان • تیموریان • صفویان • قاجاریان • پهلوی • جمهوری اسلامی ایران
مالک فعلی اثر	آستان قدس رضوی
اطلاعات ثبتی
شماره ثبت	۱۴۰
تاریخ ثبت ملی	۱۵ دی ۱۳۱۰ش
اطلاعات بازدید
امکان بازدید	دارد
وبگاه	باب الرضا (درگاه اصلی آستان قدس رضوی)

حرم امام رضا(ع) آرامگاه علی بن موسی(ع)، هشتمین امام شیعیان دوازده‌امامی، در مشهد و تنها حرم یک امام شیعه در ایران.

حرم امام رضا(ع) گسترده‌ترین و مجلل‌ترین زیارتگاه‌ ایران و جهان اسلام قلمداد شده است. این حرم همواره مورد احترام و زیارت دوستداران اهل‌بیت(ع) بوده است؛ به‌طوری که سالانه میلیون‌ها زائر از ایران و سایر نقاط جهان به زیارت آن می‌روند. آبادانی حرم، وقف برای آن، پیدایش آیین‌های حرم، پیدایش کلان‌شهر مشهد و گرایش به دفن اموات در حریم آن، از دیگر نمودهای توجه به آن قلمداد شده است.

پیدایش هستهٔ اصلی حرم امام رضا(ع) به اواخر قرن دوم هجری قمری باز گردانده شده است. بنای این حرم در دوره‌های مختلف تاریخی گسترش تدریجی داشته است. در گزارشی از سال ۱۳۸۸ش، این حرم بالغ بر ۹۰ هکتار است که، علاوه بر بقعه، شامل رواق‌ها، صحن‌ها، بست‌ها و اماکن علمی، فرهنگی، اداری، درمانی و رفاهی می‌شود.

معماری و تزئینات حرم امام رضا(ع) از جمله فاخرترین و ارزشمندترین دستاوردهای هنری اسلامی‌ایرانیِ ریشه‌گرفته از ارادتمندی به اهل‌بیت(ع) محسوب شده است. این حرم در تاریخ ۱۵ دی‌ماه ۱۳۱۰ش به‌عنوان اثر ملی به‌ثبت رسیده است.

ساختمان حرم امام رضا(ع) شامل بقعه، رواق‌ها، گنبدها،‌ گلدسته‌ها، صحن‌ها، ایوان‌ها، بست‌ها، درها، پنجره‌ها، کتیبه‌ها، سقاخانه‌ها و نقاره‌خانه دانسته شده است. سنگ‌ قبرها، ضریح‌ها، صندوق‌ها، محراب‌های زرین‌فام، خوانچه‌ها و ترنج‌های جواهرات، پوش‌ها، پرده‌ها، قالی‌ها، منبرها، ابزارهای روشنایی، ساعت‌ها و ظروف و وسایل از جمله متعلقات ساختمان حرم برشمرده شده است.

مسجد بالاسر، مسجد گوهرشاد و بهشت‌های ثامن از جمله اماکن عبادی و زیارتی محدودهٔ حرم امام رضا(ع) هستند. حرم امام رضا(ع) از ابتدا مرکز نشر علوم و اجتماع عالمان و محدثان به‌قلم آمده است؛ همین، موجب پیدایش مراکز آموزشی و فرهنگی چون مدارس علمیه، دانشگاه‌ علوم اسلامی رضوی و موزه و کتابخانه‌ آستان قدس در حریم آن دانسته شده است. آستان قدس رضوی، دارالشفاء و مهمان‌سرا هم از جمله اماکن اداری، درمانی و رفاهی حرم به‌شمار رفته‌اند.

ادارهٔ حرم امام رضا(ع) تحت مدیریت آستان قدس رضوی و توسط خدمه انجام می‌شود. طبق گزارشی از سال ۱۳۹۷ش، عنوان خدمهْ شامل خادم، فرّاش، حافظ (حُفّاظ)، کفشدار، دربان، خادم علمی و خادم فرهنگی می‌شود.

نمونه‌ای از تزئینات حرم امام رضا(ع): بخشی از آیینه‌کاری‌های رواق دارالسیاده. عکس: محمدجواد مشهدی.

جایگاه و اهمیت

حرم امام رضا(ع) آرامگاه علی بن موسی(ع)، امام هشتم شیعیان دوازده‌امامی در شهر مشهد و تنها حرم یک امام شیعه در ایران است. گفته شده این حرم گسترده‌ترین و مجلل‌ترین زیارتگاه‌ ایران و جهان اسلام است.

در روایاتی از معصومان(ع)، حرم امام رضا(ع) محل آمدوشد فرشتگان، باغی از باغ‌های بهشت و در امان‌ مانده از توفان نوح(ع) توصیف شده است. در برخی روایات، به ثواب زیارت حرم امام رضا(ع) اشاره شده است؛ برای نمونه از امام جواد(ع) نقل شده که برای کسی که مزار پدرش در توس را با شناخت زیارت کند، بهشت را از جانب خدا برای خود ضمانت کرده است. در کنار ثواب زیارت حرم امام رضا(ع)، بروز کرامات متعدد موجب توجه بیشتر به زیارت آن دانسته شده است.

حرم امام رضا(ع) همواره مورد احترام و زیارت شیعیان و دوستداران اهل‌بیت(ع) بوده است؛ به‌طوری که سالانه میلیون‌ها زائر از ایران و سایر نقاط جهان به زیارت آن می‌روند. آبادانی حرم، وقف برای آن، پیدایش آیین‌های حرم، پیدایش کلانشهر مشهد و گرایش به دفن اموات، به‌خصوص اموات مشاهیر، از دیگر نمودهای توجه به آن قلمداد شده است.

پیدایش بقعهٔ حرم امام رضا(ع)، به‌عنوان هستهٔ اصلی حرم، به اواخر قرن دوم قمری بازمی‌گردد. گفته شده که بنای این حرم در طول تاریخ گسترش تدریجی داشته است. براساس گزارشی از سال ۱۳۸۸ش، حرم بالغ بر ۹۰ هکتار است که علاوه بر بقعه، شامل رواق‌ها، صحن‌ها، بست‌ها و اماکن علمی، فرهنگی، اداری، درمانی و رفاهی آن می‌شود.

زائران حرم امام رضا(ع). عکس: مصطفی شیروانی.

معماری و تزئینات حرم امام رضا(ع) از جمله فاخرترین و ارزشمندترین دستاوردهای هنری اسلامی-ایرانیِ ریشه‌گرفته از ارادتمندی به اهل‌بیت(ع) محسوب شده است؛ به‌طوری که این حرم چون موزه‌ای برای هنرهای تزئینی تلقی شده است. گفته شده که از دیرباز، زائران و جهانگردانی که به حرم رفته‌اند شیفته زیبایی‌ها و جلوه‌های معنوی این زیبایی‌ها شده‌اند. همچنین گفته شده که جایگاه معنوی حرم امام رضا موجب اهدای بهترین و عالی‌ترین آثار هنری و فرهنگی به آن شده، و به‌دلیل اهمیت تاریخی و هنری این حرم، در تاریخ ۱۵ دی‌ماه ۱۳۱۰ش، به‌عنوان اثر ملی به ثبت رسیده است.

احتمال داده شده که سنایی غزنوی نخستین کسی بوده که عبارت «حرم» را در بیتی برای مدفن امام رضا(ع) به کار گرفته است. گفته شده که این عبارت به‌خاطر قداست و امنیت این مکان به آن داده شده، و همین موجب پیدایش آدابی برای داشتن طهارت برای زیارت آن و آیین‌هایی چون بست‌نشینی دانسته شده است. با اتکا به برخی منابع، چنین برداشت شده که عبارت مشهد قبل از سدهٔ هفتم قمری بیشتر برای حرم امام رضا(ع) به‌کار می‌رفته، نه شهری که حرم در آن قرار داشته است. مشهد الرضا(ع)، آستان قدس رضوی و روضهٔ مقدسهٔ رضویه، از دیگر عناوینی است که در طول تاریخ برای نامیدن حرم امام رضا به کار رفته است.

تاریخچهٔ حرم

نمونه‌ای از کاشیکاری‌های حرم امام رضا(ع) در صحن آزادی. عکس: سید علی حسینیان.

تاریخ بنای اولیهٔ حرم امام رضا(ع) به ۱۰ سال پیش از وفات امام رضا(ع) برگردانده شده است: در سال ۱۹۳ق، به‌دستور مأمون عباسی، بر قبر هارون عباسی در سنابادِ نوقانِ توس بقعه‌ای ساخته شد که بعداً به هارونیه مشهور شد. بنابر برخی روایات، پس از شهادت امام رضا(ع)، در سال ۲۰۳ق، پیکر او به‌دستور مأمون در کنار قبر هارون در این بقعه به خاک سپرده شد.

بر اساس نقلی از شیخ صدوق، بنای حرم امام رضا(ع) در نیمهٔ اول قرن چهارم قمری دارای متعلقاتی چون صحن بوده است. به‌نوشتهٔ ابوالفضل بیهقی (درگذشتهٔ ۳۷۴ق)، مورخ و ادیب ایرانی، عمیدالدوله فائق بن عبدالله (درگذشتهٔ ۳۸۰ق)، از دولتمردان سامانی، از طریق نمایندهٔ خود بوبکر شَهْمَرْد در آبادانی حرم کوشید، و گفته شده که او مسجدی در کنار بقعه ساخت که در همهٔ خراسان بهتر از آن نبود.

تصویری از حرم در دورهٔ قاجاریه از چشم‌انداز صحن آزادی. عکس: رضاخان اقبال‌السلطنه مشهور به عکس‌باشی (درگذشتهٔ ۱۳۰۷ق).

در برخی نقل‌ها آمده که سلطان محمود غزنوی بنای حرم امام رضا(ع) را، که توسط پدرش خراب شده بود، بازسازی کرد. در دورهٔ سلجوقیان، ابوطاهر قمی (درگذشتهٔ ۵۱۶ق)، وزیر سنجر سلجوقی، تعمیراتی در حرم انجام داد و اضافاتی ایجاد کرد. برخی تزئینات حرم، از جمله دو محراب‌ زرین‌فام، از آثار دورهٔ خوارزمشاهیان تلقی شده است. ابن‌بطوطه (درگذشتهٔ ۷۷۰ق)، سیاح مغربی، در سال ۷۳۳ق، حرم را دارای قبه‌ای بزرگ، مدرسه و مسجد گزارش کرده است.

برخی اماکن حرم امام رضا(ع)، از جمله مسجد گوهرشاد، رواق‌های دارالحُفّاظ و دارالسّیاده، مدرسه‌های پریزاد و دودر و بخشی از صحن انقلاب، از آثار دورهٔ تیموریان، و تکمیل صحن انقلاب، ساخت رواق‌هایی چون دارالفیض، توحیدخانه، گنبد الله‌وردی‌خان و گنبد حاتم‌خانی، از کارهای صفویان دانسته شده است. گزارش شده که در دورهٔ افشاریان تعمیراتی در حرم انجام شده و گلدستهٔ شمالی صحن انقلاب نیز ساخته شده است.

صحن آزادی و رواق‌های دارالضِّیافه، دارالسعاده و دارالذکر، از جمله آثار قاجاریان در حرم امام رضا(ع) تلقی شده است. از آثار دورهٔ پهلوی در حرم، از صحن موزه، رواق‌های دارالذکر، دارالسُّرور، دارالسلام، دارالعزه، دارالشرف، دارالاخلاص، دارالزُّهد، دارالعباده و ساختمان‌های قدیم کتابخانه، موزه و مهمان‌سرا یاد شده است.

زیارت حرم امام رضا(ع). عکس: مصطفی محمدزاده.

پس از انقلاب اسلامی مجموعهٔ حرم امام رضا(ع) رشدی چشمگیر یافت؛ صحن‌های جمهوری اسلامی، قدس، جامع پیامبر اعظم (رضوی)، غدیر، امام حسن(ع) و کوثر، رواق‌های دارالولایه، دارالحکمه، دارالکرامه، دارالهدایه، دارالرحمه، دارالاجابه، دارالحجه، دارالمَرْحَمه و امام خمینی، دانشگاه رضوی و ساختمان جدید کتابخانه، موزه و مهمان‌سرای آستان قدس، از جمله آثار این دوره برشمرده شده است.

تاریخچهٔ زیارت حرم

بر پایهٔ برخی منابع، پیشینهٔ زیارت حرم امام رضا(ع) به دوران دفن امام در بقعه هارونیه برگردانده شده است. به‌رغم این نظر، علی مؤتمن، پژوهشگر آستان قدس، معتقد است که تاریخ آغاز زیارت حرم به‌صورت دقیق قابل تعیین نیست. با تکیه بر برخی گزارش‌های شیخ صدوق، فضل‌الله بدایع‌نگار (درگذشتهٔ ۱۳۴۳ق)، نویسنده‌ و شاعر آستان قدس، با تکیه بر اسناد موجود، نتیجه گرفته که حرم تا انتهای حکومت سامانیان (۳۸۹ق) در غربت بوده و زائران انگشت‌شماری داشته است.

دومین رهبر جمهوری اسلامی در حال زیارت حرم امام رضا(ع).

به‌گفته مؤتمن، امکان زیارت حرم امام رضا(ع) در دورهٔ غزنویان و سلجوقیان گاه از سوی حکومت با محدودیت‌هایی روبه‌رو می‌شده است. با این حال، از دورهٔ تیموریان به بعد، گزارش‌هایی دربارهٔ کثرت زائران حرم و احترام به آنان در منابع آمده است. گفته شده که از دورهٔ صفویه، با توجه شاهان صفوی به حرم و ایجاد امنیت در خراسان، بر شمار زائران افزوده شده است. گزارش شده که این وضعیت در دورهٔ قاجار هم ادامه یافته است؛ هر چند گاه به‌دلیل تهاجم خارجی یا ناامنی داخلی یا بروز بیماری‌های همه‌گیر، زائران کمتری به زیارت حرم امام رضا می‌رفته‌اند.

مؤتمن، با تکیه بر منابع مختلف، از جمله گزارش‌ سیاحان غربی، آماری از تعداد زائران حرم امام رضا(ع) از قرن دوازدهم قمری تا ۱۳۴۷ش به‌دست داده است و از نظر او،‌ افزایش وسایل نقلیه موتوری، کشیدن خط آهن و ایجاد خطوط هوایی در دورهٔ پهلوی، نقش مهمی در افزایش تعداد زائران در این دوره داشته است؛ تعدادی که برای نمونه در سال ۱۳۴۷ش به بیش از یک میلیون نفر در سال می‌رسیده است. روند افزایشی تعداد زائران حرم امام رضا(ع) در دورهٔ جمهوری اسلامی ایران هم گزارش شده است: طبق گزارشی از سال ۱۴۰۲ش، سالانه حدود ۳۰ میلیون زائر ایرانی و ۵ میلیون زائر غیرایرانی به زیارت حرم امام رضا(ع) می‌روند.

گزارش شده که زیارت حرم امام رضا(ع) در دوره‌های مختلف مورد توجه حاکمان و عالمان، از جمله عالمان اهل‌سنت، بوده است. مؤتمن، فهرستی از حاکمان و دولتمردان ایرانی و خارجی که به زیارت حرم رفته‌اند ارائه کرده است. این فهرست از رکن‌الدوله دیلمی (حکومت: ۳۱۴-۳۶۶ق) آغاز شده و با محمدرضا پهلوی (حکومت: ۱۳۲۰-۱۳۵۷ش) پایان یافته است. در این فهرست نام کسانی چون آلب‌ارسلان (پادشاه سلجوقی)، الجایتو (ایلخان مغول) و کسانی چون خواجه نظام‌الملک طوسی (وزیر سلجوقیان) و امیرعلیشیر نوایی (دولتمرد تیموریان) دیده می‌شود.

از میان عالمان اهل‌سنت، کسانی چون ابن‌حِبّان (محدث و فقیه شافعی در قرن سوم و چهارم قمری)، ابوالفضل بیهقی، ابوحامد غزالی، (متکلم، فقیه و صوفی شافعی اشعری در قرن پنجم قمری) و فضل بن روزبهان خُنْجی (فقیه و ادیب سنی دوازده‌امامی در قرن نهم و دهم قمری) از زیارت خود از حرم امام رضا(ع) یاد کرده‌اند.

«

حرم امام رضا(ع) در کلام فضل بن روزبهان خنجی از سنیان دوازده‌امامی قرن نهم و دهم قمری: و اما زیارت قبر مکرم و مرقد معظم حضرت امام الائمة الهدی، سلطان الانس والجن، امام علی بن موسی الرضا... که تریاق اکبر محبان است و موجب حیات دل و جان است؛ مرادات همه عالم از آن درگاه با برکات حاصل و فی‌الواقع توان گفت که از اشرف منازل است... معبدی است از معابد اسلام که هرگز آن مرقد عالی از طاعت نیازمندان خالی نیست و چگونه چنین نباشد و حال آنکه تربت حضرت امامی است که اوست مظهر علوم نبوی و وارث صفات مصطفوی...

»

آیین تعویض پرچم گنبد طلای حرم. عکس: مهدی جهانگیری.

آیین‌ها

مقالهٔ اصلی: فهرست آیین‌های حرم امام رضا(ع)

آیین‌هایی در حرم امام رضا(ع) جریان داشته و پاره‌ای از آنها همچنان اجرا می‌شود که با هدف خدمت به زائران و مجاوران حرم، یا بزرگداشت شعائر دینی و مذهبی در طی زمان رواج یافته است. گفته شده که برخی از این آیین‌ها در گذر زمان منسوخ شده‌اند (مانند آش فقرا)، اما بسیاری از این آیین‌ها هنوز هم اجرا می‌شوند.

از جمله آیین‌های حرم امام رضا، به مواردی چون خطبه‌خوانی، بست‌نشینی، جاروکشی، نقاره‌زنی، خدمت فوق (خدمات مربوط به بالای ضریح)، دفن اموات، آستان‌بوسی، بستن و گشودن درهای حرم،‌ تعویض پرچم، تحویل کشیک، کُرْبستن (تطهیر حرم)، دخیل‌بستن، زیارتنامه‌خوانی، عقد بالاسر و غبارروبی اشاره شده است.

چشم‌انداز بقعه از رواق دارالحفاظ.

ساختمان

ساختمان حرم امام رضا(ع) شامل بقعه، رواق‌ها، گنبدها،‌ گلدسته‌ها، صحن‌ها، ایوان‌ها، بست‌ها، درها، پنجره‌ها، کتیبه‌ها، سقاخانه‌ها و نقاره‌خانه است:

بقعه

مقالهٔ اصلی: بقعه حرم امام رضا(ع)

بقعهٔ حرم امام رضا(ع) یا بقعهٔ هارونیه، قدیمی‌ترین بخش حرم امام رضا(ع) است که گنبد طلایی حرم بر روی آن و ضریح در آن قرار دارد. گفته شده که بقعهٔ مزار امام رضا(ع) سه بار در دوره‌های مختلف تخریب شده، و در دوره‌های مختلف هم برای تعمیر، گسترش و تزئین آن اقدام شده است. بقعهٔ حرم امام رضا(ع) همچنین دارای سردابی است که گفته می‌شود قبر امام رضا(ع) در آنجاست.

رواق‌ها

رواق گنبد الله‌وردی‌خان از آثار دورهٔ صفویه. عکس: مسعود نوذری.

مقالهٔ اصلی: رواق‌های حرم امام رضا(ع)

رواق‌های حرم امام رضا(ع) بناهای سرپوشیده‌ای در گرداگرد بقعه است که از نظر تاریخ ساخت، ابعاد، کیفیت بنا، طراحی، تزئینات و تاریخ توسعه و نوسازی، با یکدیگر متفاوت‌اند. رواق‌های دارالحفاظ، دارالسیاده و دارالسلام قدیمی‌ترین رواق‌های حرم بوده و بنای آنها به گوهرشاد منسوب شده است. رواق امام خمینی بزرگترین و دارالاخلاص کوچکترین رواق حرم برشمرده شده است.

رواق گنبد حاتم‌خانی. عکس: سید مرتضی فاطمیان.

سایر رواق‌های حرم امام رضا(ع) عبارتند از: دارالشَّرَف، دارالشُّکْر، دارالفیض، توحیدخانه، گنبد حاتم‌خانی، گنبد الله‌وِرْدی‌خان، دارالسعاده، دارالضیافه، دارالعزه،‌ دارالسرور، دارالذکر، دارالزهد، شیخ بهائی، دارالعباده، دارالولایه، دارالهدایه، دارالرحمه،‌ دارالکرامه، نجمه‌خاتون،‌ کوثر، غدیر، دارالقرآن، دارالنور و دعبل. در حرم، از وجود شش رواق زیرسطحی هم یاد شده است: دارالحجه، شیخ طوسی، شیخ حر عاملی، حضرت زهرا(س) و دارالمرحمه و حضرت معصومه(س).

گنبدها

گنبد الله‌وردی‌خان و پوشش مسی آن.

به‌جز گنبد طلای حرم امام رضا(ع)، برخی رواق‌ها و برخی دیگر از فضاهای حرم (مانند مدرسه دودر) نیز دارای گنبد بوده‌اند که برخی از آنها در منابع توصیف شده‌اند:

• گنبد امیرعلیشیر: گفته شده که تا اواخر سده دوازدهم قمری، گنبدی در اطراف بقعه حرم امام رضا(ع) برپا بوده که از آثار امیرعلیشیر نوایی (درگذشتهٔ ۹۰۶ق)، از دیوان‌سالاران تیموری بوده است، و موقعیت دقیق این گنبد در حرم روشن نیست.
• گنبد اُپَک‌میرزا: گنبدی ساخته‌شده به امر اپک‌میرزا (درگذشتهٔ ۹۱۳ق)، شاهزاده تیموری، که بر رواق راهرو کشیک‌خانه قرار داشته و در سال ۱۳۴۶ش با تغییراتی به رواق دارالسلام تبدیل شده است.
• گنبد میرولی‌بیگ: گنبدی که در دورهٔ صفویان و افشاریان به این نام مشهور بوده و از این دوره به بعد نشانی از آن نیست.

گنبد سقاخانه (سمت راست ایوان) پیش از تخریب در عکسی از دورهٔ قاجار.

• گنبد حاتم‌خانی: گنبد ساخته‌شده بر رواق گنبد حاتم‌خانی که در دورهٔ صفویان به‌فرمان حاتم‌بیگ اردوبادی (درگذشتهٔ ۱۰۱۹ق)، وزیر اعظم شاه عباس صفوی، در سال ۱۰۱۰ق ساخته شده است. نمای بیرونی این گنبد کم‌خیز و بدون تزيینات طراحی شده است.
• گنبد الله‌وردی‌خان: گنبدی بدون ساقه و کم‌خیز بر رواق گنبد الله‌وردی‌خان که به‌فرمان الله‌وردی‌خان، از سرداران شاه عباس صفوی، در سال ۱۰۲۱ق ساخته شده است. به‌گفتهٔ محمد احتشام کاویانیان، از پژوهشگران و کارگزاران حرم، در دورهٔ پهلوی دوم نمای آجری آن، به‌منظور زیبایی بیشتر و جلوگیری از نفوذ رطوبت، با خشت‌های مسی با چهار ردیف نقش ترنجِ برجسته پوشیده شده است. گفته شده کوچکی و سادگی نمای بیرونی این گنبد برای کاستن جلوهٔ آن در برابر گنبد طلا بوده و معمار گنبد تمام هنر خود را در تزئینات داخلی گنبد به کار گرفته است.
• گنبد سقاخانه: مشهور به گنبد سقاخانه صفوی که تا دورهٔ پهلوی اول در غرب ایوان طلای نادری و بر روی رواق راهرو سقاخانه قدیم حرم وجود داشته است. به‌گفتهٔ احتشام کاویانیان، این گنبد پس از تخریب به‌صورت راهرویی برای کفشداری صحن انقلاب درآمده، که راهرو مذکور هم در جریان ساخت رواق دارالاخلاص تخریب شده است.

گنبد طلا

گنبد طلای حرم امام رضا(ع). عکس: محمد زائرنیا.

گنبد طلای حرم امام رضا(ع) یکی از نمادهای تأثیرگذار بر زائران حرم، و از نظر ساختمان در نهایت تناسب و زیبایی وصف شده است. این سازه گنبدی دوپوستهٔ گسسته، بر چهارطاقی بقعه قرار گرفته، و نمای این گنبد با خشت‌های مسیِ طلاکاری‌شده پوشیده شده است.

در کتیبهٔ سرتاسری بالای ساقه این گنبد، به سفر پیادهٔ شاه عباس اول صفوی از اصفهان به مشهد در سال ۱۰۱۰ق و بازسازی حرم به‌فرمان او اشاره شده است. این کتیبه به‌قلم ثلث علیرضا عباسی در سال ۱۰۱۶ق نگاشته شده است.

در ساقهٔ بلند گنبد، به‌جز کتیبه سرتاسری، چهار قاب کتیبه حاوی متنی دنباله‌دار به‌زبان عربی و به‌خط ثلث محمدرضا امامی (خوشنویس برجستهٔ دورهٔ صفوی) درباره آسیب‌دیدگی گنبد در زلزلهٔ سال ۱۰۸۴ق و بازسازی آن به‌دستور شاه سلیمان صفوی درج شده است.

کتیبه‌های گنبد طلای حرم امام رضا(ع) از دورهٔ صفویه و کتیبهٔ کوچک بازسازی از دورهٔ جمهوری اسلامی. عکس: صادق ذباح.

برخی محققان، بنای عرقچین (پوستهٔ زیرین) گنبد طلا را مربوط به بازسازی دوران محمود غزنوی (حدود ۴۰۰ق) و ساخت پوستهٔ رویین را توسط ابوطاهر قمی دانسته‌اند. به‌رغم این نظر، برخی تاریخ ساخت پوستهٔ رویین را بعد از ایلخانیان و قبل از صفویان تخمین زده‌اند. گفته شده که گنبد حرم تا پیش از دوره صفویان با کاشی‌های سبزرنگ پوشیده بوده و در زمان شاه طهماسب صفوی طلاکاری شده است. این گنبد در دوره‌های مختلف بازسازی شده است؛ از جمله در دورهٔ سلیمان صفوی، دورهٔ قاجار پس از به توپ بستن حرم، در دوره پهلوی دوم و دوره جمهوری اسلامی.

گلدسته‌ها

گلدسته‌ٔ طلای جنوبی صحن انقلاب اسلامی. عکس: احمد حسنی.

قدیمی‌ترین گزارش دربارهٔ وجود گلدسته در حرم امام رضا، گزارش بیهقی دانسته شده که ساخت مناره‌ای توسط سوری بن مُعْتز، صاحب‌ دیوان خراسان در دوره غزنویان، را ثبت کرده است. بنابر گزارشی از سال ۱۳۹۹ش، به‌غیر از گلدسته‌های مسجد گوهرشاد، حرم رضوی دارای ۱۲ گلدسته بوده است:

• گلدسته‌ٔ طلای جنوبی صحن انقلاب اسلامی: این مناره قدیمی‌ترین منارهٔ حرم دانسته شده که در کنار گنبد طلا و پشت ایوان طلای نادری قرار گرفته است. احتمال داده‌ شده که این گلدسته همان گلدستهٔ گزارش بیهقی باشد و برخی ساخت آن را به طهماسب اول صفوی و بازسازی و طلاکاری آن را به نادرشاه افشار نسبت داده‌اند. این مناره حدوداً ۴۰ متر ارتفاع دارد و بر ساقه آن دو کتیبه سرتاسری وجود دارد که محتوای آن صلوات و آیاتی چون آیه ۱ سوره فتح و آیه ۴۱ سوره فاطر است.
• گلدستهٔ طلای شمالی صحن انقلاب اسلامی: مناره‌ای در پشت ایوان عباسی که به‌دستور نادرشاه افشار ساخته شده است. گفته شده این مناره از نظر ساختار و تزئینات مانند منارهٔ جنوبی صحن انقلاب است؛ با این تفاوت که دو کتیبهٔ سرتاسری آن شامل تاریخ ساخت (۱۱۴۶ق)، صلوات، سوره توحید و آیه ۱۳ سوره فتح است.
• گلدسته‌های طلای صحن جمهوری اسلامی: دو گلدسته ۳۲ متری جنوب و شمال صحن جمهوری اسلامی که مقارن با ساخت این صحن (دههٔ ۱۳۶۰ش) ساخته شده است. ساقهٔ طلایی این گلدسته‌ها دارای تزئیناتی از نوع تکرار اسامی اهل‌بیت(ع) با خط بنایی گزارش شده و کتیبهٔ سرتاسری آنها حاوی آیه ۴۱ سوره فاطر به‌خط ثلث است.

گلدستهٔ ساعت صحن انقلاب اسلامی. عکس: احمد حسنی.

• گلدستهٔ ساعت صحن انقلاب اسلامی: گلدستهٔ واقع در ایوان غربی صحن انقلاب اسلامی که به‌گزارش برخی منابع نخستین‌بار در دورهٔ قاجار به‌منظور نصب ساعتی بر فراز آن ساخته شده است. در دههٔ ۱۳۳۰ش و در دورهٔ تولیت سید فخرالدین شادمان (درگذشتهٔ ۱۳۴۶ش)، این گلدسته، به‌دلیل آسیب‌رساندن به ایوان، تخریب شد و با استحکام‌بخشی ایوان از نو طراحی و ساخته شد. این گلدسته سازه‌ای استوانه‌ای و هشت‌ضلعی با سرپوشی دوطبقه است که نمای آن با کاشی‌های مُعَرَّق پوشیده شده است.
• گلدستهٔ ساعت صحن آزادی: گلدستهٔ ساعت واقع در ایوان جنوبی صحن آزادی که در سال ۱۳۴۶ش ساخته و در سال ۱۳۵۳ش تکمیل شده است. این گلدسته سازه‌ای استوانه‌ای و هشت‌ضلعی است که ساقهٔ آن با کاشی‌های معرق پوشانده شده است. گفته شده این مناره در مقایسه با منارهٔ ساعت صحن انقلاب کوچک‌تر و از نظر زیبایی و تزئین کم‌جلوه‌تر و ساده‌تر است.
• گلدسته‌های صحن جامع پیامبر اعظم: شش گلدستهٔ صحن جامع پیامبر اعظم(ص)، مقارن با ساخت این صحن پس از انقلاب اسلامی، به‌صورت جفت در دو سوی سه ایوان شرقی، غربی و جنوبی این صحن ساخته شده‌اند. چهار گلدسته‌ ایوان‌های شرقی و غربی قرینه هم هستند و دو گلدسته ایوان جنوبی (ایوان ولی‌‌عصر) به‌ارتفاع ۷۰ متر بلندترین گلدسته‌های حرم امام رضا(ع) گزارش شده‌اند.

صحن‌ها

مقالهٔ اصلی: صحن‌های حرم امام رضا(ع)

صحن انقلاب اسلامی حرم امام رضا(ع). عکس: احمد حسنی.

صحن‌ها، به فضاهای باز اطراف بقعه و رواق‌های حرم امام رضا گفته می‌شود. در گزارشی‌هایی از سال‌های ۱۳۹۵ و ۱۳۹۷ش، برای حرم هشت صحن بیان شده است: صحن انقلاب اسلامی (عتیق/کهنه) قدیمی‌ترین صحن حرم از دوره تیموریان؛ صحن آزادی (صحن نو) ساخته‌شده در دورهٔ قاجاریان؛ صحن جمهوری اسلامی (بهره‌برداری‌: ۱۳۶۸ش)؛ صحن قدس (بهره‌برداری‌: ۱۳۷۲ش)؛ صحن جامع پیامبر اعظم (بهره‌برداری: ۱۳۸۱ش) بزرگ‌ترین صحن؛ صحن کوثر (بهره‌برداری‌: ۱۳۸۱ش)؛ صحن غدیر (بهره‌برداری‌: ۱۳۸۲ش)؛ صحن امام حسن(ع) (هدایت سابق، بهره‌برداری: ۱۳۸۲ش). در برخی منابع، از صحن‌هایی یاد شده که بعداً تغییر کاربری داده شده‌اند؛ مانند صحن امام خمینی (صحن موزه) که در دهه ۱۳۸۰ش به رواق امام خمینی تبدیل شده است.

تزئینات صحن جمهوری اسلامی و یکی از گلدسته‌های آن. عکس: مهدی جهانگیری.

ایوان‌ها

ایوان طلای صحن انقلاب. عکس: محمد زائرنیا.

مقالهٔ اصلی: ایوان‌های حرم امام رضا(ع)

ایوان‌های حرم امام رضا(ع) در میانهٔ اضلاع صحن‌ها قرار دارد و مجرای اتصال رواق‌ها با صحن‌ها یا صحن‌ها با یکدیگرند. از میان ایوان‌های حرم، این موارد توصیف شده است:

• ایوان طلای نادری (یا ایوان امیر علیشیر): ایوان جنوبی صحن انقلاب از آثار دورهٔ تیموریان؛
• ایوان ساعت: ایوان غربی صحن انقلاب از آثار دورهٔ شاه عباس اول صفوی؛
• ایوان عباسی: ایوان شمالی صحن انقلاب از آثار دورهٔ شاه عباس اول صفوی؛
• ایوان نقاره‌خانه: ایوان شرقی صحن انقلاب از آثار شاه عباس صفوی؛
• ایوان طلای ناصری (یا ایوان فتحعلی‌شاهی): ایوان غربی صحن آزادی از آثار دورهٔ قاجاریان؛
• ایوان طلای صحن جمهوری: ایوان ضلع شرقی صحن جمهوری از آثار دورهٔ جمهوری اسلامی؛
• ایوان ولی‌عصر: ایوان جنوبی صحن جامع پیامبر اعظم(ص) از آثار دورهٔ جمهوری اسلامی که بزرگ‌ترین و مرتفع‌ترین ایوان حرم امام رضا(ع) است.

بست‌ها

بست شیخ طوسی. عکس: مهدی جهانگیری.

بَسْتْ، محدودهٔ حریم حرم امام رضا(ع) پیش از ورودی صحن‌هاست که سنت بست‌نشینی در آن انجام می‌شده است. بنابر گزارش‌هایی از دههٔ ۱۳۹۰ش، حرم امام رضا(ع)، علاوه بر دو بست تاریخی شیخ طوسی (بالاخیابان یا بست عُلْیا) و بست شیخ حر عاملی (پایین‌خیابان یا بست سُفْلی)، دارای چهار بست دیگر است که پس از انقلاب اسلامی ایجاد شده‌اند: بست شیخ طبرسی، بست شیخ بهائی، بست شرقی صحن جامع پیامبر اعظم (باب الرضا)، و بست غربی صحن جامع پیامبر اعظم (باب الجواد). گفته شده که طی گسترش حرم در دوره‌های مختلف برخی از این بست‌ها در مجموعه حرم قرار گرفته‌اند.

بنابر برخی گزارش‌های تاریخی، در گذشته حدود بست‌های حرم برای بست‌نشینی با زنجیرهایی مشخص می‌شده است؛ زائران نیازمندی‌های خود را از دکان‌هایی در دو سوی بست‌ها تهیه می‌کردند، و غیرمسلمانان حق ورود به بست‌ها را نداشته‌اند. گفته شده که به‌مرور زمان بست‌های حرم کارکرد خود را از دست دادند و فقط نامی برای برخی معابر حرم شدند.

درها

مقالهٔ اصلی: درهای حرم امام رضا(ع)

در ایوان طلای صحن آزادی. عکس: احمد حسنی.

پنجرهٔ میان رواق دارالحفاظ و صحن مسجد گوهرشاد. عکس: محمد زائرنیا.

گفته شده که درهای حرم امام رضا(ع) عموماً دارای ارزش تاریخی و هنری هستند. در دوره‌های مختلف، متناسب با گسترش حرم و افزوده‌شدن رواق‌ها و صحن‌ها و لزوم تعویض درهای قدیمی، درهای نفیس جدیدی برای حرم ساخته شده است. از میان درهای حرم امام رضا(ع)، درهای بقعه از ارزشمندترین درهای حرم قلمداد شده‌ است. از دیگر درهای ارزشمند و تاریخی حرم، از در چوبی منبت گره‌بندی و در چوبی گره‌چینی از دوره تیموریان و در چوبی گره‌بندی مشبک از دوره صفویان یاد شده است.

پنجره‌ها

همچنین ببینید: پنجره‌فولاد

پنجرهٔ رواق دارالولایه.

پنجره‌های مشبک فلزی نصب‌شده در امتداد ضریح امام رضا(ع)، گفته شده که محل عرض سلام، طلب حاجت و طلب شفای بیماران توسط زائران است. جنس این پنجره‌ها از فلزات مختلف و بعضاً آبکاری‌شده با طلاست. این پنجره‌ها منقش به طرح‌های محرابی با تزئیناتی چون نقش‌های اسلیمی و کتیبه‌های خوشنویسی هستند. مشهورترین پنجرهٔ حرم امام رضا(ع) پنجره‌فولاد دانسته شده است.

در منابع، از برخی از این پنجره‌ها یاد شده که برخی از میان رفته‌اند و برخی با جایگزین‌شدن پنجره‌های جدید به موزهٔ آستان قدس منتقل شده‌اند؛ از جمله: پنجرهٔ فولادی زرکوب از دورهٔ تیموریان، در موزه آستان قدس، پنجرهٔ آهنی ضلع شرقی گنبد حاتم‌خانی، پنجرهٔ نقره میان توحیدخانه و رواق دارالفیض، پنجرهٔ میان گنبد الله‌وردی‌خان و گنبد حاتم‌خانی، پنجرهٔ میان صفهٔ مقبرهٔ عباس‌میرزا در رواق دارالحفاظ و مسجد گوهرشاد، پنجرهٔ صحن جمهوری اسلامی، پنجرهٔ دارالاجابه،‌ پنجرهٔ دارالسیادة،‌ پنجرهٔ دارالولایه و پنجرهٔ رواق حضرت معصومه(س).

کتیبه‌ها

کتیبه‌ای در ایوان طلای صحن آزادی. عکس: سید علی حسینیان.

کتیبه‌های حرم امام رضا(ع) مجموعه آثار خوشنویسی منقوش در بناهای حرم دانسته شده که علاوه بر جنبهٔ تزئینی دربرگیرندهٔ اطلاعاتی دربارهٔ بنا (سازندگان، تاریخ ساخت، حامیان و مباشران) است. گفته شده که مجموعهٔ حرم یکی از مهم‌ترین بناهای اسلامی ایران است که در طول تاریخ انواع کتیبه‌ها به‌لحاظ خط، اجرا و متن در آن ظهور یافته است.

در منابع، از میان کتیبه‌های حرم امام رضا(ع) به این موارد اشاره شده است: کتیبه‌های تعلیق کاشی‌های زرین‌فام بقعه، کتیبهٔ ثلث سرتاسری گنبد طلای حرم از علیرضا عباسی، کتیبهٔ ثلث ایوان مقصورهٔ مسجد گوهرشاد از بایسُنْقُر تیموری (۸۲۱ق)، کتیبهٔ ثلث دورتادور و پیشانی ایوان‌های صحن انقلاب به‌خط محمدرضا امامی و عنایت‌الله بن حسین و محمدحسین شهید مشهدی از دورهٔ صفویان.

نقاره‌خانه حرم امام رضا(ع) و نقاره‌نوازی در آن، عکس: احمد حسنی.

نقاره‌خانه

نقارخانه حرم امام رضا(ع) سازه‌ای بر فراز ایوان شرقی صحن انقلاب اسلامی است که آیین نقاره‌زنی در آن انجام می‌شود. گفته شده که از پیشینهٔ ساختمان نقاره‌خانه پیش از قاجاریان خبری در دست نیست؛ اما بر اساس اطلاعات برخی منابعِ پیش از صفویه، نتیجه‌گیری شده که آیین نقاره‌نوازی در حرم مکان مشخصی نداشته است.

گفته شده که ساختمان نقاره‌خانه در دورهٔ قاجار سازه‌ای ساده، کوچک و بدون تزئینات شامل سقفی شیروانی با بیست پایه بوده است. در سال ۱۳۳۷ش، این ساختمان، به‌دلیل فرسودگی، به‌دستور سید فخرالدین شادمان (تولیت وقت حرم) تخریب شد و بنای جدید آن در سال ۱۳۴۶ش و در دورهٔ تولیت محمد مهران به‌اتمام رسید.

این بنا در سه طبقه ساخته شده است: طبقهٔ اول، محل نگهداری ابزارهای نقاره‌زنی، طبقهٔ دوم، استراحتگاه نقاره‌زنان و طبقهٔ سوم محل نقاره‌نوازی که هشت‌ضلعی منتظمی است با هجده پایهٔ آهنی. نمای این سازه از سقف با سه ردیف مقرنس از کاشی معرق فیروزه‌ای تزئین شده و سایر قسمت‌های آن هم با کاشی‌های معرق با نقش‌های متنوع پوشیده شده است.

سقاخانه‌ها

سقاخانهٔ صحن قدس. عکس: سید مرتضی فاطمیان.

بنابر گزارشی از سال ۱۳۹۳ش،‌ حرم امام رضا(ع) دارای سه سقاخانه است: سقاخانهٔ اسماعیل طلایی، سقاخانهٔ صحن قدس و سقاخانهٔ صحن جمهوری. سقاخانهٔ اسماعیل طلایی، که مشهورترین سقاخانهٔ حرم است، در وسط صحن انقلاب قرار دارد. سقاخانهٔ صحن قدس بنایی شبیه مسجد قبة الصخره است که ساقهٔ گنبد و طاق‌نماهای آن با کاشی‌های مَعْقِلی و معرق مزین به کتیبه‌های قرآنی و نقوش هندسی پوشیده شده است. سقاخانهٔ صحن جمهوری اسلامی بنایی هشت‌ضلعی با عرقچینی آبی‌رنگ وصف شده که نمای آن با کاشی‌های معرق با رنگ‌آمیزی متنوع پوشیده شده است.

گفته شده که تاریخچهٔ سقاخانه در حرم امام رضا(ع) به پیش از صفویان بازمی‌گردد؛ هرچند وجود سنگاب خوارزمشاهی، از قرن ششم قمری، نشانه‌ای احتمالی بر وجود سقاخانه پیش از این دوران دانسته شده است. قدیمی‌ترین سقاخانهٔ حرمْ سقاخانهٔ رواق راهرو سقاخانه گزارش شده است. به‌نوشتهٔ احتشام کاویانیان، در این سقاخانه، به‌جز سنگاب خوارزمشاهی، حوضی نیز وجود داشته که مردم از آن آب می‌خورده‌اند. در دورهٔ پهلوی اول، با انتقال سنگاب به موزه و تخریب حوض، کاربری این سقاخانه تغییر می‌کند و بعداً برای ساخت رواق دارالاخلاص تخریب می‌شود.

سقاخانهٔ صحن آزادی پیش از تخریب در عکسی از سال ۱۳۰۰ق.

دروهٔ نادرشاه افشار، دورهٔ ایجاد سقاخانهٔ اسماعیل طلایی (سقاخانهٔ جدید سلطانی یا سقاخانهٔ نادری) دانسته شده است. گفته شده که در دورهٔ قاجار، تعداد سقاخانه‌ها افزایش یافت؛ به‌طوری که سقاخانه‌ای شبیه سقاخانهٔ اسماعیل طلایی در میان صحن آزادی ساخته شد و سنگابی برای آن نصب شد. این سقاخانه، در سال ۱۳۰۷ش، به‌دستور محمدولی اسدی (درگذشته ۱۳۱۴ش)، نایب التولیهٔ حرم در دورهٔ پهلوی اول تخریب شد و به‌جای آن حوضی ساخته شد و سنگاب سقاخانه در وسط آن قرار گرفت.

متعلقات

منابع موجود، درباره متعلقات و اشیاء وابسته به حرم امام رضا(ع) نیز نوشته‌اند؛ از جمله: سنگ‌ قبرها، ضریح‌ها، صندوق‌ها، محراب‌های زرین‌فام، خوانچه‌ها و ترنج‌های جواهرات، پوش‌ها، پرده‌ها، قالی‌ها، منبرها، ابزارهای روشنایی، ساعت‌ها، ظروف و وسایل و کبوتران حرم.

سنگ‌ قبرها

سنگی که گفته شده اولین سنگ قبر حرم امام رضا است.

گروهی از محققان، قدیمی‌ترین سنگ مزار امام رضا(ع) را سنگی مرمر مربوط به اوایل قرن ششم قمری دانسته‌اند. این سنگ، در سال ۱۳۱۸ش، در یک مغازهٔ سِمْساری در اصفهان پیدا، و به موزه آستان قدس رضوی منتقل شد. این سنگ، که از سوی برخی شاهکاری تاریخی خوانده شده، دارای طرحی محرابی با کتیبه‌هایی به‌خط کوفی است.

گزارش شده که از جمله این کتیبه‌ها متنی است که در آن به سال ساخت این سنگ (۵۱۶ق) و عبارتی خاص (هذا مقام الرضا: اینجا جایگاه رضا است) اشاره شده است. با تکیه بر این عبارت و برخی شواهد دیگر، ایرج افشار (درگذشتهٔ ۱۳۸۹ش)، ایران‌شناس، به این نتیجه رسیده‌ که این سنگْ سنگ مزار امام رضا(ع) نیست، بلکه مربوط به یکی از مقام‌های او در سفر از مدینه به مرو بوده است.

گفته شده که سنگ قبر دوم امام رضا(ع)، سنگ قرارگرفته بر قبر امام(ع) در سرداب بقعه است و اطلاعات موجود درباره آن اندک است. مطابق گزارشی از عزیزالله عُطارِدی، محقق شیعه، در هنگام تعمیر سرداب برای نصب ضریح شیر و شکر (۱۳۳۸ش)، این سنگ رؤیت شده است: جنس این سنگ از مرمر سفید آهکی بوده و عبارتی عربی به این مضمون «به‌نام خداوند بخشنده مهربان؛ دفن شده در این شهر ایمن» بر آن نقش شده بوده است.

کتیبهٔ سنگ قبر امام رضا(ع) نصب‌شده در سال ۱۳۷۹ش.

به‌گزارش برخی منابع، سنگ‌ قبر سوم امام رضا(ع) در سال ۱۳۷۹ش، همزمان با نصب ضریح سیمین و زرین، بر روی قبر امام قرار گرفت. این سنگ از جنس مرمر سبز و به‌وزن تقریبی چهار تن است. بر روی آن تزئیناتی چون حاشیه‌های محرابی و لَچَک با نقوش ترنج و اسلیمی و گل‌و‌برگ نقش شده است. کتیبه‌های عربی این سنگ به‌خط سید محمد حسینی موحد، کتیبه‌های فارسی آن به‌خط محمدعلی شریفی سرابی و حجار آن بابک مسعودی زنجانی گزارش شده است. متن روی سنگ شامل القاب، اسم و نسب امام رضا(ع) و تاریخ تولد و شهادت اوست. متن کتیبه‌های ساقهٔ این سنگ چنین گزارش شده‌ است: آیات نفس مطمئنه، آیهٔ تطهیر، آیهٔ اولی الامر و آیات ۸۰ و ۸۱ سورهٔ صافات. در پاکار این سنگ هم اشعار جامی در مدح امام رضا(ع) نقل شده است.

صندوق‌ها

حاج آقا حسین قمی در کنار صندوق سنگی مرمری لیمویی نصب‌شده در دورهٔ پهلوی اول.

قدیمی‌ترین نقل دربارهٔ وجود صندوق در حرم امام رضا(ع) به‌حدود سال ۵۰۰ق مربوط دانسته شده است: انوشیروان زرتشتی، از کارگزاران سلطان سنجر سلجوقی، صندوقی را، به‌خاطر شفا یافتن بیماری‌اش به‌واسطهٔ توسل به امام رضا(ع)، به حرم تقدیم کرده است. این صندوق همانی دانسته شده که در سفرنامهٔ ابن‌بطوطه وصف شده است: صندوقی چوبیْ پوشیده‌شده با صفحات نقره‌ای.

به‌نقل از احتشام کاویانیان، در دورهٔ شاه عباس اول صفوی صندوقی از چوب فوفل (نخل هندی) برای قبر امام رضا(ع) ساخته شد که روکش و میخ‌های طلایی داشت. این صندوق کتیبه‌هایی طلایی به‌خط علیرضا عباسی (به‌تاریخ ۱۰۱۱ق) و حکاکی مست‌علی زرگر (به‌تاریخ ۱۰۱۲ق) داشته است. متن این کتیبه‌ها شامل آیة الکرسی، صلوات خاصهٔ امام رضا(ع) و ابیاتی به‌زبان فارسی بوده است. به‌گزارش احتشام کاویانیان، این صندوق در سال ۱۳۱۱ش، به‌دلیل پوسیدگی برچیده شد و کتیبه‌های زرین آن، در سال ۱۳۲۵ش، به موزه آستان قدس اهدا شد.

به‌گزارش بعضی منابع، در سال ۱۳۱۱ش صندوقی از جنس مرمرِ لیموییِ شفاف برای قبر امام(ع) توسط حاج حسین حجارباشی زنجانی، از خدمهٔ حرم، تهیه شد که از داخل نورپردازی شده بود و موجب نورانی‌شدن ضریح می‌شد. گفته شده که این صندوق سنگی به‌هنگام تعویض ضریح در سال ۱۳۷۹ش با سنگ قبری از جنس مرمر سبز جایگزین شد.

محراب زرین‌فام پیش رو، قبل از انتقال به موزه آستان قدس.

ضریح

مقالهٔ اصلی: ضریح امام رضا(ع)

ضریح امام رضا(ع) سازه‌ای مشبک از چوب یا فلز یا ترکیبی از هر دو دانسته شده که در دوره‌های مختلف بر روی قبر امام رضا(ع) قرار گرفته است. سابقهٔ نصب ضریح در حرم نامعلوم دانسته شده، ولی تاریخچهٔ نصب آن از دورهٔ صفویه موجود است. به‌گزارش برخی منابع، از صفویه تا جمهوری اسلامی پنج ضریح در حرم نصب شده است: ضریح شاه‌طهماسبی (نصب: دورهٔ شاه طهماسب اول صفوی)، ضریح فولادی شاه‌عباسی، مشهور به ضریح فتحعلی‌شاهی (نصب: دورهٔ شاه عباس اول صفوی)، ضریح مرصع نادری یا ضریح نگین‌نشان (نصب: ۱۱۶۳ق)، ضریح شیر و شکر (نصب: ۱۳۳۸ش)، و ضریح سیمین و زرین (نصب: ۱۳۷۹ش).

محراب‌های زرین‌فام

گفته شده که از میان محراب‌های تاریخی حرم امام رضا(ع) دو محراب زرین‌فام در بقعه قرار داشته که از کاشی‌کاری‌های نفیس قرن هفتم قمری بوده است. این محراب‌ها از جنس کاشی مینایی چینی‌مانند دانسته شده و در پیش‌ رو (دیوار جنوب غربی بقعه) و پایین‌ پا (دیوار جنوب شرقی بقعه) قرار داشته است. طرح کلی آنها به‌صورت محراب‌های تودرتو، مشهور به دوازده‌محراب، گزارش شده که به‌جز محراب اصلی، برخی محراب‌های داخلی هم دارای کتیبه‌هایی به‌رنگ لاجوردی و به‌خط کوفی، ثلث و نسخ است. زمینهٔ خالی بین این محراب‌ها هم با نقوش اسلیمی برجسته پر شده است.

گزارش شده که در متن کتیبه‌های این محراب‌ها از آیات و احادیثی متناسب با کارکرد محراب استفاده شده است؛ از جمله آیات آمن الرسول، آیه ولایت و آیه شهادت. بنابر کتیبه‌ها، هر دو محراب در سال ۶۱۲ق ساخته شده است. گزارش شده که این دو محراب، در بازسازی‌های سال‌های ۱۳۴۰ تا ۱۳۴۴ش، به موزه آستان قدس انتقال داده شده است.

ترنج پیش رو

خوانچه‌ها و ترنج‌های جواهرات

به‌گزارش برخی منابع، خوانچه‌ها و ترنج‌های جواهراتْ قاب‌های تعبیه‌شده در چهاردیوار بقعهٔ حرم امام رضا(ع) هستند که اشیاء قیمتی تقدیم‌شده به حرم در آنها قرار داده شده است. این قاب‌ها شامل اشیائی چون گردن‌بند، دست‌بند، شمشیر و خنجر جواهرنشان و جواهرات تقدیمی سلاطین و بزرگانی است که در خزانهٔ حرم نگهداری می‌شده‌اند؛ بعداً این اشیاء برای زینت حرم در داخل خوانچه‌ها و ترنج‌هایی با قاب شیشه‌ای بر دیوارهای بقعه نصب شده‌اند. گفته شده که تاریخ نصب این خوانچه‌ها و ترنج‌ها به‌درستی مشخص نیست، اما اسناد نشان می‌دهد که این خوانچه‌ها در دورهٔ ناصرالدین‌ شاه وجود داشته است.

خوانچهٔ پشت سر.

به‌گفتهٔ برخی محققان، ماهیت اشیاء داخل خوانچه‌ها و ترنج‌ها، جا و تعداد آنها در دوره‌های مختلف دچار تغییر شده است؛ اما پس از ترمیم آسیب‌هایی که در بمب‌گذاری سال ۱۳۷۳ش به آنها وارد شد، این اشیاء تقریباً بی‌تغییر بوده است.

بنابر گزارشی از سال ۱۳۸۹ش، حرم امام رضا(ع) دارای ۸ خوانچه و ۴ ترنج با ابعاد مساوی و ظاهری مشابه به این قرار است: خوانچه‌های پشت‌ سر (سمت راست و چپ)، خوانچه‌های بالاسر (راست و چپ)، خوانچه‌های پیش‌ رو (راست و چپ)، خوانچه‌های پایین‌ پا (راست و چپ)، ترنج پشت‌ سر، ترنج پایین‌ پا، ترنج پیش‌ رو و ترنج بالاسر. شرح محتویات این خوانچه‌ها و ترنج‌ها در منابعی ذکر شده است.

پوش‌ها

ضریح پوش مخمل مشکی از دورهٔ قاجار.

پوش‌های حرم امام رضا(ع)، پارچه‌های نفیسی هستند که با آن صندوق، ضریح و سنگ‌قبر امام رضا(ع) پوشیده می‌شده است. گزارش شده که شماری پوش‌های تاریخی و نفیس در خزانهٔ مرکزی آستان قدس محفوظ است؛ از جمله: صندوق‌پوش قلمدانی زربفت (بافت: ۹۵۲ق)، صندوق‌پوش زربفت وقفی فتحعلی‌شاه قاجار، ضریح‌پوش مخمل سبز (بافت: ۱۲۷۶ق)، ضریح‌پوش مخمل مشکی (بافت: ۱۲۷۹ق)؛ ضریح‌پوش مرواریددوزی (بافت: حدود ۱۲۸۵ق)، ضریح‌پوش مخمل طرح‌دار از اواخر دورهٔ قاجار، ضریح‌پوش مخمل قرمز از دورهٔ پهلوی اول.

در گزارشی از سال ۱۳۹۷ش، پوشش قبر امام رضا(ع) پارچه‌ای زرباف و نفیس کار استادان محمود محمودی، قربان ریوندی و محمد سلیمیان است. نیز در دوره پهلوی دوم، پارچهٔ نفیسی با نقش عبارت «یا علی بن موسی الرضا» برای پوشش سنگ‌قبر امام بافته شد که در موزه آستان قدس محفوظ است.

پرده والان‌دار از دورهٔ قاجاریان.

پرده‌ها

گزارش شده که در موزه و خزانهٔ مرکزی آستان قدس، شماری از پرده‌های قدیمی و نفیس، که در فضاهای داخلی حرم امام رضا(ع) استفاده می‌شده، نگهداری می‌شود؛ از جمله: پردهٔ زربفت کتیبه‌دار قلمدانی وقف شاه سلیمان صفوی در سال ۱۰۸۰ق به‌خط محمدرضا امامی، پرده کتیبه‌دار زربفت زری اطلسی احتمالاً از دورهٔ صفویان، پردهٔ قلاب‌دوزی گلابتون ابریشمی، وقف فتحعلی‌شاه قاجار در سال ۱۲۴۰ق، قالی پرده‌ای دورو بافته‌شده در سال ۱۳۲۰ق؛ پرده والان‌دار احتمالاً وقف عزت‌الدوله، خواهر ناصرالدین شاه قاجار و همسر امیرکبیر.

قالی‌ها

قالی بافته‌شده برای تالار ولایت حرم.

گفته شده که حرم امام رضا(ع) یکی از بزرگ‌ترین مجموعه‌های قالی‌ نفیس دنیا را در خود جای داده است. این فرش‌ها که بیشتر از دستباف‌های ایرانی با کیفیت بالا و عموماً بافته‌شده در شرکت فرش آستان قدس رضوی بوده‌اند، به‌صورت دوره‌ای در اماکن مختلف حرم پهن می‌شوند.

برخی از قالی‌های حرمْ تاریخی و مربوط به دوره‌های صفوی، قاجار و پهلوی هستند و در موزهٔ فرش آستان قدس رضوی نگهداری می‌شوند. برخی دیگر از این قالی‌ها به‌صورت سفارشی بافته می‌شوند و از نظر هنری و معنوی دارای ارزش بالا تلقی شده‌اند.

منبرها

در حرم امام رضا(ع) از وجود منبرهای تاریخی و نفیس یاد شده است؛ از جمله منبر صاحب‌الزمان در ایوان مَقْصورهٔ مسجد گوهرشاد که در برخی منابع تاریخی از آن به‌عنوان منبر صاحب‌شاه یاد شده است. این منبر ۱۴ پله‌ای از چوب گلابی و گردو ساخته شده و دارای دو سردر و کتیبه‌هایی است که نام سازنده در آن «سلطان حسینْ ابن نجار کرمانی» ثبت شده است.

پایهٔ شمعدان بالاسر مبارک.

برخی این منبر را از آثار قرن نهم و برخی دیگر از آثار پایان صفویان و بعضی از آثار دورهٔ فتحعلی‌شاه قاجار دانسته‌اند و در برخی منابع، دلایلی به‌نفع احتمال اول آورده شده است. گفته شده که از دیرباز عامهٔ مردم عقیده داشته‌اند که امام زمان(ع) پس از ظهور بر این منبر خواهد نشست. گزارش شده که این منبر در سال ۱۳۲۵ش تعمیر شد و بعداً برای حفظ در محفظه‌ای شیشه‌ای قرار گرفته است.

ابزارهای روشنایی

نمونه‌ای از چلچراغ‌های حرم در رواق امام خمینی. عکس: احمد حسنی.

از ابزارهای روشنایی در حرم امام رضا(ع)، از گذشته تا دوران استفاده از برق، از شمعدان‌، پایهٔ شمعدان، گُل‌گیر (قیچی مخصوص کوتاه‌کردن فتیلهٔ سوخته)، پیه‌سوز، قندیل‌، مَرْدَنْگی (حباب شمع) و چلچراغ یاد شده است. تعدادی از این ابزارهای تاریخی و نفیس در موزهٔ حرم محفوظ است؛ از جمله پایهٔ شمعدان بالاسر، احتمالاً از دورهٔ ایلخانیان، پایهٔ شمعدان مسی از قرن نهم قمری، شمعدان‌های برنجی و مَفْرَغی از دورهٔ صفویان، گل‌گیر آهنی زرکوب منقوش و کتیبه‌دار از قرن هشتم قمری، گل‌گیرهای فولادی منقوش کتیبه‌دار زرکوب از اوایل قاجار، پیه‌سوز برنجی هندی به‌شکل فیل با تاریخ وقف ۱۰۹۱ق، قندیل زرین گوهرنشان با سال ساخت ۱۲۷۱ق، قندیل زرین وقفی در سال ۱۲۶۷ق، و مردنگی تراش‌خورده با کتیبهٔ شعر به‌خط نستعلیق.

ساعت گلدستهٔ ساعت صحن آزادی. عکس: سید مرتضی فاطمیان.

گفته شده که در سندی از ۱۰۹۱ق، برای اولین بار دربارهٔ استفاده از چلچراغ در حرم امام رضا(ع) یاد شده است. در برخی اسناد، تعداد چلچراغ‌های حرم در دورهٔ قاجاریان (۳۳ عدد) و محل نصب آنها ذکر شده است. در سندی، به خرید یک چلچراغ ۱۷۰ شاخه در دورهٔ پهلوی اول اشاره شده است. در برخی منابع آمده که در دورهٔ پهلوی دوم، علاوه بر خرید چلچراغ برای رواق‌های تازه‌ساز، به وقف تعدای چلچراغ نفیس برای حرم اشاره شده است. گفته شده که پس از انقلاب هم با نصب چلچراغ برای رواق‌های جدید، بر تعداد آنها افزوده شده است؛ به‌طوری که در گزارشی از سال ۱۳۸۷ش، از وجود ۱۴۲۰ چلچراغ در حرم خبر داده شده است.

براساس گزارشی از سال ۱۳۹۳ش، بزرگ‌ترین چلچراغ حرمْ، چلچراغ ۲۵۰ شعلهٔ رواق دارالسیاده (۴ متر طول و ۳ متر عرض) و سنگین‌ترین چلچراغ حرم، چلچراغ ۱۱۴ شاخهٔ رواق دارالسلام (دو تن وزن) و گران‌ترین چلچراغ حرم، چلچراغ ۴۰ شاخهٔ سبزرنگ بالای ضریح است. بیشترین تعداد چلچراغ هم (۱۳۲ عدد) در رواق دارالحجه گزارش شده است.

ساعت‌ها

ساعت گلدستهٔ ساعت صحن انقلاب.

به‌گفته عطاردی، از پیشینهٔ وجود ساعت در حرم امام رضا(ع) اطلاعی در دست نیست، اما اسناد نشان می‌دهد که در دورهٔ صفویان، ساعت در حرم وجود داشته که از کیفیت آن اطلاعی وجود ندارد. قدیمی‌ترین ساعت موجود در حرم متعلق به دورهٔ قاجار (۱۳۰۹ق) و ساخت کشور انگلستان گزارش شده است. این ساعت بر فراز ایوان غربی صحن انقلاب قرار داشته و دارای چهار صفحه در چهار جهت بوده و طبق زمان‌بندی زنگ می‌زده است. گزارش شده که در سال ۱۳۳۶ش، به‌دلیل بازسازی گلدستهٔ ساعت صحن انقلاب، این ساعت به گلدستهٔ ساعت صحن آزادی منتقل شده است.

ساعت جدید گلدستهٔ ساعت صحن انقلاب ساعتی سويیسی یا آلمانی دانسته شده که توسط عبدالحسین معاون‌التجار یزدی به حرم اهدا شده است. گزارش شده که در حرم، به‌جز این دو ساعت، ساعت‌های دیگری نصب شده که تعداد اندکی از آنها قدیمی و بقیه ساعت‌ها معمولی هستند. در گزارشی آمده که از سال ۱۳۸۶ش، در اکثر اماکن حرم ساعت‌های دیجیتال نصب شده که دقیق‌تر هستند و اطلاعات دیگری مانند اوقات شرعی را نیز در اختیار زائران قرار می‌دهند. دفتر ساعت حرم وظایف مربوط به ساعت‌های حرم را بر عهده دارد.

سنگاب خوارزمشاهی.

در حرم امام رضا(ع) از وجود دو ساعت آفتابی هم یاد شده است: شاخص آفتابی مسجد گوهرشاد مربوط به سال ۱۳۱۲ش و مشهور به شاخص ظهر شیخ بهائی؛ ساعت آفتابی صحن جمهوری اسلامی که توسط یکی از علمای آل‌عصفور طراحی و در سال ۱۳۶۶ش رونمایی شده است.

ظروف و وسايل

در برخی از منابع، ظروف و وسایل مورداستفاده در حرم امام رضا(ع) در گذشته فهرست شده است؛ از این موارد به سنگاب خوارزمشاهی از ۵۹۷ تا ۶۱۰ قمری، انواع گلابدان‌ها و ابریق‌های معطرسازی و شست‌و‌شوی حرم، دوستکامی‌های مسی، سماورها، جعبه‌های قرآن، رحل‌ها و قفل‌ها از دوره‌های مختلف اشاره شده است.

کبوتران حرم

کبوتران حرم. عکس: مهدی جهانگیری.

به‌گزارش برخی منابع، از گذشته در حرم امام رضا(ع)، مانند سایر حرم‌های امامان(ع) و امامزادگان،‌ کبوتر وجود داشته است. قدیمی‌ترین سند دربارهٔ کبوتران حرم متعلق به سال ۱۰۷۱ق دانسته شده که در آن به ساخت کبوترخانه‌ای در باغ پایین‌پای مبارک (صحن آزادی) به‌دستور شاه عباس اول صفوی اشاره شده است. بر اساس گزارشی از وجود گوشت کبوتر در اقلام مصرفی مهمان‌سرای حرم در دورهٔ قاجار، احتمال داده شده که به‌دلیل ازدیاد کبوتران حرم از گوشت آنان برای مصارف خوراکی استفاده می‌شده است. به‌جز این گزارش، تنها از وجود دو سند تاریخی دیگر مربوط به کبوتران حرم یاد شده که هر دو از سال ۱۳۴۵ش و مربوط به خوراک کبوتران است.

از کبوتران حرم امام رضا(ع) به‌عنوان نمادی مقدس در ادبیات شفاهی و متون نظم و نثر یاد شده است. این کبوتران در میان عامه، متعلق به امام رضا(ع) و برخوردار از احترام و ارزش تلقی شده‌اند؛ در سفرنامه‌ای از دورهٔ مظفرالدین شاه قاجار (حکومت: ۱۳۱۳-۱۳۲۴ق)، از محترم و مصون بودن کبوتران حرم، مادامی که درون شهر مشهد باشند، یاد شده است. نذر کبوتر و نذر دانه برای کبوتران حرم از جمله آیین‌های حرم برشمرده شده است. در عقاید عامیانه گفته شده که این کبوتران در هر جایی از حرم فضله نمی‌اندازند.

اماکن عبادی و زیارتی در محدوده حرم

مسجد بالاسر.

در برخی منابع، بعضی اماکن عبادی و زیارتی محدوده حرم امام رضا(ع)، شامل مساجد و مقابر، چنین بیان شده است:

مسجد بالاسر

مقالهٔ اصلی: مسجد بالاسر حرم امام رضا(ع)

مسجد بالاسر کهن‌ترین بنای حرم امام رضا(ع) پس از بقعه و نزدیک‌ترین مکان به ضریح امام رضا(ع) بیان شده است. قدیمی‌ترین اشاره به این مسجد در آثار شیخ صدوق نشان داده شده است. بر اساس اشاراتی در تاریخ بیهقی، از متون تاریخی فارسی نیمهٔ قرن پنجم، ابوالحسن عراقی، از دیوان‌سالاران غزنویان، مؤسس این مسجد بوده است.

مسجد بالاسر در غرب بقعهٔ امام رضا(ع)، و بین آن و رواق دارالسیاده قرار گرفته است. این مسجد به‌وسیلهٔ صفهٔ غربی به بقعه متصل شده است. گزارش شده که سقف آن به‌وسیلهٔ مقرنس‌های زیبای کاشی‌کاری تزئین و دیوارهایش با کاشی‌های معرق پوشیده شده است. در ضلع جنوبی آن محرابی از کاشی معرق به‌سبک گره‌سازی وجود دارد که تاریخ ساخت (۱۳۶۳ق) و نام هنرمند سازنده (محمدخان رضوان) بر آن حک شده است.

از جمله تزئینات مسجد بالاسر کاشی‌های زرین‌فام سنجری دانسته شده که در حاشیه بالای آن کتیبه‌ای حاوی آیات سوره فتح قرار دارد. همچنین در بالای این کتیبه، کتیبه‌هایی بر سنگ مرمر حاوی اشعاری قاسم رسا (درگذشتهٔ ۱۳۵۶ش)، ملک‌الشعرای آستان قدس، کار شده است. در بالای طاق شرقی متصل به بقعه، کتیبه‌ای حاوی دو بیت از تائیهٔ دعبل خزاعی، دربارهٔ دفن امام رضا(ع) در کنار هارون عباسی آمده است. عطاردی سایر کتیبه‌های این مسجد را برشمرده و متن آنها را نقل کرده است.

مسجد پشت‌ سر (پس‌ پشت)

رواق دارالفیض که از انضمام قسمتی از مسجد پشت سر و مسجد ریاض ایجاد شده است.

مسجد پشت‌ سر یا پس‌ِ پشت، مسجدی کوچک است که در سال ۱۳۴۶ش، به‌دلیل مشکلات آمدوشد زائران، به‌همراه قسمتی از صفهٔ شاه‌طهماسبی، مسجد ریاض و قرآن‌خانه، ضمیمهٔ رواق‌های دارالفیض و دارالشکر شده است. در بالای ازاره‌های این مسجد، قصیده‌ای طولانی از قاآنی (درگذشتهٔ ۱۲۷۰ق)، از شاعران دربار قاجاریان، به‌خط نستعلیق و در مدح امام رضا(ع) قرار داشته که پس از تغییرات سال ۱۳۴۷ش در رواق دارالشکر قرار گرفته است. در مصرع انتهای این قصیده، به‌حساب ابجد، سال تعمیر این مسجد و نصب کتیبه‌های قصیده ۱۱۵۰ق عنوان شده است.

مسجد ریاض

مسجد ریاض رواقی نسبتاً کوچک توصیف شده که به‌دلیل اینکه اکثراً زنان در آن نماز می‌خواندند به مسجد زنانه هم مشهور بوده است. این مسجد پس از بازسازی در سال ۱۳۴۷ش، به‌ضمیمهٔ صفهٔ شاه‌طهماسبی، جزئی از رواق دارالفیض شده است.

مسجد گوهرشاد.عکس: مهدی جهانگیری.

مسجد گوهرشاد

مقالهٔ اصلی: مسجد گوهرشاد

مسجد گوهرشاد مسجدی تاریخی در جنوب بقعهٔ حرم امام رضا(ع) است که در دورهٔ تیموریان و به امر گوهرشاد (درگذشتهٔ ۸۶۱ق)، همسر شاهرخ تیموری (حکومت: ۸۰۷-۸۵۰ق)، ساخته شده است. به‌گزارش برخی منابع، ساخت این مسجد از سال ۸۰۷ق آغاز شده و در سال ۸۲۱ق به‌پایان رسیده است.

این مسجد به‌جهت قدمت تاریخی، سبک معماری و زیبایی‌های هنری، از مهمترین آثار تاریخی مشهد و معماری ایران محسوب شده است. در تیر سال ۱۳۱۴ش و در زمان حکومت پهلوی اول، واقعهٔ مسجد گوهرشاد (سرکوب معترضان به قانون متحدالشکل کردن لباس) در این مسجد رخ داده است. کتابخانهٔ مسجد گوهرشاد از جمله کتابخانه‌های قدیمی حرم امام رضا(ع) تلقی شده است.

قسمتی از ستون‌های سنگی مسجد پیرزن در عکسی از دورهٔ پهلوی اول. عکس: آنه‌ماری شوارتسنباخ.

مسجد پیرزن

به‌گزارش برخی منابع، مسجد پیرزن یا بیوه‌زن محوطه‌ای مستطیل از سنگ در صحن مسجد گوهرشاد بوده که با ستون‌هایی سنگی از حیاط مسجد گوهرشاد جدا می‌شده است. گفته شده که این مسجد از دورهٔ قاجاریه تا اوایل دورهٔ پهلوی در محل سابق حوض مسجد گوهرشاد موجود بوده است؛ ولی پس از آن در مکان آن دوباره حوض ساخته شده است.

به‌نقل از برخی منابع، علت نامگذاری این محل به نام مسجد پیرزن این بوده که در دوره‌ای توسط بیوه‌زنی از خاندان میرزا محمدرضا مستوفی‌ سبزواری (درگذشتهٔ ۱۳۰۸ق)، مشهور به مستشارالملک و از واقفان مشهور آستان قدس رضوی، مرمت شده و گسترش یافته است؛ به‌رغم این نظر، در ادبیات عامیانه و شفاهی داستانی دربارهٔ پیدایش این مسجد آمده که به دورهٔ ساخت مسجد گوهرشاد برمی‌گردد.

بهشت‌های ثامن

بهشت ثامن حرم امام رضا(ع).

بهشت‌های ثامن ۱، ۲ و ۳، مجموعه گورستان‌های داخل حرم امام رضا(ع) هستند که در زیر صحن‌های قدس، جمهوری و آزادی ساخته شده‌اند. گفته شده که با توجه به سابقهٔ دفن اموات در حرم، توسعهٔ مکان‌هایی برای این منظور مورد توجه قرار گرفت و ساخته شد: بهشت ثامن ۱ در زیر صحن آزادی با زیربنای ۴۲۳۳ مترمربع (بهره‌برداری: ۱۳۵۴ش)، بهشت ثامن ۲ در زیر صحن قدس با زیربنای ۲۵۵۰ مترمربع (بهره‌برداری: ۱۳۷۰ش)، و بهشت ثامن ۳ در زیر صحن جمهوری اسلامی با زیربنای ۱۱۳۰۰ مترمربع (بهره‌برداری: ۱۳۶۸ش).

سایر اماکن

مقبرهٔ پیر پالان‌دوز. عکس: رسول جعفریان.

سایر اماکن عبادی و زیارتی که در مجموعهٔ حرم امام رضا(ع) قرار داشته، یا با توسعه حرم در این مجموعه قرار گرفته، عبارتند از:

• باغ رضوان: محوطه‌ای مشجر و چمن‌کاری‌شده در ضلع شمالی حرم که پس از تخریب قبرستان قتلگاه در سال ۱۳۰۹ش در بخشی از اراضی آن ساخته شد. مزار فقیه سبزواری و محمدتقی آملی در این باغ قرار دارد.
• مقبرهٔ طبرسی: مقبرهٔ امین‌الاسلام طبرسی در غرب دوربرگردان خیابان طبرسی که در سال ۱۳۷۹ش با انتقال قبر او با قالب بتنی به این مکان ساخته شد. پیش از انتقال، قبر طبرسی در باغ رضوان قرار داشت و در برنامهٔ توسعهٔ حرم این مقبره در مسیر دوربرگردان و زیرگذر حرم قرار گرفت. مقبره او سازه‌ای با گنبدی پیازی است که نمای بیرونی آن ترکیبی از آجر و کاشی‌ است.
• مقبرهٔ پیر پالان‌دوز: از بناهای دورهٔ صفویان، واقع در شرق حرم و کنار دوربرگردان خیابان نواب صفوی. برخی این بنا را مقبرهٔ محمد کارندهی، معروف به پیر پالان‌دوز، از عرفای دورهٔ صفویان و برخی مدفن ابونصر سَرّاج طوسی، از صوفیان برجسته قرن چهارم قمری، خوانده‌اند.

اماکن علمی و فرهنگی حرم

به‌گزارش عزیزالله عطاردی، حرم امام رضا(ع) از ابتدا مرکز نشر علوم و محل اجتماع عالمان و محدثان بوده است. همین را موجب پیدایش مراکز آموزشی و فرهنگی چون مکتبخانه‌ها، مدارس علمیه، مدارس جدید، دانشگاه‌ها، کتابخانه‌ها و موزه‌های مرتبط با آستان قدس رضوی خوانده‌اند که برخی از آنها در محدودهٔ حرم رضوی قرار داشته است.

مدارس علمیه

در بافت تاریخی اطراف حرم رضوی(ع)، که در گسترش حرم جزئی از آن قرار گرفته، وجود ۱۰ مدرسهٔ علمیه گزارش شده است. گفته شده که از میان این مدارس فقط چهار مدرسهٔ میرزاجعفر، خیرات‌خان، پریزاد و دودر بر جای مانده‌اند.

رواق دارالولایه که به‌جای مدرسهٔ بالاسر ساخته شد.

مدرسهٔ بالاسر

مدرسهٔ بالاسر از جمله مدارس تاریخی محدودهٔ بالاسر قبر امام رضا(ع) دانسته شده که از شمال به صحن انقلاب و از جنوب به مدرسه پریزاد و از شرق به مسجد بالاسر محدود می‌شده است. گفته شده که از تاریخ بنای نخستین این مدرسه اطلاعی در دست نیست؛ اما احتمال داده شده که این مدرسه قدیمی‌ترین مدرسهٔ علمیهٔ مشهد است. برخی شاهرخ تیموری و برخی دیگر شاهزاده‌ای ازبک از اخلاف تیمور گورکانی را بانی این مدرسه دانسته‌اند.

صحن مدرسهٔ پریزاد در دوره پهلوی.

به‌نقل از منابع، این مدرسه در سال‌های ۱۰۹۱ق (دوره سلیمان صفوی)، ۱۲۷۱ق (دوره قاجاریه) و ۱۳۵۶ق (دوره پهلوی) تعمیر شده است. در گزارشی از ۱۳۵۱ش، از تحصیل ۷۰ طلبه در این مدرسه یاد شده است. گفته شده که این مدرسه دارای ایوانی باشکوه با کتیبه‌ای از دورهٔ صفویه بوده و در گنبدخانه‌ای در شمال شرق آن مقبرهٔ میرزا ابوالقاسم بابَر (درگذشتهٔ ۸۶۱ق)، نوهٔ شاهرخ و از امرای تیموری، قرار داشته است. پس از انقلاب اسلامی، این مدرسه تخریب شد و به‌جای آن رواق دارالولایه ساخته شد.

مدرسهٔ پریزاد

مقالهٔ اصلی: مدرسه پریزاد

مدرسهٔ پَریزاد از آثار دورهٔ تیموری که بانی آن پریزادخانم، ندیمهٔ گوهرشاد و از نوادگان خواجه ربیع بوده است. بر اساس برخی گزارش‌ها، این مدرسه در سال ۸۲۱ق بنا شده و در دورهٔ شاه سلیمان صفوی (سال ۱۰۹۱ق)، پهلوی دوم (۱۳۴۲ش و ۱۳۴۶ش) و جمهوری اسلامی (۱۳۶۸ش) بازسازی شده است. پس از انقلاب اسلامی، از این مدرسه به‌عنوان مرکز پاسخ‌گویی به سؤالات دینی استفاده شده است. این بنا در جنوب غربی حرم و شمال غربی مسجد گوهرشاد قرار گرفته است.

فضای داخلی مدرسهٔ دو در در روز بازگشایی پس از بازسازی (۱۳ اسفند ۱۴۰۳ش).

مدرسهٔ دودر

مقالهٔ اصلی: مدرسه دو در

مدرسهٔ دودر (دو درب یا یوسفیه یا یوسف خواجه) از بناهای دورهٔ تیموری است که در سال ۸۴۳ق به‌همت یکی از امرای خراسان (امیریوسف خواجه‌بهادر) ساخته شده است. این بنای دوطبقه دارای دو در، چهار ایوان و دو گنبد است و از نظر معماری حائز اهمیت خوانده شده است. این مدرسه در جنوب غربی حرم و در ضلع شمال شرقی صحن جمهوری اسلامی قرار گرفته است. پس از انقلاب اسلامی، این بنا به‌عنوان دارالقرآن الکریم برای انجام فعالیت‌های قرآنی مورد استفاده قرار گرفته است.

مدرسهٔ میرزا جعفر.

مدرسهٔ میرزاجعفر

مقالهٔ اصلی: مدرسه علمیه میرزا جعفر

مدرسه میرزاجعفر در سال ۱۰۵۹ق در دوره شاه عباس دوم صفوی (حکومت: ۱۰۷۷-۱۰۵۲ق) ساخته شده است. بانیان این مدرسه از اعقاب شمس‌الدین جوینی (درگذشتهٔ ۶۸۳ق)، از وزرای ایلخانیان، معرفی شده‌اند. این مدرسه از بهترین مدارس مشهد از نظر موقعیت و بنا خوانده شده است. مدرسه میرزاجعفر پس از انقلاب بازسازی شد و به‌همراه مدرسه خیرات‌خان به ساختمان دانشگاه علوم اسلامی رضوی متصل شد و به‌صورت یک مجموعه درآمد.

مدرسهٔ خیرات‌خان در دورهٔ پهلوی.

مدرسهٔ خیرات‌خان

مقالهٔ اصلی: مدرسه علمیه خیرات‌خان

مدرسهٔ خیرات‌خان (تأسیس: ۱۹۵۷ق) از بناهای تاریخی دورهٔ شاه عباس دوم صفوی است که به‌نام بانی آن، که از اشراف آن دوره بوده، خوانده شده است. گزارش شده که با توسعه حرم پس از انقلاب اسلامی، این مدرسه در محدودهٔ حرم واقع شد و تخریب و بر اساس نقشه اولیهٔ بازسازی شد. گفته شده که قسمتی از فضای این مدرسه با ادغام در مدرسهٔ علمیهٔ میرزاجعفر، به دانشگاه علوم اسلامی رضوی متصل شده است. این مدرسه از اوایل دههٔ ۱۴۰۰ش به مدرسهٔ عالی فقاهت عالم آل‌محمد(ع) تبدیل شده است.

مدرسهٔ مستشاریه

رواق دارالذکر که در جای مدرسهٔ علی‌نقی‌میرزا ساخته شد.

مدرسهٔ مُسْتَشاریّه (یا سیدمیرزا یا ملاتاج) از جمله مدارس چهارگانهٔ ساخته‌شده در عهد شاهرخ تیموری به‌شمار رفته است. این مدرسه در شمال غربی صحن انقلاب و متصل به مدرسهٔ میرزاجعفر و پشت ایوان عباسی قرار داشته است. مدرسهٔ مستشاریه توسط یکی از امرای عصر شاهرخ به نام سیدمیرزا ساخته شده و به‌دلیل تعمیر آن توسط مستشارالملک در سال ۱۲۹۰ق به مستشاریه معروف شده بود.

گزارش شده که قسمتی از این مدرسه به هنگام زیارت حرم توسط شاه عباس صفوی، در سال ۱۰۲۱ق، به‌دستور او برای توسعهٔ صحن انقلاب تخریب شد و باقی‌ماندهٔ آن به نام مدرسهٔ ملاتاج مشهور شد. نوشته شده که قسمت‌های دیگر این مدرسه یک بار پس از واقعهٔ مسجد گوهرشاد و بار دیگر در سال ۱۳۵۴ش جهت بازسازی اطراف حرم تخریب شد. گزارش شده که نهایتاً پس از انقلاب، قسمت باقی‌ماندهٔ آن ضمیمهٔ دانشگاه علوم اسلامی رضوی شد.

مدرسهٔ علی‌نقی‌میرزا

ساخت مدرسهٔ علی‌نقی‌میرزا در حدود ۱۲۳۹ق (دورهٔ قاجار) و به‌دست رکن‌الدوله علی‌نقی‌میرزا، متولی وقت آستان قدس و والی خراسان، ثبت شده است. در برخی منابع آمده که پس از احداث صحن آزادی، در زمین باقی‌مانده بین صحن آزادی و صحن انقلاب، این مدرسه ساخته شد. گزارش شده که بین سال‌های ۱۳۴۳ تا ۱۳۴۶ش، پس از نوسازی و ایجاد تغییراتی، این مدرسه به رواق دارالذکر تبدیل شد.

رواق مقبرهٔ شیخ بهائی که در بخشی از فضای مدرسهٔ پایین پا ساخته شد.

مدرسهٔ پایین‌ پا

محل مدرسهٔ پایین پا (یا سعدیه یا سعدالدین) واقع در جنوب صحن آزادی و شرق مسجد گوهرشاد و متصل به مقبرهٔ شیخ بهائی بیان شده است. این مدرسه در شمار مدارس صفوی دانسته شده که توسط وزیر کل خراسان در عهد شاه سلیمان صفوی، میرزا سعدالدین، در سال ۱۰۸۷ق ساخته شده بود.

نقل شده که این مدرسه در جریان احداث فلکه اطراف حرم در سال ۱۳۰۷ش با تمام موقوفاتش تخریب شده است. بعداً در زمین آنْ کتابخانه، موزه، صحن امام خمینی (موزه) و رواق مقبرهٔ شیخ بهائی احداث شده است.

اولین گلدستهٔ ساعت صحن انقلاب قبل از تخریب.

مدرسهٔ فاضل‌خان

مدرسهٔ فاضل‌خان از بناهای دورهٔ شاه عباس دوم به‌شمار رفته که توسط ملاعبدالله بشرویی، از فقیهان سده ۱۱ قمری، ساخته شده است. گفته شده که ملاعبدالله این مدرسه را به‌‌‌وصیت برادرش، فاضل‌خان تونی، در تاریخ ۱۰۷۵ق ساخته است.

مدرسهٔ فاضل‌خان از لحاظ سبک معماری و آرایه‌های هنری در کنار مدارسی چون مدرسهٔ میرزاجعفر در درجه اول قرار داده شده است. کتابخانهٔ این مدرسه باارزش‌ترین و جامع‌ترین کتابخانهٔ مشهد پس از کتابخانه آستان قدس بیان شده است. همچنین گفته شده که این مدرسه موقوفات و املاک معتبری دارد.

از جمله عالمانی که در این مدرسه به تدریس مشغول بوده‌اند، از هاشم قزوینی، حسین فقیه سبزواری و عبدالجواد ادیب نیشابوری یاد شده است. گزارش شده که در هنگام احداث اولین فلکهٔ در اطراف حرم امام رضا(ع) در سال ۱۳۱۰ش این مدرسه تخریب شد.

مدرسهٔ باغ رضوان

نفر سمت راست:حسین فقیه سبزواری در صحن مدرسهٔ باغ رضوان.

گاه‌شمار حرم امام رضا

۲۰۳ق	شهادت امام رضا(ع) و دفن در کنار هارون عباسی در بقعه هارونیه.
قرن ۴ق	تلاش برخی کارگزاران سامانی برای آبادانی حرم.
۴۲۱-۳۶۶ق	تخریب حرم توسط سبکتکین غزنوی و بازسازی آن توسط جانشین او محمود غزنوی.
۴۳۹-۴۲۱ق	بازسازی و تعمیر حرم توسط ابوالحسن عراقی از دولتمردان غزنوی.
۵۴۸ق	حمله غُزْها به مشهد و آسیب‌دیدگی حرم.
۵۵۲-۵۱۱ق	تعمیر و تزئین حرم در دوران سلطان سنجر سلجوقی توسط ابوطاهر قمی.
۶۱۲ق	تعمیر و بهسازی حرم توسط خوارزمشاهیان.
۶۱۷ق	آسیب‌دیدگی حرم بر اساس برخی گزارش‌ها در حملهٔ مغولان.
۸۲۱ق	ساخت مسجد گوهرشاد و رواق‌های دارالحفاظ و دارالسیاده توسط گوهرشاد در دورهٔ تیموریان.
۹۸۴-۹۳۰ق	طلاکاری گنبد حرم برای اولین‌بار و ساخت اولین ضریح حرم در دورهٔ طهماسب اول صفوی.
۹۹۷ق	حمله ازبک‌ها به مشهد و غارت حرم و کشتار پناهندگان به آن.
۱۰۳۸-۹۹۶ق	ساخت ایوان شمالی (ایوان عباسی) در ۱۰۵۹ق و ایوان شرقی و غربی صحن انقلاب از سوی شاه عباس اول صفوی.
۱۱۳۵-۱۱۰۵ق	دستبرد به اموال حرم برای تأمین مایحتاج سپاه صفوی در دورهٔ حکومت شاه سلطان حسین.
۱۱۶۰-۱۱۴۸ق	ساخت مناره‌ٔ پشت ایوان عباسی و طلاکاری ایوان جنوبی صحن انقلاب توسط نادرشاه افشار.
۱۲۲۰-۱۱۹۰ق	دستبرد اموال ارزشمند حرم توسط دو تن از نوادگان نادرشاه افشار برای تأمین نیازهای حکومت افشاریان.
۱۲۸۳-۱۲۳۳ق	ساخت صحن آزادی از زمان فتحعلی‌شاه قاجار تا دورهٔ ناصرالدین شاه قاجار.
۱۲۶۴ق	طغیان محمدحسن‌ خان سالار و دستبرد به خزانه طلا و نقره حرم.
۱۳۳۰ق	توپ‌‌بندی حرم توسط قوای روس.
۱۳۱۱-۱۳۰۷ش	احداث فلکه حضرتی گرداگرد حرم در دورهٔ پهلوی اول.
۱۳۵۳-۱۳۵۴ش	گسترش فلکهٔ حضرتی با تخریب بافت اطراف حرم و فضاسازی و چمن‌کاری آن در دورهٔ پهلوی دوم.
۲۹ آبان ۱۳۵۷ش	درگیری میان ساواک (سازمان امنیت پهلوی دوم) با انقلابیان در حرم و تیراندازی و پرتاب اشک‌آور در برخی رواق‌های حرم.
۱۳۷۱-۱۳۶۶ش	ساخت زیرگذر متصل‌کننده خیابان‌های منتهی به حرم در دورهٔ انقلاب اسلامی.
۳۰ خرداد ۱۳۷۳ش	بمب‌گذاری در حرم، آسیب‌دیدگی برخی اماکن آن و شهادت ۲۷ زائر.
۱۳۸۱-۱۳۷۶ش	ساخت صحن جامع رضوی.
اسفند ۱۴۰۳ش	جابه‌جایی بدون تخریب گلدستهٔ جنوبی صحن جمهوری اسلامی، به‌طول ۶۰ متر، برای ایجاد رواق امیرالمؤمنین(ع) با کوچک‌کردن صحن جمهوری.

به‌گزارش برخی منابع، مدرسهٔ باغ رضوان در سال ۱۳۴۰ش از سوی حسین فقیه سبزواری در اراضی باغ رضوان (قبرستان قتلگاه) تأسیس شد. گفته شده که ساختمان این مدرسه طوری طراحی شده بود که در طبقهٔ بالا طلاب تحصیل کنند و در طبقهٔ پایین اموات دفن شوند. این مدرسه در طرح توسعه حرم، در سال ۱۳۵۴ش تخریب، و بعداً به جزئی از صحن رضوان تبدیل شد.

کتابخانهٔ مرکزی و مرکز اسناد آستان قدس رضوی

مقالهٔ اصلی: کتابخانه آستان قدس رضوی

کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد آستان قدس رضوی در حرم امام رضا(ع) یکی از مهم‌ترین گنجینه‌های فرهنگ مکتوب ایران و جهان به‌شمار رفته است. این کتابخانه از قدیمی‌ترین کتابخانه‌های اسلامی تلقی شده که قدمت قدیمی‌ترین نسخ وقفی آن به نیمهٔ قرن چهارم قمری می‌رسد. بنابر گزارشی، جدیدترین ساختمان کتابخانهٔ آستان قدس به‌مساحت ۲۷ هزار مترمربع و در سه طبقه، در کنار بست شیخ طوسی، در روز ۲۲ فروردین ۱۳۷۴ش افتتاح شده است.

دانشگاه علوم اسلامی رضوی

مقالهٔ اصلی: دانشگاه علوم اسلامی رضوی

دانشگاه علوم اسلامی رضوی یکی از مراکز علمی-آموزشی وابسته به آستان قدس رضوی است که در سال ۱۳۶۳ش در کنار حرم امام رضا(ع) تأسیس شده است. بر اساس گزارشی، بنای این دانشگاه در شرق بست طبرسی در قسمتی از فضای دو مدرسهٔ میرزاجعفر و خیرات‌خان بازسازی و ساخته شده است. واحد شماره ۲ این دانشگاه در شرق صحن امام حسن(ع) در سال ۱۳۸۴ش تأسیس شده است.

موزهٔ آستان قدس رضوی

مقالهٔ اصلی: موزه آستان قدس رضوی

موزهٔ آستان قدس رضوی (تأسیس: ۱۳۲۴ش) مکانی در مجموعهٔ حرم امام رضا(ع) که هدف از ایجاد آن نمایش آثار قدیمی حرم و نمونه‌هایی از آثاری است که طی دوران‌های مختلف به آستان قدس رضوی اهدا شده است. موزهٔ آستان قدس چند بخش دارد: موزهٔ مرکزی، موزهٔ قرآن و نفایس، موزهٔ هدایای مقام معظم رهبری، موزهٔ مردم‌شناسی، موزهٔ فرش و موزهٔ آرایه‌های معماری حرم رضوی فعالیت می‌کند.

اماکن اداری، درمانی و رفاهی حرم

اماکن رفاهی حرم امام رضا(ع) شامل آستان قدس رضوی، دارالشفاء، مرکز فوریت‌های پزشکی، مهمان‌سرا، دفاتر امانات (امانات نقدی و اشیاء ارزشمند و امانات سایر وسایل)، دفاتر پیداشدگان و رسیدگی به امور گمشدگان، بخش نگهداری اشیاء پیداشده، دفاتر تحویل امانی صندلی چرخ‌دار، دفاتر نذورات، کفشداری‌ها، ادارهٔ آگاهی حرم، بخش امداد زائرانِ در راه مانده و ناتوان، دفتر امور دفن و سرویس‌های بهداشتی است. گفته شده که برخی از این اماکن دارای موقوفاتی است.

آستان قدس رضوی

مقالهٔ اصلی: آستان قدس رضوی

آستان قدس رضوی، نهاد اداری-خدماتی بزرگ غیردولتی و مجموعه تشکیلات اداره‌کنندهٔ حرم امام رضا(ع) و املاک و موقوفات آن و سازمان‌ها و مؤسسات وابسته به آن است. سابقهٔ تشکیلات برای ادارهٔ حرم امام رضا(ع)، با تکیه بر برخی منابع، به حدود دوران دفن امام رضا(ع) در بقعه هارونیه برگردانده شده است.

از آن دوره تا دورهٔ صفویان، که دوران رشد موقوفات و تشکیلات آستان قدس تلقی شده، حرم امام رضا(ع) دارای تشکیلات مختصری بوده که عموماً به‌دست علویان اداره می‌شده است. به‌نقل از برخی منابع، گسترش آستان قدس، جز در مواردی تحت‌تأثیر شورش‌ها و حملات خارجی، پس از صفویه تا دوران قاجاریان ادامه داشته است؛ به‌طوری که در نقلی از دورهٔ ناصرالدین شاه، آستان قدس بیش از هزار خدمه رسمی و غیررسمی از اعیان و کارگزاران حکومتی داشته است.

بر اساس برخی پژوهش‌ها، ساختار اداری آستان قدس رضوی در دورهٔ پهلوی انسجام بیشتری یافت و عنوان متولی‌باشی آستان قدس به «نیابت تولیت عظما» تغییر کرد. گفته شده که پس از پیروزی انقلاب اسلامی، فعالیت‌های آستان قدس گسترش و سرعت بیشتری یافت. بنابر گزارشی از سال ۱۳۹۳ش، آستان قدس تحت نظارت تولیت عظما و در قالب ده‌ها معاونت، سازمان، مؤسسه و شرکت اداره می‌شود.

همچنین ببینید: فهرست متولیان حرم امام رضا(ع)

دارالشفاء

دارالشِفاء، مرکز درمانی حرم امام رضا(ع) است که سابقهٔ تاریخی آن به اوایل دورهٔ صفویان برمی‌گردد. گزارش شده که دارالشفاء، پس از دوره‌هایی از ضعف اداری، در اواخر دورهٔ قاجاریان به‌همت دکتر امیرخان امیراعلم، رئیس مجلس حفظ‌الصحهٔ دولتی، مرمت و تجهیز شد؛ به‌‌طوری که به یکی از بیمارستان‌های مجهز شرق ایران تبدیل شد. گفته شده که با احداث بیمارستان امام رضا(ع) در دورهٔ پهلوی اول، دارالشفای حرم در این بیمارستان ادغام شد.

گزارش شده که در سال ۱۳۲۷ش، فعالیت‌های دارالشفاء در قالب مرکز درمانی کوچکی در طبقهٔ بالای مهمان‌سرای حرم، در بست بالا (بست شیخ طوسی) ادامه یافت. پس از تخریب این ساختمان، دارالشفاء به ضلع جنوبی صحن انقلاب (محل رواق دارالحکمه) منتقل شد. در اواخر سال ۱۳۵۹ش، ساختمان جدید دارالشفاء متصل به صحن آزادی به بهره‌برداری رسید.

در سال ۱۳۸۸ش دارالشفاء حرم به ساختمان مجهزی در ضلع شرقی بست خیابان شیرازی منتقل شده است. گزارش شده که در این مرکز درمانی خدمات مختلف پزشکی و درمانی، در قالب درمانگاه‌های تخصصی و عمومی، به زائران و مجاوران حرم ارائه می‌شود.

مهمان‌سرا

مقالهٔ اصلی: مهمان‌سرای آستان قدس رضوی

مهمان‌سرای حرم در دههٔ ‍۱۳۴۰ش

مهمان‌سرای حرم امام رضا(ع) محلی برای پذیرایی از زائران، مستمندان، خدام و کارکنان حرم است که قدمتی بیش از ۵۰۰ سال دارد. گفته شده که مهمان‌سرای حرم در دوره‌های مختلف به نام‌های مطبخ (صفویان و افشاریان)، کارخانهٔ مبارکه (قاجاریان)، مهمان‌سرای حضرتی و مهمان‌سرای حضرت (دورهٔ پهلوی) خوانده می‌شده است.

گفته شده که قدیمی‌ترین اطلاع دربارهٔ مهمان‌سرای حرم، مربوط به دورهٔ تیموریان است. در سال ۱۳۵۳ش، ساختمان جدیدی برای مهمان‌سرا ساخته شد. این ساختمان پس از انقلاب اسلامی تجدید بنا شد و بنای دیگری هم در غرب صحن غدیر به آن اضافه شد.

طبق گزارشی از سال ۱۳۹۴ش، در مهمان‌سرای حرم، با استفاده از موقوفات و نذورات، روزانه بالغ بر ۶۰۰۰ غذا پخته می‌شود. همچنین دعوتنامهٔ مهمانسرا همه‌روزه توسط نمایندگان آستان قدس در محل‌های مختلف اسکان زائران توزیع می‌شود.

فعالیت‌های فرهنگی حرم

نقشهٔ حرم امام رضا(ع)

در گزارشی از سال ۱۳۹۷ش، برخی فعالیت‌های فرهنگی حرم امام رضا(ع) چنین گزارش شده است:

• برگزاری نماز جماعت در اماکن مختلف حرم.
• تبلیغ معارف اسلامی در قالب سخنرانی، بیان احکام پس از نمازهای جماعت، قرائت ادعیه‌، مانند دعای کمیل در شب جمعه، برگزاری مراسم‌های مناسبتی و برنامه‌های تبلیغی خاص مدرسهٔ پریزاد.
• فعالیت‌های قرآنی در مدرسه دودر، در قالب دارالقرآن الکریم آستان قدس رضوی، از جمله برگزاری کلاس‌های آموزش حفظ و قرائت و تفسیر قرآن، برگزاری حلقه‌های تدبر، بیان و تفسیر معارف قرآنی، برگزاری محافل انس با قرآن، برگزاری کارگاه مَهْدُ الرضاء (فعالیت‌های قرآنی مخصوص کودکان)، برگزاری کارگاه هنرهای قرآنی و برگزاری مسابقات قرآنی.
• پاسخ‌گویی به سؤالات شرعی و اعتقادی در قالب پاسخ‌گویی تلفنی و پیامکی و دفاتر پاسخ‌گویی به سؤالات شرعی مردان و زنان در اماکن مختلف حرم و پاسخ‌گویی به سؤالات اعتقادی در مرکز پاسخ‌گویی مدرسهٔ پریزاد و دفتر باب الهادی.
• مرکز مشاورهٔ دینی شامل مشاورهٔ فردی و کلاس‌های مشاورهٔ گروهی.
• حرم‌شناسی شامل پاسخ‌گویی به سؤالات زائران دربارهٔ زندگی امام رضا(ع) و تاریخ حرم و برگزاری تورهای حرم‌گردی ویژهٔ گروه‌های زیارتی.

مشاغل مربوط به حرم

خادمان حرم امام رضا(ع). عکس: محمد احمدی.

مشاغل مربوط به حرم امام رضا(ع)، به‌جز مشاغل اداری آستان قدس رضوی، در قالب عبارت «خدمه» تعریف شده است. خدمه به مجموعهٔ خدمتگزاران حرم اشاره دارد که مطابق آداب و رسوم مقرر در بقعه، رواق‌ها، صحن‌ها و کفشداری‌های و سایر اماکن حرم انجام وظیفه می‌کنند.

با تکیه بر اطلاعات پراکندهٔ برخی منابع از نخستین سال‌های پس از شهادت امام رضا(ع) تا قرن دهم قمری، حضور خادمانی در حرم قابل تأیید است. گزارش شده که در دورهٔ صفویان، با افزوده‌شدن اهمیت و وسعت حرم، بر انسجام تشکیلات خدمه با ایجاد کشیک‌های چندگانه افزوده شد. بر اساس گزارشی از دورهٔ قاجاریان (سال ۱۳۰۰ق) تعداد خدمهٔ حرم ۱۲۰۰ نفر بوده‌ است. دورهٔ پهلوی، دورهٔ تنظیم نظامنامه‌های خدمات کشیکی برای ایجاد ساختار و تعریف وظایف خدمه بوده است.

خادمان فرش در حرم امام رضا(ع). عکس: مهدی جهانگیری.

گفته شده که پس از انقلاب اسلامی، با توسعه اماکن حرم و افزایش زائران، بر تعداد خدمهٔ حرم افزوده شده است. بر اساس گزارشی از سال ۱۳۹۳ش، خدمه در هشت کشیک به‌صورت رسمی، افتخاری و تَشَرُّفی، زیر نظر مدیریت امور خدمه، خدمت می‌کنند. طبق گزارشی از سال ۱۳۹۷ش، خدمه، برحسب نوع و مکان خدمت، شامل خادم، فراش، حافظ (حُفّاظ)، کفشدار، دربان، خادم علمی و خادم فرهنگی هستند.

موقوفات

مقالهٔ اصلی: موقوفات حرم امام رضا(ع)

حرم امام رضا(ع) یکی از نهادهای موقوفاتی بزرگ جهان بیان شده که طی قرن‌ها با تکیه بر وقفیات ارادتمندان به امام رضا(ع) شکل گرفته است.

به‌گفتهٔ عطاردی، پیشینهٔ وقف برای حرم امام رضا(ع) دقیقاً روشن نیست، ولی بر اساس برخی شواهد به اوایل قرن چهارم قمری برمی‌گردد. در برخی منابع، سیر تاریخی وقف برای حرم، وقفیات و نحوهٔ ادارهٔ آنها در دوره‌های مختلف گزارش شده است. از سال ۱۳۸۳ش، امور مربوط به ادارهٔ موقوفات حرم بر عهدهٔ معاونت امور حقوقی و موقوفات آستان قدس رضوی قرار گرفته است.

سنائی غزنوی

دین را حرمی است در خراسان
دشوار تو را به محشر آسان
همواره رهش مسیر حاجت
پیوسته درش مشیر غفران
چون کعبه پر آدمی ز هر جای
چون عرش پر از فرشته هزمان
هم فرّ فرشته کرده جلوه
هم روح وصی درو به جولان
از حرمت زائران راهش
فردوس فدای هر بیابان

موقوفات غیرمنقول حرم امام رضا(ع) در برخی نقاط ایران و نقاطی از خراسان بزرگ، پاکستان، هندوستان و قفقاز بوده و برخی از آنها در طول تاریخ از میان رفته است. موقوفات حسین ملک (درگذشتهٔ ۱۳۵۱ش)، تاجر و واقف ایرانی، بزرگ‌ترین موقوفهٔ حرم بیان شده است. این موقوفه از سال ۱۳۱۶ش تا سال ۱۳۴۰ش در هفت مرحله، با وقف کتابخانه و اموال منقول و املاک، شکل گرفته است.

آثار فرهنگی و هنری دربارهٔ حرم

دربارهٔ حرم امام رضا(ع) آثار فرهنگی و هنری اعم از آثار مکتوب و سینمایی تولید شده که برخی از آنها عبارتند از:

آثار مکتوب

برخی آثار مکتوب دربارهٔ حرم امام رضا(ع)، با موضوعاتی چون بررسی تاریخ و گزارش معماری حرم و هنرهای مختلف به‌کار رفته در آن، در زیر آمده است:

• نامهٔ آستان قدس: فصلنامهٔ پژوهشی منتشرشده از تیر ۱۳۳۹ تا ۱۳۵۵ش در ۳۹ شماره که از جمله مطالب آن معرفی تشکیلات، بناها و نفایس حرم بوده است.
• راهنما یا تاریخ آستان قدس: نوشته علی مؤتمن منتشرشده در سال ۱۳۴۸ش که در آن به تاریخ عمومی ساختمان و تشکیلات حرم پرداخته شده است.
• بارگاه رضا: اثری چهار جلدی به دو زبان فارسی و انگلیسی دربارهٔ معماری حرم که در سال ۱۳۵۴ش در مؤسسهٔ آسیایی دانشگاه شیراز در فلورانس ایتالیا به‌چاپ رسیده است.
• شمس‌الشموس یا انیس‌النفوس: کتابی از محمد احتشام کاویانیان دربارهٔ تاریخ حرم امام رضا که در سال ۱۳۵۴ش به‌چاپ رسیده است. این کتاب به‌دلیل شیوهٔ نوشتاری گزارشی آن، که گفته شده مؤلف آن ۷۰ سال در حرم حضور داشته، از آثار مرجع در این زمینه به‌شمار رفته است.

کتاب هنر در حرم.

• تاریخ آستان قدس رضوی: کتابی در دو جلد، نوشتهٔ عزیزالله عطاردی، که در سال ۱۳۷۱ش به‌همت انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و انتشارات عُطارد به‌طبع رسیده است.
• حرم رضوی به روایت تاریخ: نوشتهٔ بزرگ عالم‌زاده که در سال ۱۳۸۷ش به‌همت به‌نشر (انتشارات آستان قدس رضوی) به‌چاپ رسیده است.
• دائرة المعارف آستان قدس رضوی: دانشنامه‌ای دوجلدی تدوین‌شده توسط بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی که مداخل آن دربارهٔ موضوعات مختلف مرتبط با حرم و آستان قدس رضوی تدوین شده است.
• کاشی‌کاری در حرم مطهر رضوی: کتابی نوشتهٔ هادی خورشیدی که به‌همت به‌نشر و مؤسسه آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی به‌چاپ رسیده است.
• هنر در حرم: مروری بر هنرهای به‌کاررفته در حرم رضوی: کتابی دیگر از آثار مؤسسهٔ آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی.

سینما

برخی از آثار سینمایی مستند و نمایشی که دربارهٔ حرم امام رضا(ع) هستند، یا در حرم ساخته شده‌اند، چنین گزارش شده‌اند:

• یا ضامن آهو: مستندی به‌کارگردانی پرویز کیمیاوی که در سال ۱۳۵۰ش ساخته شده است. کارگردانی که شیفته زیبایی‌های بصری حرم شده تصمیم می‌گیرد دوربین را از فضای معنوی آنجا بیرون نبرد، و به همین دلیل، تمام لحظات فیلم در حرم می‌گذرد.
• رضای رضوان: مستندی به‌کارگردانی مجید مجیدی، محصول سال ۱۳۸۴ش، که روایت‌کنندهٔ شوق خادمان برای خدمت به زائران حرم است.
• شب، هر شب تنهایی و در انتظار معجزه، سه‌گانهٔ سینمایی ساختهٔ رسول صدر عاملی با داستان‌هایی که در حرم می‌گذرد.
• مطبخ معموره: ساختهٔ سید مرتضی جذاب، دربارهٔ مهمان‌سرای حرم، تاریخچهٔ ۵۰۰ ساله آن و چگونگی اداره و خدمات‌دهی آن.
• در این بهشت بی‌پایان: مستندی از محمدصادق رمضانی‌مقدم دربارهٔ گنجینهٔ هنری حرم و اقدامات هنرمندان برای بازپیرایی و مرمت آثار آن.