مَفاتیحُ الجِنان (به معنای کلیدهای بهشت‌ها) نام رایج‌ترین کتاب دعا در بین شیعیان، تألیف شیخ عباس قمی (۱۲۹۴-۱۳۵۹ق) است. این کتاب مجموعه‌ای از دعاها، مناجات‌ها، زیارات، اعمال مخصوص ایام سال و ماه و آداب و رسوم دینی است که از پیامبر اسلام و ائمه شیعیان و عالمان نقل شده است. مؤلف مفاتیح بخش فراوانی از این کتاب را از کتاب‌های پیشین مانند اقبال سید بن طاووس و مصباح کفعمی و زاد المعاد علامه مجلسی گرفته است. متن دعاها و زیارت‌ها به عربی نوشته شده و مؤلف در آغاز بعضی دعاها توضیحات فارسی آورده است.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | شیخ عباس قمی (متوفای ۱۳۵۹ق) |
| موضوع | دعا و زیارت |
| سبک | روایی |
| زبان | عربی و فارسی |
| مجموعه | ۱ جلد |
| اطلاعات نشر | |
| تاریخ نشر | ۱۳۴۴ق |
مفاتیح در سال ۱۳۴۴ق در مشهد منتشر و در مدت کوتاهی همه‌گیر شد. این کتاب در خانه‌ها و اماکن متبرکه شیعیان ایران یافت می‌شود و غالبا تنها منبع مورد مراجعه بسیاری از شیعیان جهان برای اعمال مستحبی و در مناسبت‌های مذهبی است. مشهورترین ترجمه آن به فارسی از مهدی الهی قمشه‌ای است. محدث قمی، کتاب الباقیات الصالحات را نیز با همان مضمون ادعیه، زیارات و نمازها به مفاتیح افزوده که در بیشتر نسخه‌ها در حاشیه مفاتیح درج شده است.
دو کتاب مفاتیح نوین و منهاج الحیاة با هدف مستندسازی و کتاب مفاتیح الحیاة با انگیزه تکمیل مفاتیح الجنان منتشر شده است. خلاصه‌های متعددی از مفاتیح با نام‌های گوناگون منتشر شده است.
اهمیت و معرفی مفاتیح
مفاتیح الجنان که شیخ عباس قمی محدث شیعه قرن ۱۴ قمری آن را تدوین کرده است، یکی از مشهورترین و رایج‌ترین کتاب‌های دعا و زیارت در بین شیعیان در قرن ۱۴ و ۱۵ قمری است. شیعیان به ویژه در ایران در مناسبت‌های مختلف برای انجام مناسک مذهبی از این کتاب استفاده می‌کنند. مفاتیح پس از قرآن پرشمارگان‌ترین کتاب است[۱] و به گفته وزیر ارشاد دولت جمهوری اسلامی ایران در طول ۴۵ سال نزدیک به ۲۸ میلیون نسخه از این کتاب در ایران منتشر شده است.[۲] برخی ناشران بخش‌هایی از آن را با گزینش مطالب و با اسم‌هایی مثل «منتخب مفاتیح» یا «گزیده مفاتیح» منتشر کرده‌اند. در خرداد ۱۴۰۲ش همایش یکصدمین سالگشت نگارش مفاتیح الجنان در ایران برگزار شد.[۳] این مراسم با قرائت پیام آیت‌الله مکارم شیرازی از مراجع تقلید شیعه آغاز شد.[۴]
درباره مؤلف
گردآورنده مفاتیح الجنان شیخ عباس قمی (درگذشت: ۱۳۵۹ق) از عالمان شیعه در زمینه حدیث، تاریخ و خطابه است. او کتاب‌های زیادی نوشته است که سفینة البحار و منتهی الآمال از جمله آنها است. محدث قمی در حرم امام علی(ع) در نجف مدفون است.[۵] پسر محدث قمی نقل کرده است که پدرش کتاب مفاتیح الجنان را با وضو نگاشته است.[۶] شیخ عباس قمی مفاتیح را به‌انگیزه اصلاح کتاب مِفتاح الجنان نوشته است که در آن زمان رایج و دعاهای بدون سندی در آن بوده است و کسانی از او خواسته بودند که دعاهای سنددار کتاب مفتاح الجنان را جدا نموده به همراه سایر دعاهای معتبر بنویسد.[۷]
ویژگی‌ها
مفاتیح الجنان یک بخش اصلی دارد که در سه باب ادعیه، اعمال سالیانه و زیارت‌ها شکل یافته است. همچنین یک بخش با عنوان ملحقات (پیوسته‌ها) و یک بخش با عنوان باقیات الصالحات به قلم نویسنده به کتاب افزوده شده است. شیخ عباس قمی دعاها را به همراه سند نیاورده است، بلکه فقط بیان کرده دعا را از کدام منبع نقل می‌کند.[۸] همچنین برخی از دعاهای نقل‌شده در کتاب مفاتیح از معصومان نرسیده است و نوشته برخی از علماست، مانند دعای عدیله.[۹]
افزوده‌‌ها بر مفاتیح
شیخ عباس برای آنکه کسی به کتاب مفاتیح چیزی نیفزاید، افراد را به لعنت خداوند و نفرین رسول خدا(ص) و ائمه اطهار(ع) واگذار کرده است.[۱۰]با این حال، ناشران مفاتیح بعدها بخشی را با عنوان ملحقات دوم مفاتیح به آن افزوده‌اند. از جمله این ملحقات دعای پس از نماز امام حسین(ع) و امام جواد(ع) و همچنین حدیث کساء است.[۱۱] برخی از ناشران به بخش باقیات الصالحات هم دو بخش افزوده‌اند. بنابراین مجموعه مفاتیح موجود دارای شش قسمت است که سه قسمت آن توسط شیخ عباس قمی تنظیم شده که عبارتند از: اصل مفاتیح، ملحقات مفاتیح، باقیات الصالحات و سه قسمت دیگر بعدها به آن افزوده شده که عبارتند از: ملحقات دوم مفاتیح، ملحقات اول باقیات الصالحات، ملحقات دوم باقیات الصالحات.[۱۲]
ساختار و محتوا
معمولاً در ابتدای مفاتیح الجنان، چند سوره بلند و کوچک قرآن چاپ می‌شود.[یادداشت ۱] مطالب مفاتیح الجنان در چند باب دسته‌بندی شده است:
باب اول: ادعیه
شامل تعقیبات نمازها، اعمال شب و روز و ایام هفته، نمازهای معروف مثل نماز حضرت رسول(ص)، نماز امیرالمؤمنین(ع)، نماز حضرت فاطمه(س)، نماز جعفر طیار، زیارت ائمه در روزهای هفته و برخی از دعاها و مناجات‌ها چنین‌اند: مناجات خمس عشر از امام سجاد(ع)، مناجات امام علی در مسجد کوفه، دعای سمات، کمیل، جوشن صغیر و جوشن کبیر، دعای مکارم الاخلاق و غیره.
باب دوم: اعمال سالیانه
این باب برای بیان اعمال مستحبی در طول سال قمری تنظیم شده است. مطالب این قسمت از ماه رجب شروع شده و با اعمال ماه جمادی‌الثانی و سپس اعمال نوروز و ماه‌های رومی تمام می‌شود. مناجات شعبانیه، در اعمال ماه شعبان، دعای ابوحمزه ثمالی، دعای افتتاح و دعای سحر معروف، اعمال شب‌های قدر در اعمال ماه رمضان، دعای امام حسین در روز عرفه در اعمال ماه ذی الحجة جزو معروف‌ترین و مشهورترین مطالب این بخش از مفاتیح به شمار می‌روند.
باب سوم: بخش زیارات
در این باب ابتدا مطالبی درباره آداب سفر و زیارت و نیز اذن دخول حرم‌ها ذکر شده است. نخستین زیارت، زیارت رسول خدا(ص) است که بعد از آن، زیارت حضرت فاطمه(س) و سپس زیارت ائمه بقیع آمده است. علاوه بر زیارت دوازده امام، این بخش شامل زیارت امامزادگان و بعضی از بزرگان و علمای شیعه نیز می‌شود، زیارت‌هایی مثل زیارت حضرت حمزه، مسلم بن عقیل، فاطمه بنت اسد، شهدای جنگ احد، سلمان فارسی و غیره. اعمال برخی از مساجد معروف مثل مسجد کوفه، مسجد صعصعه نیز در این بخش گنجانده شده است.
طولانی‌ترین بخش این باب به زیارت امام حسین(ع) اختصاص دارد. مشهورترین زیارتنامه‌های امام حسین(ع) مثل زیارت عاشورا، زیارت اربعین و زیارت وارث در این قسمت نقل شده است. دعای ندبه، دعای عهد و زیارت جامعه کبیره نیز در قسمت مربوط به زیارت امام زمان(عج) آمده است. پس از زیارت‌های مربوط به امام زمان(عج)، زیارت انبیا، زیارت حضرت معصومه(س) و زیارت حضرت عبدالعظیم حسنی نقل شده است. مطلب پایانی این باب که آخرین مطلب مفاتیح در نسخه ابتدایی آن محسوب می‌شود، مطلبی است با عنوان زیارت قبور مؤمنین و دعاهای مربوط به آن.
ملحقات مفاتیح
شیخ عباس قمی برای چاپ دوم، بخشی را با نام ملحقات به کتاب مفاتیح افزوده است.[۱۳] در این بخش هشت مطلب به مفاتیح افزوده شده است که به اعتقاد نویسنده نیاز مردم به این دعاها زیاد بوده است. این هشت مطلب عبارتند از:
- دعای وداع ماه رمضان
- خطبه روز عید فطر
- زیارت جامعه ائمة المؤمنین
- دعای بعد از زیارت‌ها
- زیارت وداع با ائمه
- رقعه‌ای برای حاجت
- دعا برای زمان غیبت امام زمان(عج)
- آداب زیارت نیابتی.
باقیات الصالحات
باقیات الصالحات کتابی از مولف است که خود آن را در حاشیه مفاتیح نوشته و منتشر کرده است.[۱۴] به گفته شیخ عباس قمی نگارش این بخش در جمعه ۱۹ محرم سال ۱۳۴۵ق به پایان رسیده است.[۱۵] در چاپ‌های مختلف مفاتیح الجنان، این کتاب به همراه مفاتیح عرضه شده است. این کتاب دارای شش باب و بخشی به عنوان ملحقات است که عبارت‌اند از:
- باب اول: مختصری از اعمال شب و روز که برخی از آداب زندگی روزمره و دعاهای ساعات روز و چگونه خواندن نماز شب در آن بیان شده است.
- باب دوم: ذکر بعضی از نمازهای مستحب، که نماز هدیه به معصومان، نماز لیلة الدفن، نمازهای حاجت، نمازهای استغاثه و نمازهای ایام هفته از جمله آنها هستند. شیخ عباس قمی انواع استخاره و چگونه استخاره گرفتن را نیز در همین بخش آورده است.
- باب سوم: دعاها و عوذات برای دردها و بیماری‌ها، که دعاهایی برای رفع دردها و بیماری‌های مختلف در آن بیان شده است.
- باب چهارم: دعاهای منتخب از کتاب کافی. دعاهای این بخش نیز بیشتر برای رفع مشکلاتی مثل کمبود رزق و احتیاجات دنیوی است.
- باب پنجم: ذکر بعض حِرزها و دعاهای کوتاه که از کتاب مُهَجُ الدّعَوات و المجتنی انتخاب شده. در این باب دعاهایی برای دور ماندن از بلاها (حرز) و نیز چند مناجات و دعاهایی برای رزق نقل شده است.
- باب ششم: بیان خواص برخی سوره‌ها و آیات و ذکر بعضی ادعیه و مطالب متفرقه. خواص برخی آیات قرآن و سوره‌های آن که برای حل مشکلات روزمره کاربرد دارند، در این بخش ذکر شده است. دعا برای خواب دیدن افراد، دعای مطالعه، آداب عقیقه و استخاره با قرآن نیز در این باب قرار گرفته است.
- خاتمه: مختصری از احکام اموات
منابع کتاب
برخی منابع که شیخ عباس قمی در تألیف مفاتیح الجنان از آنها استفاده کرده و در این کتاب نام برده است، به شرح زیر است:
- اثبات الهداة نوشته شیخ حر عاملی
- الاحتجاج نوشته احمد بن علی طبرسی
- الاختیار نوشته ابن باقی
- اربعة ایام نوشته میرداماد
- الأزریة مشهور به هائیه نوشته شیخ کاظم ازری
- إعلام الوری نوشته شیخ طبرسی
- الإقبال نوشته سید بن طاووس
- الأمالی نوشته شیخ طوسی
- الأمان نوشته سید بن طاووس
- بحار الانوار نوشته علامه مجلسی
- بلد الامین نوشته کفعمی
منابع دیگری را نیز شیخ عباس قمی در کتاب مفاتیح ذکر کرده است؛ ازجمله: تاریخ عالم آرای عباسی نوشته میرزا اسکندر بیگ منشی؛ تحفة الزائر نوشته علامه مجلسی، تهذیب الاحکام شیخ طوسی؛ جامع الاخبار (نویسنده مجهول)؛ جمال الاسبوع نوشته سید بن طاووس[۱۶]
چاپ، نشر و ترجمه
شیخ عباس قمی مفاتیح را در سال ۱۳۴۴ق تألیف و آن را برای نخستین‌بار در مشهد منتشر کرد.[۱۷] این کتاب را خوشنویسان بزرگی چون طاهر خوشنویس،[۱۸] مصباح‌زاده،[۱۹] میرزا احمد زنجانی،[۲۰] محمدرضا افشاری[۲۱] با خط نسخ و نستعلیق نوشته‌اند. کتاب مفاتیح الجنان به صورت بی‌شمار با قطع‌ها و شکل‌های گوناگون منتشر می‌شود. به دلیل حجم بالای این کتاب، برخی ناشران دست به گزینش مطالب آن زده و آن را به صورت «منتخب مفاتیح» یا «گزیده مفاتیح» منتشر کرده‌اند.[۲۲]
ترجمه‌ها
توضیحاتی که شیخ عباس قمی ابتدای هر دعا یا زیارت یا اعمال آورده، به زبان فارسی است. اما متن دعاها و زیارت‌ها که به عربی است توسط برخی از مترجمان به فارسی ترجمه شده‌اند. معروف‌ترین و رایج‌ترین ترجمه فارسی مفاتیح، ترجمه مهدی الهی قمشه‌ای است. ترجمه‌های دیگری نیز توسط سید هاشم رسولی محلاتی،[۲۳] حسین استادولی،[۲۴] محمدباقر کمره‌ای و دیگران منتشر شده است.
در ۹ خرداد ۱۴۰۲ش برابر با ۱۰ ذی‌القعده ۱۴۴۴ق همایشی به‌‌مناسبت یکصدمین سال نگارش مفاتیح برگزار شد[۲۵] در این همایش از نسخه چاپی جدیدی رونمایی شد که بر اساس نسخه‌ای به‌خط طاهر خوشنویس که به‌صورت دست‌نویس توسط شیخ عباس قمی تصحیح شده است. و اختلاف نسخه‌های آن با توضیحات در پاورقی درج شده است. دعاها فرازبندی شده و برای هر فراز، شماره‌ای در نظر گرفته شده است. از علائم نگارشی مثل نقطه، ویرگول، نقطه ویرگول و... نیز استفاده شده است.[۲۶]
مفاتیح به زبان‌های دیگر از جمله انگلیسی (دست‌کم چهار ترجمه)، فرانسوی، ترکی، اردو و اسپانیایی نیز ترجمه شده است.[۲۷]
نقد
از سوی محققان، به پاره‌ای از محتوا‌ها و ادعا‌های شیخ عباس قمی در مفاتیح الجنان انتقاداتی وارد شده است. به‌عنوان نمونه وی شعر معروف «زنده دلی در صف افسردگان /رفت به همسایگی مردگان...» که از جامی است[۲۸] را به نظامی نسبت داده است.[۲۹] همچنین ناصر مکارم شیرازی در مقدمه مفاتیح نوین برطرف‌کردن کاستی‌ها، افزودن مدارک و منابع دعاها و زیارات، رعایت شرایط زمانی و مکانی و حذف مطالبی که مایه ایراد بدخواهان است را پاره‌ای از عواملی دانسته که تجدیدنظر وسیع در مفاتیح را اقتضا کرده است.[۳۰]
کتاب‌های مرتبط
مفاتیح نوین
مفاتیح نوین اثر ناصر مکارم شیرازی کتابی است که به جهت مستندسازی، اتقان و تکمیل کتاب مفاتیح الجنان جمع‌آوری و منتشر شده است.[۳۱] آیت‌الله مکارم، انگیزه خود از انتشار این کتاب را رعایت تناسب با زمان حاضر و نیز حذف مطالبی می‌داند که موجب ایراد و اشکال شده است.[۳۲] به گفته نویسنده افزودن مقدمه بر هر بخش از دعاها و زیارات، ذکر منابع و مدارک دعاها و زیارات در پاورقی، حذف برخی اعمال مشابه و مطالب ضعیف و توجه به محتوای ادعیه و زیارات و عدم اکتفا به سند در انتخاب آنها، از ویژگی‌های این اثر است.[۳۳]
منهاج الحیاة
این کتاب به تحقیق محمدهادی یوسفی غروی نوشته شده و در انتشارات مجمع جهانی اهل‌بیت به چاپ رسیده است. این کتاب به بررسی سندی کامل دعاها و زیارت‌های موجود در کتاب مفاتیح الجنان می‌پردازد.[۳۴] پالایش سندی دعاها و زیارت‌های مفاتیح الجنان و حذف و جایگزینی برخی از آنها، آوردن منابع دقیق دعاها و زیارت‌ها و ارجاع به منابع تاریخی در برخی موارد.[۳۵]
مفاتیح الحیات
کتاب مفاتیح الحیاة را جمعی از محققان، تحت نظارت عبدالله جوادی آملی نوشته‌اند. او این کتاب را جلد دوم مفاتیح الجنان نامیده است. همچنین هدف از تألیف آن را آموزش سبک زندگی اسلامی به مردم می‌داند.[۳۶] نگاه زمان‌شناسانه، سازگار و قابل تطبیق با وضعیت کنونی جهان، از شاخصه‌های این اثر معرفی شده است.[۳۷]
پانویس
- ↑ چاپ نزدیک به ۲۸ میلیون جلد مفاتیح الجنان پایگاه وزارت ارشاد.
- ↑ چاپ نزدیک به ۲۸ میلیون جلد مفاتیح الجنان پایگاه وزارت ارشاد.
- ↑ تارنمای وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
- ↑ پیام آیت‌الله مکارم شیرازی به همایش مفاتیح الجنان. خبرگزاری ابنا. مرور خبر ۲۹ آذر ۱۴۰۲ش.
- ↑ طالعی، سال‌شمار حیات و آثار محدث قمی، ۱۳۸۹ش، ص۱۳- ۴۸.
- ↑ قمی، مفاتیح الجنان، ۱۳۸۸ش، ص۲۸.
- ↑ قمی، مفاتیح الجنان، ۱۳۸۸ش، ص۱۲.
- ↑ سلطانی، اشاره به پاره‌ای از منابع مفاتیح الجنان، ۱۳۸۹ش، ص۴۵۰.
- ↑ سلطانی، اشاره به پاره‌ای از منابع مفاتیح الجنان، ۱۳۸۹ش، ص۴۵۱.
- ↑ قمی، مفاتیح الجنان، ۱۳۸۸ش، ابتدای ملحقات اول، ص۸۶۹.
- ↑ قمی، مفاتیح الجنان، ۱۳۷۶ش، ص۹۸۵.
- ↑ قمی، عباس، مفاتیح الجنان، ۱۳۸۷ش.
- ↑ قمی، مفاتیح الجنان، ۱۳۸۸ش، ص۸۶۹.
- ↑ قمی، مفاتیح الجنان، ۱۳۸۸ش، مقدمه بخش باقیات الصالحات، ص۹۰۳.
- ↑ قمی، مفاتیح الجنان، ۱۳۸۸ش، ص۱۱۱۵.
- ↑ سلطانی، اشاره به پاره‌ای از منابع مفاتیح الجنان، ۱۳۸۹ش، ص۴۵۹-۴۷۲.
- ↑ طالعی، سال‌شمار حیات و آثار محدث قمی، ۱۳۸۹ش، ص۳۱.
- ↑ قمی، مفاتیح الجنان، به خط طاهر خوشنویس، ۱۳۷۵ش.
- ↑ قمی، کلیات مفاتیح الجنان، خط عباس مصباح‌زاده، ۱۳۷۵ش.
- ↑ قمی، مفاتیح الجنان، کاتب: احمد بن محمدحسین زنجانی، ۱۳۵۷ق.
- ↑ قمی، کلیات مفاتیح‌الجنان، خوشنویس افشاری، ۱۳۸۸ش.
- ↑ از جمله قمی، منتخب مفاتیح الجنان، ۱۳۸۵ش که به غیر از سوره‌های قرآن حدود ۴۰ دعا و زیارت مورد نیاز را گلچین و چاپ کرده است.
- ↑ قمی، کلیات مفاتیح الجنان، ترجمه کامل فارسی متن و حاشیه سید هاشم رسولی محلاتی، ش۱۳۷۵.
- ↑ قنبری، «معرفی ترجمه نهج البلاغه»
- ↑ برگزاری همایش یکصدمین سال نگارش مفاتیح الجنان پایگاه صاحب‌خبران.
- ↑ ویژگی‌های مفاتیج رونمایی‌شده در همایش یکصدمین سال. پایگاه مصحف.
- ↑ سلیمانی، یک ذکر به صد زبان شنفتن، ۱۳۸۹ش، ص۳۲.
- ↑ «جامی» هفت اورنگ» تحفة الاحرار».
- ↑ مفاتیح الجنان، زیارت قبور مومنان
- ↑ مقدمه مفاتیح نوین حضرت آیت‌الله مکارم شیرازی، سایت هدانا.
- ↑ سیری در کتاب مفاتیح نوین.
- ↑ مکارم شیرازی، مفاتیح نوین، ۱۳۹۰ش، ص۱۶.
- ↑ مکارم شیرازی، مفاتیح نوین، ۱۳۹۰ش، ص۲.
- ↑ مصاحبه با آیت‌الله یوسفی غروی درباره کتاب منهاج الحیاة.
- ↑ مصاحبه با آیت‌الله یوسفی غروی درباره کتاب منهاج الحیاة.
- ↑ مصاحبه با آیت الله استادی درباره مفاتیح الحیات، «کتاب مفاتیح الحیات را باید جلد دوم مفاتیح الجنان بدانیم»، پایگاه اطلاع‌رسانی کتاب‌راه.
- ↑ مصاحبه با آیت الله استادی درباره مفاتیح الحیات، «کتاب مفاتیح الحیات را باید جلد دوم مفاتیح الجنان بدانیم»، پایگاه اطلاع‌رسانی کتاب‌راه.
یادداشت
منابع
- سلطانی، محمدعلی، اشاره به پاره‌ای از منابع مفاتیح الجنان، در مقالات کنگره بزرگداشت محدث قمی، قم، نشر نور مطاف، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- سلیمانی، مرضیه، «یک ذکر به صد زبان شنفتن: نگاهی کوتاه به ترجمه‌های مفاتیح الجنان»، مجله دین، شهریور ۱۳۸۹ش، ش۱۵۵.
- طالعی، عبدالحسین، سال‌شمار حیات و آثار محدث قمی، در مقالات کنگره بزرگداشت محدث قمی، قم، نشر نور مطاف، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- قمی، عباس، مفاتیح الجنان، ترجمه حسین انصاریان، قم،دار العرفان، ۱۳۸۸ش.
- قمی، عباس، مفاتیح الجنان، ترجمه موسوی دامغانی، قم، نشر صدیقه، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.
- قمی، عباس، منتخب مفاتیح الجنان، تهران، نشر مبلغان، ۱۳۸۵ش.
- قمی، عباس، کلیات مفاتیح الجنان، ترجمه کامل فارسی متن و حاشیه سید هاشم رسولی محلاتی، به خط حسینی شیرازی، تهران: محلاتی، ش۱۳۷۵.
- قمی، عباس، مفاتیح الجنان، به خط طاهر خوشنویس، تهران: اسلامیه، ۱۳۷۵ش.
- قمی، عباس، مفاتیح الجنان، ترجمه مهدی الهی قمشه‌ای، خط عباس مصباح‌زاده، تهران: علمی، ۱۳۷۵ش.
- قمی، عباس، مفاتیح الجنان، کاتب: احمد بن محمدحسین زنجانی، نجف: مطبعه علمیه، ۱۳۵۷ق.
- قمی، عباس، مفاتیح‌الجنان، مترجم موسوی دامغانی، خوشنویس افشاری، مصحح متن حسین استادولی، تهران: فیض کاشانی: تربت، ۱۳۸۸ش.
- قمی، مفاتیح الجنان، تهران، نشرمشعر، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- قنبری، بخشعلی، «معرفی ترجمه نهج البلاغه»، کتاب ماه دین، دی ۱۳۸۴،ش ۹۹.
- مکارم شیرازی، ناصر، مفاتیح نوین، قم، انتشارات امام علی بن ابیطالب(ع)، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.
- پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله مکارم شیرازی، معرفی کتاب مفاتیح نوین، تاریخ مشاهده ۱۹ بهمن ۱۳۹۵ش.
- «مصاحبه با آیت‌الله یوسفی غروی درباره کتاب منهاج الحیاه فی الأدعیه والزیارات»، پایگاه مکتب مفید، تاریخ بارگزاری ۲۵ خرداد ۱۳۹۵ش، تاریخ مشاهده ۱۹ بهمن ۱۳۹۵ش.
- مصاحبه با آیت الله استادی درباره مفاتیح الحیات، «کتاب مفاتیح الحیات را باید جلد دوم مفاتیح الجنان بدانیم»، پایگاه اطلاع‌رسانی کتاب‌راه، تاریخ مشاهده ۱۶ دی ۱۴۰۲.
پیوند به بیرون