حرم امام حسین(ع)

این نوشتار دربارهٔ ساختمان بارگاه امام حسین (ع) است. برای محدوده حرم حسینی، حائر حسینی را ببینید.

حرم امام حسین(ع)

نمای بیرونی حرم امام حسین(ع)
اطلاعات اوليه
تأسیس	قرن یکم هجری قمری
کاربری	زیارتگاه
مکان	کربلا عراق
وقایع مرتبط	تخریب بنای حرم توسط برخی از خلفای عباسی و در دوره صدام
معماری
بازسازی	در حال توسعه و بازسازی
وبگاه	العتبة الحسینة المقدسة

حرم امام حسین(ع) محل دفن امام حسین(ع) و شماری از بنی‌هاشم و شهدای کربلا است. شیعیان و محبان اهل بیت(ع) به ویژه پادشاهان و حاکمان، اهتمام ویژه‌ای بر بازسازی، ترمیم و توسعه این حرم داشته‌اند. حرم امام حسین بارها از سوی مخالفان از جمله خلفای عباسی و وهابیان تخریب شده است. مهم‌ترین تخریب حرم امام حسین (ع) در زمان متوکل و آخرین آنها در سال ۱۴۱۱ق توسط حکومت بعث عراق در پی انتفاضه شعبانیه صورت گرفت.

زیارت حرم امام حسین(ع) مورد تأکید احادیث امامان شیعه و یکی از اعمال مورد توجه شیعیان است. بیشترین زیارت کنندگان در روزهای عاشورا، اربعین و نیمه شعبان در حرم امام حسین(ع) گردهم می‌آیند. در فقه شیعه، حرم و تربت امام حسین(ع) احکام خاصی دارد.

افزون بر شهدای کربلا، بسیاری از علما و حاکمان و افراد مشهور در حرم امام حسین(ع) به خاک سپرده شده‌اند.

امام حسین (ع)

مقالهٔ اصلی: امام حسین (ع)

حسین بن علی بن ابی طالب (علیه السلام)(۴-۶۱ق)، امام سوم شیعیان، از اصحاب کساء، فرزند دوم امام علی(ع) و حضرت زهرا(س)، نوه پیامبر(ص) و مشهور به اباعبدالله است. او در ۱۰ محرم سال ۶۱ قمری، به همراه یارانش به دستور یزید بن معاویه به شهادت رسید.

تاریخچه

گاه‌شمار مرقد امام حسین (ع)

۶۱ق	(۱۲ محرم) دفن امام حسین(ع) به دست بنی اسد
۶۵ق	ساخت بنایی بر روی قبر همراه با گنبدی از آجر و گچ و دو در توسط مختار
۱۳۲ق	ساخت بنای سرپوشیده‌ای در کنار مرقد توسط ابوالعباس سفاح
۱۴۶ق	ویران شدن بنای سرپوشیده توسط ابوجعفر منصور
۱۵۸ق	نوسازی بنا توسط مهدی عباسی
۱۷۱ق	ویران شدن بنا در عصر هارون الرشید
۱۹۳ق	نوسازی حرم توسط امین
۲۳۶ق	ویران شدن بنای حرم توسط متوکل عباسی و شخم زدن زمین آن
۲۴۷ق	نوسازی بنای حرم توسط منتصر عباسی
۲۷۳ق	تجدید بنا به دست محمد بن محمد بن زید، رهبر قیام طبرستان
۲۸۰ق	ساخت گنبد بر فراز قبر توسط داعی علوی گنبدی
۳۶۷ق	ساخت گنبد و چهار رواق و ضریحی از عاج توسط عضد الدوله دیلمی
۳۹۷ق	ساخت مسجد متصل به حرم توسط عمران بن شاهین
۴۰۷ق	آتش‌سوزی در حرم بر اثر سقوط دو شمع و بازسازی حرم توسط حسن بن سهل وزیر
۴۷۹ق	نوسازی دیوار پیرامون حرم توسط ملکشاه سلجوقی
۶۲۰ق	ساخت ضریح توسط الناصر لدین الله عباسی
۷۶۷ق	ساخت گنبد داخلی و صحن توسط سلطان اویس جلایری
۷8۶ق	توسعه صحن و ساخت دو گلدسته طلا توسط سلطان احمد اویس
۹۱۴ق	تذهیب حاشیه‌های حرم و اهدای ۱۲ چراغدان طلا از سوی شاه اسماعیل صفوی
۹۲۰ق	ساخت صندوقی از چوب ساج برای ضریح توسط شاه اسماعیل صفوی
۹۳۲ق	ساخت ضریح مشبک از نقره توسط شاه اسماعیل صفوی دوم
۹۸۳ق	بازسازی گنبد توسط علی پاشا، ملقب به وندزاده
۱۰۳۲ق	ساخت ضریح مسی و کاشی‌کاری گنبد توسط شاه عباس صفوی
۱۰۴۸ق	گچ کردن گنبد از بیرون به دستور سلطان مراد چهارم (عثمانی)
۱۱۵۵ق	تزیین بناهای موجود توسط نادرشاه افشار
۱۲۱۱ق	طلاکاری گنبد به دستور آقا محمدخان قاجار
۱۲۱۶ق	ویران شدن ضریح و رواق در پی یورش وهابیها به کربلا
۱۲۲۷ق	نوسازی حرم و تعویض طلاهای گنبد به دستور فتحعلیشاه قاجار
۱۲۳۲ق	ساخت ضریح نقره‌ای و طلاکاری ایوان به دستور فتحعلیشاه قاجار
۱۲۵۰ق	نوسازی گنبد و بارگاه به دستور فتحعلیشاه قاجار
۱۲۷۳ق	بازسازی گنبد و بخشی از طلاکاری آن توسط ناصر الدین شاه
۱۴۱۸ق	تخریب بخشی از طلاکاری گنبد در پی قیام مردم عراق به دستور صدام
۱۴۲۸ق	مسقف شدن صحن با سبک جدید

پس از شهادت امام حسین(ع) و یاران او، طایفه‌ای از بنی‌اسد پیکر امام و یارانش را در همان‌جایی که به شهادت رسیده بودند، به خاک سپردند. در آن دوره، بنایی که آرامگاه امام حسین(ع) را به مردم می‌نمایاند، برآمدگی‌هایی از خاک بود.

اولین بنا

زمانی که مختار ثقفی در شعبان سال ۶۵ قمری در قیام خونخواهی امام حسین(ع) به پیروزی رسید، بر آرامگاه امام(ع) بنایی ساخت و بر آن گنبدی از آجر و گچ قرار داد. مختار در روزگار فرمانروایی خود نخستین کسی بود که بر آن مَضجَع، بنایی ساخت. این بنا شامل یک سرپوشیده و یک مسجد بود و مسجد هم دو در داشت؛ دری به سمت مشرق و دری دیگر به سمت مغرب. برخی پژوهشگران مدرکی قابل قبول برای ساخت بنا بر مزار امام حسین(ع) از سوی مختار دست نیافته اند.

به خاطر اینکه شیعیان زیاد به زیارت امام حسین(ع) می‌رفتند، هارون عباسی عده‌ای را روانه کرد تا مرقد امام را ویران سازند. فرستادگان هارون مسجدی را که بر مرقد امام بنا شده و همچنین مسجدی را که بر مرقد ابوالفضل(ع) برپا شده بود، ویران کردند. هارون همچنین از آنان خواسته بود درخت سدری را که در کنار مرقد امام(ع) روییده بود، قطع کنند و جای قبر را نیز با خاک یکسان سازند و آنان نیز چنین کردند.

دومین بنا

هنگامی که مأمون عباسی خلافت را در اختیار گرفت، همه عبّاسیان در برابر او ایستادند و او نیز برای آن که حکومت خود را ثَبات دهد و خود را از مخالفت عبّاسیان برهاند، به فرزندان علی(ع) و شیعیان او توسّل جست و خواهان نزدیکی بیشتر به آنان شد و به همین خاطر امام رضا(ع) را به ولایتعهدی گماشت.

مأمون در سال ۱۹۳ق. دستور داد قبر امام حسین(ع) بازسازی شود و به شیعیان اجازه داده شود به زیارت مرقد امامان شیعه بروند.

در دوره مأمون بنایی بر مضجع امام حسین(ع) ساخته شد و این بنا تا سال ۲۳۲ق یعنی دوران زمامداری متوکل برجای ماند. چون متوکل به قدرت رسید بر شیعه سخت گرفت و آنان را در تنگنا قرار داد، فرمان تعقیب علویان را صادر کرد و آنان را از زیارت مرقد امام حسین(ع) باز داشت. او به گذاشتن پاسگاه‌های منع و تعقیب زائران که در همه پانزده سال فرمانروایی‌اش به سختی دست به کار این تعقیب و منع بودند بسنده نکرد، بلکه به نابود کردن، با خاک یکسان ساختن و آب بستن به مرقد امام حسین(ع) فرمان داد. طبری این واقعه را در ذیل حوادث سال ۲۳۶ ق آورده است.

سوّمین بنا

منتصر در اواخر سال ۲۴۷ق بر کرسی خلافت عباسی نشست و فرمان داد گنبدی بر مرقد امام حسین(ع) بسازند. خلیفه، همچنین اموالی در اختیار علویان قرار داد و آنان را به زیارت امام حسین(ع) فراخواند. در پی این گشایش، گروهی به کربلا هجرت کردند. بنایی که منتصر ساخت، تا سال ۲۷۳ ق. یعنی دوره خلافت معتضد عباسی بر جای ماند.

چهارمین بنا

در ۹ ذی‌الحجه سال ۲۷۳ق و در حالی که زائران در روز عرفه در مرقد امام حسین(ع) گرد آمده بودند، بنایی که منتصر بر آن آرامگاه ساخته بود، بر سر آنان خراب شد و عده‌ای کشته شدند.

پس از آن مرقد امام به مدّت ده سال همچنان بدون بنا باقی ماند، تا آن که داعی صغیر به حکومت رسید. او به ساختن بنایی مناسب برای مرقد امام علی(ع) و مرقد امام حسین(ع) فرمان داد. تاریخ این بنا به سال‌های میان ۲۷۹ و ۲۸۹ قمری مربوط می‌شود. داعی صغیر حرمی که در کربلا ساخته بود گنبدی بلند و دو درب داشت و در هر یک از دو سوی آن نیز یک سرپوشیده قرار داشت. وی همچنین بارویی را که بر پیرامون حرم امام حسین(ع) و خانه‌های مجاور بود را بازسازی کرد.

پنجمین بنا

در دوران خلافت طائع پسر مطیع عبّاسی، عضد الدوله بویهی حکمرانی بغداد را در دست گرفت. او در پنج سال دوره حکمرانی‌اش یک بار در جمادی الاول در سال ۳۷۱ق کربلا را زیارت کرد، اوقافی به مرقد امام(ع) اختصاص داد و فرمان داد تا آن را نوسازی کنند. همچنین در زیارت خود به مردمان و زائران امام(ع) عطایایی بخشید و مبالغی هم به صندوق حرم اهدا کرد. عضدالدوله افزون بر نوسازی بنا، به تزیین آن نیز پرداخت، رواق‌هایی بر اطراف ضریح امام ساخت. ضریح را به ساج و دیبا تزیین کرد و روکشی از چوب برایش ساخت و چراغدان‌ها و شمعدان‌هایی برای روشن کردن حرم اهدا نمود. این توجّهِ عضد الدوله، رونق و شکوفایی و پیشرفت کربلا در زمینه‌های دینی، اجتماعی و تجاری را در پی آورد. رواق معروف به رواق عمران بن شاهین در مرقد امام علی(ع) در نجف و همچنین مسجدی که در سمت غرب حائر حسینی بنا شده، در همین دوران ساخته شده است.

معزالدوله بویهی در سال ۳۶۹ق فرمانروایی بطیح جایی در نزدیکی واسط را به عمران بن شاهین واگذاشت و عمران دست به کار ساختن مسجد و رواقی در نجف و همچنین مسجد و رواقی دیگر در کربلا و کاظمین شد. رواقی که ابن شاهین بنا کرد، به رواق «سید ابراهیم مجاب» مشهور شد، و مسجدی که در جوار رواق ساخته بود تا دوران حکومت شاهان صفوی برپا ماند و در این دوره بنا به فتوایی که ضمیمه کردن مسجد به صحن حرم امام حسین(ع) را مجاز اعلام می‌کرد، در توسعه و نوسازی حرم، آن را جزو صحن قرار دادند. البته قسمتی از این مسجد همچنان جزو بناهای حرم امام(ع) مانده و امروزه مخزن فرش‌های حرم و در پشت ایوانِ معروف به ایوان ناصری واقع است.

آتش سوزی در حرم امام حسین(ع) در سال ۴۰۷ه. ق. یکی از شب‌ها دو شمع بزرگ از شمع‌هایی که حرم را روشن می‌ساخت بر فرش‌ها افتاد و آتش نخست پرده‌ها و روکش‌ها را به کام خود فرو برد و سپس به رواق‌ها و گنبد سرایت کرد، به گونه‌ای که تنها دیوارها، بخشی از حرم و مسجد عمران بن شاهین از آسیب این آتش ایمن ماند.

ششمین بنا

حسن بن مفضل بن سهلان پس از در دست گرفتن قدرت به بازسازی حرم امام حسین(ع)، که بخش‌هایی از آن؛ شامل حرم و گنبد و رواق‌ها در آتش سوخته بود، پرداخت. او در سال ۴۱۲ق گنبدِ حرم امام حسین(ع) را بازسازی و قسمت‌های سوخته در آتش را ترمیم کرد و فرمان داد دیواری بر پیرامون حرم بسازند.

بنای هفتم

در سال ۶۲۰ه. ق. محمد بن عبدالکریم کندی وزارت ناصرلدین الله را به عهده گرفت. او در دوران وزارت خود به ترمیم حرم و نوسازی و بازسازی قسمت‌های ویران شده آن پرداخت، دیوارها و چار رواق حرم را پوششی از چوب ساج پوشاند، صندوقی چوبی که با دیبا و پارچه‌های حریر زینت یافته بود، بر روی قبر نهاد.

بنای هشتم

اویس بن حسن جلائری در سال ۷۶۷ق بنای مسجد و حرم را نوسازی کرد و بر فراز ضریح گنبدی نیم دایره‌ای بنا نهاد. این گنبد بر چهار طاق در چهار سمت مضجع امام استوار بود و سمت بیرونی هر یک از این طاقها رواقی از رواق‌های حرم را تشکیل می‌داد. گنبدی بلند بر این چهار طاق ساخته شد و شکل هندسی بدیعی را تشکیل داد. این بنا که یکی از پسران اویس به نام احمد آن را در سال ۷۸۶ق تکمیل کرد؛ به گونه‌ای بود که اگر کسی بیرون از آن و در سمت درِ قبله می‌ایستاد تمام حرم و مضجع و ضریح امام را به طور کامل می‌دید و افزون بر این، امکان گردش زائران بر گرد ضریح وجود داشت.

احمد جلائری ایوان روبروی صحن را که به ایوان طلا مشهور است و همچنین مسجد صحن را، که به شکل مربعی برگرد حرم قرار گرفته است ساخت و به آراستن رواق‌ها و داخل حرم به وسیله آینه‌کاری و خاتم کاری و نیز کاشی‌های کاشانی که بر آنها منظره‌هایی طبیعی نقش بسته اهتمام ورزید. بنا به فرمان احمد جلایری، دو گلدسته حرم را نیز به آجرهای زرد کاشانی آراستند.

در دوره صفویه

تصویر قدیمی دیگر از حرم امام حسین(ع)

در سال ۹۱۴ق. شاه اسماعیل صفوی بغداد را گشود در دوّمین روز پس از آن به زیارت امام حسین(ع) رفت و فرمان داد حاشیه‌های ضریح را تذهیب کنند. او همچنین دوازده چراغدان طلا به حرم هدیه کرد. در ۹۲۰ق شاه اسماعیل، دیگر بار به زیارت کربلا آمد و دستور داد صندوقی از چوب ساج بر ضریح بسازند. در ۹۳۲ق شاه اسماعیل دوم، ضریح مشبک زیبایی که از نقره ساخته شده به مرقد امام هدیه کرد. در ۹۸۳ق علی پاشا ملقّب به «وند زاده» بنای گنبد را نوسازی کرد. در ۱۰۳۲ق. شاه عباس صفوی ضریح مسی برای صندوق ضریح ساخت و گنبد را نیز به سنگ‌های کاشانی تزیین کرد. در ۱۰۴۸ق. سلطان مراد چهارم، از سلاطین عثمانی، کربلا را زیارت کرد و فرمان داد گنبد را از بیرون با گچ سفید کنند.

در دوره نادرشاه

در سال ۱۱۳۵ ق. همسر نادر شاه با در اختیار گذاشتن اموال فراوانی به متولیان حرم امام حسین(ع) فرمان داد نوسازی گسترده‌ای انجام دهند. در ۱۱۵۵ق. نادر شاه کربلا را زیارت کرد و فرمان داد بناهای موجود را تزیین کنند. او همچنین هدیه‌های گران بهایی به گنجینه حرم هدیه کرد.

پژوهشگری در مورد اینکه گوهرشاه خانم ـ همسر نادرشاه ـ سال ۱۱۳۵ق. هزینه کرده باشد، این ایراد را مطرح کرده است که همسر نادرشاه بیست هزار نادری برای این کار صرف کرد، اقدام او در زمان حکومت نادرشاه بوده است و نادرشاه سال ۱۱۴۸ق. به حکومت رسید. بنابراین همسر نادرشاه سال ۱۱۵۳ق. هزینه کرده است؛ چنانکه چنین نقلی هست.

در دوره قاجار

سال ۱۲۱۱ق. آقا محمدخان قاجار دستور داد گنبد را به طلا آراستند. در ۱۲۱۶ق وهابی‌ها به کربلا یورش آوردند، ضریح و رواق را ویران کردند و همه نفایس موجود در گنجینه حرم را ربودند. در ۱۲۲۷ق ساختمان حرم رو به فرسودگی نهاده بود از همین رو مردم کربلا برای فتحعلی‌شاه قاجار نامه نوشتند و فرسودگی گنبد را به وی اطلاع دادند. وی با فرستادن یک ناظر برای نظارت بر هزینه‌ها و کار تجدید بنا دستور داد بنا را نوسازی و ورق‌های طلای روی گنبد را تعویض کنند.

سال ۱۲۳۲ق فتحعلی‌شاه قاجار ضریح نقره‌ای تازه‌ای ساخت؛ ایوان گنبد را به طلا آراست و همه آنچه را که وهابیون ویران کرده بودند بازسازی کرد. در ۱۲۵۰ق فتحعلی‌شاه دستور داد گنبد بارگاه امام را نوسازی و گنبد حرم حضرت ابوالفضل(ع) را نیز برپا و تذهیب کنند. از سوی وی وکیلش ابراهیم خان شیرازی نظارت بر انجام امور و هزینه‌ها را بر عهده داشت. در ۱۲۷۳ق ناصرالدین شاه گنبد و بخشی از طلاکاری‌های آن را نوسازی کرد و در ۱۲۸۳ق صحن حرم را توسعه داد.

برخی طلاکاری گنبد از سوی آقا محمدخان قاجار سال ۱۲۱۱ق. را نادرست دانسته و ۱۲۰۵ق. را ترجیح داده‌اند؛ زیرا این تاریخ در کتاب تاریخ محمدى آمده که تألیف آن سال ۱۲۱۱ق. پایان یافته است.

پژوهشگری طلاکاری گنبد امام حسین(ع) از سوی فتحعلی شاه را منکر شده است؛ زیرا با توجه به ناب بودن طلاهای آقا محمدخان، پس از ۲۷ سال سیاه نمی شوند؛ سپهر ـ نویسنده دربار قاجار ـ این اقدام فتحعلى شاه را ضبط نکرده در حالی که طلاکارى گنبد حضرت معصومه(س) از سوی او را گزارش کرده است؛ ناصرالدین شاه سال ۱۲۸۷ق. به کربلا سفر کرد و در سفرنامه‌اش یادآور شده که طلاى موجود در گنبد از اقدامات آقامحمدخان است؛ ادیب الملک سال ۱۲۷۲ به کربلا سفر کرد و در سفرنامه‌اش طلاى گنبد را از آن آقامحمدخان ضبط کرده است. این پژوهشگر احتمال داده فتحعلى شاه طلاى گنبد را تعمیر کرده یا قسمتی اندک از آن که باقى مانده بود، تکمیل کرد.

در دوره‌های بعد

بخشی از مناره حرم امام حسین(ع)

در سال ۱۳۵۸ق. سیف‌الدین طاهر، داعی اسماعیلی ضریح نقره‌ای را به ضریحی نو بدل کرد. در ۱۳۶۰ق او یکی از گلدسته‌ها را که ویران شده بود را از نو ساخت. در ۱۳۶۷ق خانه‌ها و همچنین مدارس دینی مجاور صحن به هدف توسعه آن تخریب شد. در ۱۳۷۰ق ضلع شرقی حرم ساخته، بدان افزوده و ایوان‌ها و طاق‌ها با کاشی‌های نفیس زینت داده شد. در ۱۳۷۱ق گنبد، تجدید بنا و به خشت‌های طلا آذین شد.

در سال ۱۳۷۳ق آینه‌کاری‌های سقف و رواق‌های حرم به طور کامل بازسازی و کاشی‌های معرّقی از اصفهان برای آراستن حرم امام حسین(ع) و حضرت عبّاس به کربلا آورده شد. در همین سال قسمت بالای ایوان قبله (ایوان طلا) را طلاکاری کردند. در ۱۳۸۳ق هیأت نوسازی حرم برای نمای دیوارهای بیرونی حرم سنگ‌هایی از ایتالیا وارد کرد. در سال ۱۳۸۳ق هیأت نوسازی حرم به بلندتر کردن ایوان‌ها و نماکاری دیوارهای آنها با کاشی اقدام کرد. در ۱۳۸۸ق ستون‌هایی سنگی از ایران وارد کردند و به برداشتن سقف قدیمی ایوان پرداختند.

در سال ۱۳۹۲م کلنگ احداث بنای جدید ایوان طلا بر زمین زده شد. در ۱۳۹۴ق طرح نوسازی و هماهنگ سازی صحن تدوین شد. این طرح شامل احداث مجدد ایوان، خراب کردن ضلع غربی صحن و همچنین نماکاری دیوارها با کاشی بود. در ۱۳۹۵ق کار تعمیرات حرم امام حسین(ع) و حرم حضرت عباس(ع) با کاشی‌کاری دیوارهای جلوی صحن و ساختن کتابخانه و موزه در ضلع غربی حرم امام(ع) پیگیری شد. در ۱۳۹۶ق وزارت اوقاف به تزیین و نوسازی ایوان طلا به وسیله کاشی معرّق و خاتم‌کاری پرداخت.

در سال‌های اخیر صحن حرم مسقف شده است. مسقف شدن صحن باعث گردیده تا گنبد و مناره‌ها از فاصله دور قابل رویت نباشد. برای حل این مشکل ستادبازسازی عتبات عالیات ایران با هماهنگی با مقامات عراقی در صدد اجرای طرح مرتفع کردن گنبد حرم امام حسین(ع) هستند. بر اساس این طرح، ارتفاع گنبد ۷/۵ متر افزایش می‌یابد تا از راه دور نیز گنبد قابل مشاهده باشد.

تخریب حرم

مقاله‌های اصلی: تخریب حرم امام حسین (ع) و حمله وهابی‌ها به کربلا

تخریب حرم امام حسین(ع)، در دوره‌های مختلف توسط مخالفان اهل‌بیت، از جمله خلفای عباسی انجام شده است؛ منصور، هارون الرشید و متوکل هر یک به تخریب حرم امام حسین(ع) اقدام کرده‌اند. از این میان مهمترین و معروف‌ترین تخریب به‌دستور متوکل صورت گرفت. حمله وهابی‌ها به کربلا نیز در سال ۱۲۱۶ق به این بارگاه آسیب جدی وارد کرد و آخرین تخریب، با حمله بعثی‌‎ها در زمان صدام روی داد.

معماری حرم

صحن حرم

صحن حرم امام‌حسین(ع) محدوده‌ای ‌است‌ که رواق‌ها و گنبدخانه حرم را در میان گرفته است. برخی نام «جامع» را به صحن داده‌اند؛ از آن‌روی که مردم در هنگام نماز و نیز برای زیارت و یا خواندن دعا و برگزاری مراسم دینی، آن‌جا گرد هم می‌آیند. نام «مشهد» نیز بر صحن نهاده شده است، از آن‌روی که مردم برای زیارت و دعا در آن‌جا حضور می‌یابند.

مرقد امام حسین(ع) در میان بخش قدیمی شهر کربلا قرار گرفته و تا پیش از سال ۱۹۴۸م خانه‌ها، بازارها و بناهای دیگر بدان متصل بود و میان آنها و حرم خیابانی وجود نداشته است. در این سال بر گرد حرم امام(ع) خیابانی احداث کردند و اجازه ندادند بناهای شهر به مجموعه بناهای حرم متصل شود. دیوار بیرونی حرم از دیگر بناهای شهری جدا و با کاشی و آجرهای زرد زینت داده شد و بر بالای درها و قسمت‌هایی از بالای دیوارها نیز کتیبه‌هایی از آیات قرآن که با خط کوفی بر کاشی‌های معرّق نقش بسته بود، نصب کردند.

صحن امام از داخل به شکل مستطیل، البته مثل ضریح با دو ضلع اضافه و در واقع شش‌پهلو بوده، اما در جریان توسعه حرم در سال ۱۹۴۷ میلادی این دو ضلع اضافه؛ یعنی ضلعی در جنوب شرقی و دیگری در شمال شرقی برداشته شده و در نتیجه، صحن از داخل به شکل مستطیل درآمده است، هرچند از بیرون نمایی بیضوی شکل دارد. ارتفاع دیوارهای صحن به دوازده متر می‌رسد که از داخل تا ارتفاع دو متر سنگ‌کاری شده است.

تا پیش از توسعه حرم در سال ۱۹۴۷م. در اطراف صحن، مسجدها و مدرسه‌هایی دینی وجود داشت که درب‌های آنها به حرم باز می‌شد. اما شهرداری کربلا این مدرسه‌ها و مسجدها را ویران و به جای آنها همان خیابان پیرامونی حرم را احداث کرد.

مجموع مساحت صحن به ۱۵۰۰ متر مربع می‌رسد. ۶۵ ایوان بر گرداگرد صحن وجود دارد و در هر ایوان نیز حجره‌ای قرار دارد. این حجره‌ها برای مباحثه طلاب بوده و برخی هم به شاهان، امیران، فرمانروایان و عالمان و رجال دین اختصاص داشته است.

درهای صحن

درب‌ها و رواق‌های حرم امام حسین(ع)

صحن حرم امام حسین(ع) دارای درهایی است که هر کدام به یکی از محله‌های کربلا گشوده می‌شده است. این درها در زیر ایوان‌هایی بلند و آراسته به کاشی که بر حاشیه آنها آیاتی از قرآن به خط کوفی نقش بسته است، قرار دارند.

در گذشته‌ها، صحن هفت در داشته اما امروزه صحن ده درب دارد:

1. باب القبله: قدیمی‌ترین در و دروازه اصلی ورود به صحن به شمار است. از آن روی که در سمت قبله صحن است آن را «باب القبله» نام نهاده‌اند.
2. باب الرجاء: این در میان باب القبله و باب قاضی‌الحاجات است.
3. باب قاضی الحاجات: این دروازه در مقابل سوق‌العرب است و به نام امام زمان(عج)، باب قاضی الحاجات نامیده شده است. ارتفاع آن به ۵ متر و عرض آن نیز به ۵/۳ متر می‌رسد.
4. باب الشهداء: این دروازه در میانه ضلع شرقی و بر گذر زایران به سوی مرقد ابوالفضل(ع) قرار دارد و به یاد شهدای کربلا نام باب‌الشهدا بر آن نهاده‌اند.
5. باب الکرامه: این دروازه در دورترین نقطه ضلع شمال شرقی صحن قرار گرفته و در کنار باب‌الشهدا است. به یاد کرامت و بزرگواری امام حسین(ع) نام «باب‌الکرامه» بر آن نهاده‌اند.
6. باب السلام: این باب در میانه ضلع شمالی قرار گرفته و از آن‌روی بدین نام خوانده شده است که مردم به مقابل این در که می‌رسیدند بر امام سلام می‌دادند.
7. باب السدره: این دروازه در دورترین نقطه ضلع شمال غرب صحن است و به یاد درخت سدری که در سده نخست بر کنار مرقد امام بوده و زایران بدان راه خود را پیدا می‌کردند، بدین نام خوانده شده است.
8. باب السلطانیه: این دروازه در سمت غرب صحن قرار دارد و نامش به یکی از سلاطین عثمانی که آن را ساخته بود منسوب است.
9. باب رأس‌الحسین: این دروازه در میانه ضلع غربی صحن قرار گرفته و از آنجا که روبروی بالاسر آن حضرت است بدین نام شهرت یافته است.
10. باب الزینبیه: این دروازه در جنوب غربی صحن قرار گرفته و از آنجا که به تل زینبیه یا مقام زینب نیز نزدیک است به نام «باب الزینبیه» مشهور شده است.

گنبد

بر فراز مرقد امام حسین(ع) گنبد بلندی است و پوششی از طلای ناب دارد. در ساقه گنبد ده پنجره به بیرون گشوده است که عرض هر یک، به یک متر و سی و سه سانتیمتر می‌رسد و میان هر یک با دیگری یک متر و پنجاه و پنج سانتیمتر فاصله است. ارتفاع گنبد از قاعده تا نوک آن حدود ۳۷ متر است و از بیرون دارای شکل کروی پیازی است. بر بلندای گنبد میله‌ای طلایی به طول دو متر است که در فراز آن چراغی نصب شده است. تعداد خشت طلاهای به کار رفته در گنبد ۷۵۲۶ خشت و مجموع سطح طلاکاری‌شده ۳۰۱ متر مربع است.

گلدسته‌ها

در فاصله ده متری جنوبِ گنبدِ حرم امام(ع)، دو گلدسته بزرگ با پوشش طلا وجود دارد که ارتفاع هر یک از کف صحن، به حدود ۲۵ متر و قطر آن نیز به ۴ متر می‌رسد. در نوک هر یک از این گلدسته‌ها میله‌ای نصب شده و بر فراز این میله هم چراغی برای روشنایی است. این دو گلدسته در سال ۷۸۶ه. ق. و در دوران اویس جلایری و فرزندش احمد جلایری بنا نهاده شد. تعداد خشت‌های طلایی که در این دو گلدسته به کار رفته جمعاً ۸۰۲۴ خشت است.

ایوان طلا

ایوان طلا از ضلع جنوبی حرم مُشرف بر صحن است، دارای سقفی بلند می‌باشد که خود دارای سه بخش است: بخش میانی با ارتفاع بیشتر و دو بخش جانبی با ارتفاع کمتر. طول ستون‌های بخش میانی به ۱۳ متر و طول ستون‌های دو بخش جانبی به ۹ متر می‌رسد. ایوان مستطیل شکل است و طول آن به ۳۶ متر و عرض قسمت میانی آن نیز به ۱۰ متر می‌رسد.

قسمت زیر ایوان با نرده‌های فلزیی که میان ستون‌ها قرار گرفته، از صحن جدا شده و مردم از دو سمت کنار ایوان به درون حرم رفت و آمد می‌کنند. دیوارهای این ایوان با طلای ناب روکش شده و قسمت‌های فوقانی دیوارها با کاشی‌هایی در کنار هم چیده شده‌اند.

رواق‌ها

گنبدخانه حرم امام(ع) را چهار رواق در چهار سمت دربرگرفته است. عرض هر یک از رواق‌ها ۵ متر و طول رواق‌های شمالی و جنوبی تقریباً ۴۰ متر و طول هر کدام از رواق‌های شرقی و غربی تقریباً ۴۵ متر است و ارتفاع هر رواقی هم به دوازده متر می‌رسد. کف رواق‌ها با سنگ‌های سفید شفاف فرش شده و در وسط هر یک از دیوارها آینه‌هایی در اندازه‌های مختلف کوچک و بزرگ وجود دارد.

رواق غربی که پیشتر رواق عمران بن شاهین خوانده می‌شده است، امروزه رواق سید ابراهیم مجاب خوانده می‌شود. این نام از آن‌روی است که سید ابراهیم مجاب نوه امام کاظم(ع) در این رواق به خاک سپرده شده است. آرامگاه تعدادی از شخصیت‌های دینی و علمی نیز در رواق غربی است.

رواق شرقی که روزگاری رواق آقا باقر نامیده شده و امروزه به مناسبت جای گرفتن آرامگاه فقیهان رواق فقها می‌گویند.

رواق جنوبی به رواق حبیب بن مظاهر معروف است. بر مرقد او ضریحی کوچک از جنس نقره ساخته‌اند که در تاریخ دهم جمادی الاخر سال ۱۴۱۰ق ق. نوسازی شده است. رواق حبیب بن مظاهر، همچنین مرقد شخصیت‌های علمی معروفی است.

رواق شمالی(رواق پادشاهان) را شاه صفی ساخته است و چون پادشاهان قاجار در آن دفن هستند آن را رواق پادشاهان نامیده‌اند. شاه صفی، که به زیارت حرم آمده بود، ضمن بخشش‌های فراوان برای خادمان و فقیران شهر دستور داد تا این رواق را احداث کنند.

ضریح حرم

ضریحی که در سال ۱۳۹۱ش با ضریح جدید تعویض شد

مقالهٔ اصلی: ضریح امام حسین(ع)

در زیر گنبد، ضریح‌ نقره‌ای بزرگ و چند ضلعی قرار دارد و درون آن مرقد امام حسین(ع) و دو فرزندش علی اصغر و علی اکبر جای دارد. در دوره‌های مختلف ضریح‌هایی ساخته و بر مرقد امام حسین(ع) نصب شده است. آخرین بار ضریح این حرم در سال ۱۳۹۱ش تعویض شد.

مرقد شهدای کربلا

پنجره‌ نقره ای سمت چپ مرقد شهدای کربلا غیر از بنی هاشم است.

محل دفن حضرت علی اکبر(ع) در پایین پای امام حسین(ع) است و دو ضلع پایین ضریح امام حسین(ع) به علی اکبر و شهیدان بنی هاشم تعلق دارد. این قسمت به ضریح بیرونی قبر امام حسین(ع) وصل شده و ۶/۲ متر طول و ۴/۱ متر عرض دارد.

مزار شهیدان بنی هاشم در کنار مزار علی اکبر و پایین پای مبارک امام حسین(ع) قرار دارد. بر اساس روایات، بنی اسد وقتی شهیدان را به خاک سپردند جنازه‌های شهیدان بنی هاشم را، که در یک خیمه توسط امام حسین(ع) جمع آوری شده بود، پایین پای آن حضرت دفن کردند و سپس چند متر پایین‌تر از آن دیگر شهدای کربلا، غیر از بنی هاشم، را به خاک سپردند.

تمامی شهیدان کربلا، به جز حضرت ابوالفضل، حر بن یزید ریاحی و حبیب بن مظاهر، در نزدیکی قبر حضرت امام حسین(ع) به خاک سپرده شده‌اند و قبرهای آنان در سمت جنوب شرقی ضریح امام حسین(ع) به فاصله چند متری آن قرار دارد. این قبرها، که در داخل یک اتاقک دوازده متری و حاوی صندوق خاتم است، پنجره‌ای از نقره به طول پنج متر دارد و آرامگاه را مشخص می‌کند. بر بالای این پنجره، اسامی حدود ۱۲۰ تن از شهیدان کربلا، همراه با زیارت‌نامه مخصوص بر روی کتیبه‌ای از کاشی‌های آبی نقش بسته است.

قتلگاه

مقالهٔ اصلی: گودال قتلگاه

مقتل یا گودال قتلگاه

محل شهادت امام حسین(ع)

مقتل محلی است که در آن سر امام(ع) را از تن جدا کردند. این محل حجره‌ای ویژه با در نقره‌ای و پنجره‌ای به صحن، در جنوبِ غربی رواق حبیب بن مظاهر قرار دارد و کف آن با سنگ مرمرِ روشن فرش شده و سردابی با دری نقره‌ای در آن وجود دارد.

حائر حسینی

مقالهٔ اصلی: حائر حسینی

«حائر» به جایی گفته می‌شود که آب در آن جمع شود و بیرون نرود. به عبارت دیگر، به حوض یا مکانی گویند که آب و مسیل آن از زمین‌های مجاور به سوی آن سرازیر شود، اما آب در آن دور زند و فراگیر نشود. این نام به مکان قبر و محدود مزار امام حسین(ع) گفته شده است.

وجه تسمیه به حائر این است که وقتی متوکل دستور تخریب بارگاه و مزار امام حسین(ع) و شهیدان کربلا را صادر کرد به آن مکان آب جاری ساخت آب اطراف و دور تا دور قبر را فرا گرفت اما بر روی قبر جاری نشد. این مکان شامل مرکز اصلی حرم امام حسین(ع) و گنبد و ضریح و نیز مدفن شهیدان کربلا است.

گنجینه و کتابخانه حرم

گنجینه حرم در سمت شمال آن واقع است و جواهرات و نفایس و آثار ارزشمند بی‌شماری را در خود جای داده که در گذر سده‌های گوناگون، شاهان و فرمانروایان سرزمینهای اسلامی هدیه کرده‌اند. کتابخانه حرم در سمت شرق آستانه حرم قرار گرفته و چندین قرآن خطّی نفیس در آن نگهداری می‌شود.

مدفونان در حرم امام حسین(ع)

مقالهٔ اصلی: فهرست مدفونان در حرم امام حسین(ع)

در طی سالیان متمادی بسیاری از بزرگان، شاهزادگان، امرا، شعرا و علما در حرم امام حسین(ع) به خاک سپرده شده‌اند نام برخی از این بزرگان به شرح ذیل است:

1. زائده بن قدامه (متوفی سال ۱۶۱ق)
2. سلیمان بن مهران أعمشی (قرن اول هجری)
3. حسن بن محبوب بجلی (قرن اول هجری)
4. ابوحمزه ثمالی (متوفی سال ۱۵۰ق)
5. معاویه بن عماد دهنی (متوفی سال ۱۵۷ق)
6. عبدالله بن طاهر (متوفی سال ۳۰۰ق)
7. شیخ علی بن بسام بغدادی (متوفی سال ۳۰۲ق)
8. شیخ ابوالحسن محمد المزین (متوفی سال ۳۲۷ق)
9. شیخ ابوعلی أسکافی (متوفی سال ۳۳۶ق)
10. شیخ ابوبکر محمد بن عمر بن یسار تمیمی (متوفی سال ۳۴۴ق)
11. شیخ ابوعبدالله غضائری کوفی
12. شیخ علی بروغندی از بزرگان صوفیه (متوفی سال ۳۵۹ق)
13. شیخ ابوعلی مغربی (متوفی سال ۳۶۴ق)
14. وزیر، احمد بن ابراهیم ضبی الکافی وزیرِ مؤید الدوله بویه (متوفی سال ۳۹۸ق)
15. شیخ ابوسهل صلعوکی (متوفی سال ۳۶۹ق)
16. ابو محمد حسن مرعشی طبری (متوفی سال ۳۰۸ق)
17. ظافر بن قاسم اسکندری شاعر (متوفی ۵۲۹ق)
18. امیر قطب الدین سنجر مملوک ناصر لدین الله عباسی (متوفی سال ۶۰۷ق)
19. جمال الدین قشمر الناصری (متوفی سال ۶۳۷ق)
20. جمال الدین علی بن یحی مخرمی (متوفی سال ۶۴۶ق)
21. امیر امین الدین کافور (متوفی سال ۶۵۳ق)
22. ابوالفتوح نصر بن علی نحوی ابن المخازن (متوفی سال ۶۰۰ق)
23. وزیر، افسنقر بن عبدالله ترکی (متوفی سال ۶۰۴ق)
24. سلطان طاهر شاه پادشاه مملکت دکن هندوستان (متوفی سال ۹۵۷ق)
25. سلطان برمان نظام بن سلطان احمد هندی (متوفی سال ۹۶۱ق)
26. سلطان حمزه میرزا صفوی (متوفی سال ۹۹۷ق)
27. محمد بن سلیمان ملقب به فضولی شاعر(متوفی سال ۹۶۳ق)
28. شاعر صوفی فضلی بن فضولی (متوفی سال ۹۷۸ق)
29. شیخ محمد باقر وحید بهبهانی (متوفی سال ۱۲۰۵ق)
30. میرزا مهدی شهرستانی (متوفی سال ۱۲۱۶ق)
31. سید علی بن محمد طباطبایی صاحب الریاض (متوفی سال ۱۲۳۱ق)
32. میرزا شفیع خان صدر اعظم ایران (متوفی سال ۱۲۲۴ه ق)
33. سید کاظم رشتی یکی از رهبران شیخیه (متوفی سال ۱۲۵۹ق)
34. امیر کبیر(متوفی ۱۲۶۸ق)
35. محمد تقی شیرازی (متوفی سال ۱۳۳۸ه ق)

نقیبان کربلا و تولیت حرم

نقیب یا سر سلسله سادات علوی دارای موقعیت اجتماعی سیاسی برجسته‌ای بوده و تکالیف ویژه‌ای داشته و شرایطی هم برای او از این سمت لازم و بایسته بوده است. نقابت تنها به خاندان علوی اختصاص داشته و از یک بیت علوی به بیت دیگر، مطابق با ویژگی‌ها و شایستگی‌ها، منتقل می‌شده و معمولاً در اختیار یکی از برجستگانِ برخوردار از نفوذ شخصتی فراوان قرار می‌گرفته است. یکی از مهمترین کارهای نقیب، اداره امور علویان و همچنین ادارف امور مرقد امام و شهر زیارتی بوده است.

تولیت حرم امام حسین(ع)

امّ‌موسی مادر مهدی عباسی، چند نفر به خدمت مرقد امام گماشت، تا کارهای آن را انجام دهند. وی برای این گروه حقوقی تعیین کرد. هارون نیز همین راه را در پیش گرفت و در حقیقت همین گروه نخستین خادمان و متولّیان رسمی حرم امام حسین(ع) را تشکیل دادند.

به دلیل اینکه علویان اکثریت مردم شهر را تشکیل می‌داده‌اند، فرمانروایی شهر در اختیار نقیب علویان بوده است. پس از سقوط بغداد به دست مغولان در سال ۶۵۶ ه. ق. منابع کمی از تاریخ عراق در مورد تولیت و چگونگی اداره حرم امام حسین(ع) و حضرت ابوالفضل(ع) سخن می‌گوید. در اوایل سده هشتم هجری، مردانی از قبیله بنی اسد که توانسته بودند سلطه خود را در سرزمین‌های مجاور بگسترانند، اداره امور حرم را نیز در اختیار گرفتند.

بیشترین مردانی که منصب تولیت حرم امام حسین(ع) را بر عهده گرفته‌اند از دو طایفه علوی؛ آل زحیک و آل فائز بودند که یکایک نقابت اشراف کربلا را در اختیار داشته‌اند و یک طایفه تولیت و طایفه دیگر نقابت را در اختیار می‌گرفته است. یکی از جلوه‌های قدرت مقام تولیت که طبعاً قدرتی اجرایی در کل شهر را نیز در پی می‌آورد، این است که توانست در جریان هجوم وهابیان به کربلا از سال‌ ۱۲۱۶ق تا سال ۱۲۲۰ق. و همچنین در تهاجم دوباره نجیب‌ پاشا در سال ۱۲۵۸ق. که به حادثه غدیرخون شهرت یافت، نیروی مقامت مردمی را رهبری کند. پس از حادثه غدیر خون و در پی در هم کوبیده شدن کربلا، قدرت تولیت به سرعت فرو پاشید، به گونه‌ای که افزون بر دو قرن، کسانی از خاندان‌های غیر علوی توانستند تولیت حرم را در دست گیرند. تولیت تا اواخر قرن سیزدهم در دست غیر علویان بود و از این زمان به بعد در اختیار خاندان آل طعمه قرار گرفت تا آن را همچنان تا پایان دوران حکومت عثمانی و همچنین دوره‌های بعد در اختیار داشته باشند.

ثواب زیارت امام حسین(ع)

مقالهٔ اصلی: زیارت امام حسین(ع)

در روایات، فراوان به زیارت امام حسین(ع) تأکید شده و این مقدار سفارش به زیارت در مورد امام دیگری سابقه ندارد؛ به‌گونه‌ای که در برخی روایت‌ها، زیارت امام حسین(ع) واجب دانسته شده است. در روایتی، امام باقر(ع) می‌فرماید: «اگر مردم می‌دانستند در زیارت حسین(ع) چه فضیلتی است، از شوق جان می‌باختند». سپس فرمودند: «هرکس حسین(ع) را به خاطر شوق او زیارت کند، برای او هزار حج مقبول و هزار عمره مبرور و اجر هزار شهید از شهدای بدر و هزار روزه‌دار و ثواب هزار صدقه مقبوله و ثواب هزار آزاد کردن بنده در راه خدا نوشته می‌شود».

زیارت حرم امام حسین(ع) یکی از اعمال مورد توجه شیعیان است. بیشترین زیارت کنندگان در روزهای عاشورا، اربعین و نیمه شعبان در کربلا و حائر حسینی گرد هم می‌آیند.

احکام حرم امام حسین(ع)

گنبد و گلدسته حرم امام حسین(ع)

مقالهٔ اصلی: حائر حسینی

• مسافر می‌تواند در حرم امام حسین(ع) نماز را تمام یا شکسته بخواند ولی تمام خواندن با فضیلت‌تر است. تمام روضه شریفه (زیر گنبد) حرم مطهّر امام حسین(ع) و رواق‌ها و مسجد متصل به آن، همین حکم را دارد و مسافر می‌تواند در آنجا نیز نماز را تمام بخواند.
• نماز خواندن در حرم امامان(ع) مخصوصا حرم حضرت علی(ع) و امام حسین(ع) ثواب بسیار دارد.
• انسان باید رعایت ادب را بکند و جلوتر از قبر پیغمبر(ص) و امام(ع) نماز نخواند و چنانچه نماز خواندن بی‌احترامی باشد حرام است ولی نماز باطل نیست. اگر در نماز چیزی مانند دیوار بین او و قبر باشد که بی‌احترامی نشود اشکال ندارد ولی فاصله شدن صندوق ضریح و پارچه‌ای که روی آن افتاده است کافی نیست.
• عطر زدن و خوشبو کردن در حال زیارت سائر ائمه(ع) مستحب است اما در زیارت امام حسین(ع) این عمل مستحب نمی‌باشد.

مقالهٔ اصلی: تربت

• آثار و احکام خاصی برای تربت امام حسین(ع) قرار داده شده است:

1. در حال نماز سجده بر تربت امام حسین(ع) مستحب است و سبب افزایش ثواب نماز می‌باشد.
2. خوردن هر نوع خاکی حرام است به جز تربت حسینی که خوردن اندکی از آن به نیت شفا گرفتن جایز است.
3. برآوردن کام نوزادان با تربت حسینی مستحب است.
4. حفظ احترام آن لازم است و هرگونه بی‌احترامی به آن حرام می‌باشد، از جمله:
   1. نجس کردن آن جایز نیست.
   2. انداختن آن در جایی که بی‌احترامی باشد حرام است.
   3. اگر در جایی که بی‌احترامی باشد بیفتد باید آن را بیرون آورند، حتّی اگر در چاهی باشد و بیرون آوردن تربت ممکن نباشد، در صورت امکان باید چاه را تعطیل کنند.
5. مستحب است، هنگام دفن میت مقداری تربت همراه او گذاشته شود و با حنوط او نیز مخلوط کنند.
6. کالایی که به جایی می‌فرستند مستحب است مقداری تربت هم همراه آن بگذارند، مثلاً جهیزیه دختر.
7. بوییدن و بوسیدن تربت امام حسین(ع) و بر چشم مالیدن مستحب است، و حتی دست کشیدن بر آن و بر سایر اعضای بدن مالیدن نیز ثواب دارد.
8. ذکر گفتن با تسبیحی که از تربت امام حسین(ع) ساخته شده باشد و حتی همراه داشتن آن مستحب است.

پروژه‌های ستاد بازسازی عتبات

ستاد بازسازی عتبات در مرمت، مقاوم‌سازی و نوسازی حرم امام حسین(ع) مشارکت داشته است. ساخت، انتقال و نصب ضریح جدید امام حسین(ع)، مرمت درب‌های قدیمی حرم مطهر حرم، دوخت و نصب روپوش مضجع امام حسین(ع)، ساخت، انتقال و نصب ضریح حبیب بن مظاهر و ابراهیم مجاب از کارهای انجام‌شده این ستاد در حرم امام حسین(ع) است.

جستارهای وابسته

• بین الحرمین
• تخریب حرم امام حسین

پیوند به بیرون

• سایت رسمی آستان امام حسین(ع)
• مشاهیر المدفونین فی کربلاء
• «زیارت مجازی، حرم امام حسین(ع)»
• حرم امام حسین(ع) در مقاله حرم در دانشنامه جهان اسلام