این مقاله دربارهٔ عاشورا از نگاه آمار است. برای آشنایی با واقعه عاشورا، مدخل واقعه کربلا و وقایع روز عاشورا را ببینید.
واقعه عاشورا ماجرای نبرد امام حسین(ع) در دهمین روز ماه محرم سال ۶۱ق. در سرزمین کربلا با سپاهیان یزید بن معاویه به فرماندهی عمر بن سعد که به شهادت آن حضرت، یاران و خویشاوندانش منجر شد. بازماندگان کاروان -زنان و فرزندان- به اسارت به کوفه و شام برده شدند. این واقعه نزد شیعیان اهمیت بسیاری دارد و آنان در نقاط مختلف جهان هر ساله به مناسبت این واقعه عزاداری می‌کنند و به ذکر فضایل امام حسین(ع) و شهیدان عاشورا می‌پردازند.
| سوگواری محرم | |
|---|---|
 تابلوی عصر عاشورا یکی از آثار نگارگری محمود فرشچیان | |
| رویدادها | |
| نامه‌های کوفیان به امام حسین(ع) • نامه امام حسین(ع) به اشراف بصره • روز عاشورا • واقعه کربلا • واقعه عاشورا (از نگاه آمار) • روزشمار واقعه عاشورا • اسیران کربلا | |
| افراد | |
| امام حسین(ع) • علی اکبر • علی‌اصغر • عباس بن علی • حضرت زینب(س) • سکینه بنت حسین • فاطمه دختر امام حسین • مسلم بن عقیل • شهیدان کربلا • اسیران کربلا | |
| جای‌ها | |
| حرم امام حسین(ع) • تل زینبیه • حرم حضرت عباس(ع) • گودال قتلگاه • بین‌الحرمین • نهر علقمه | |
| مناسبت‌ها | |
| تاسوعا • عاشورا • دهه محرم • اربعین • دهه صفر | |
| مراسم | |
| مرثیه‌خوانی • نوحه • تعزیه • روضه • زنجیرزنی • سینه‌زنی • سقاخانه • سنج و دمام • دسته عزاداری • شام غریبان • تشت‌گذاری • نخل‌گردانی • قمه‌زنی • راهپیمایی اربعین • تابوت‌گردانی • مراسم تابوت | |
تعداد نامه‌های کوفیان به امام حسین(ع)
مورّخان، آمار نامه‌هایی که در مکه به دست امام حسین(ع) رسید، گوناگون نوشته‌اند:
- گروهی تعداد نامه‌ها را ۱۵۰ نامه نوشته‌اند که هر نامه متعلق به یک یا دو و یا چهار نفر بوده است.[۱]
- طبری تعداد نامه‌ها را حدود ۵۳ نامه دانسته است.[۲]
- بلاذری ۵۰ نامه برشمرده است.[۳]
- در کتاب الملهوف و اعیان الشیعه تعداد نویسندگان نامه‌ها ۱۲هزار نفر شمرده شده است. (هر نامه دربردارنده چندین امضا بوده است.)[۴]
گزارش ۱۵۰ نامه قائلان بیشتری دارد و برخی از منابع آن قدمت بیشتری دارند.
در کوفه
بیعت کنندگان با مسلم بن عقیل
تعداد کوفیان بیعت کننده با مسلم بن عقیل نیز در منابع تاریخی متفاوت نقل شده است.
- بسیاری از منابع، آمار بیعت کنندگان را ۱۸هزار نفر نوشته‌اند.[۵]
- برخی ۱۲هزار نفر[۶]نوشته‌اند.
- در خبری به نقل از امام باقر(ع) آمار بیعت کنندگان ۲۰ هزار نفر بیان شده است.[۷]
- ابن اعثم و خوارزمی بیش از ۲۰ هزار نفر،[۸]
- ابن شهرآشوب ۲۵هزار نفر،[۹]
- ابن قتیبه و ابن عبد ربه بیش از ۳۰ هزار نفر،[۱۰] و
- ابن عساکر و ابن نما حلی به نقل از شعبی، ۴۰ هزار نفر[۱۱] گزارش کرده‌اند.
در گزارشی، زید بن علی در پاسخ سلمة بن کهیل بیعت‌کنندگان با جدش امام حسین(ع) را هشتاد هزار نفر ذکر کرده است[۱۲] که به نظر می‌رسد این رقم نزدیک به تعداد افرادی است که آمادگی خود را برای جنگ با سپاه یزید اعلام کردند.
گزارش طبری از ابومِخنَف که ۱۸هزار نفر را گزارش کرده است، از اعتبار بیشتری برخوردار است، به ویژه آن که منابع کهن دیگر نیز این آمار را تأیید کرده‌اند.
کوفیان آماده برای نبرد
در برخی گزارش‌ها آمده است که آمار کوفیان آماده برای جنگ با لشکر یزید ۱۰۰هزار نفر بودند.[۱۳]
قیام کنندگان همراه مسلم
ابوالفرج اصفهانی می‌نویسد: هنگام خروج مسلم، کوفیان نزد وی اجتماع کردند تا آن جا که مسجد و بازار کوفه از جمعیت پر شد وپیوسته بر جمعیت افزوده می‌شد تا این که کار بر ابن زیاد سخت شد و به تنگنا افتاد.(فو اللّه ما لبثنا إلاّ قليلا حتى امتلأ المسجد من الناس، و السوق ما زالوا يتوثّبون حتى المساء، فضاق بعبيد اللّه أمره)[۱۴]
- ابن سعد و ذهبی، همراهان مسلم را در قیام کوفه، ۴۰۰ نفر،[۱۵]
- طبری و شیخ مفید ۴هزار نفر[۱۶]
- ابن اعثم، مسعودی و خوارزمی، ۱۸هزار یا بیشتر،[۱۷]
- ابن شهرآشوب، ۸هزار نفر[۱۸]
- و ابن حجر عسقلانی ۴۰ هزار نفر[۱۹] نوشته‌اند.
محاصره کنندگان مسلم
در جریان دستگیری مسلم توسط نیروهای حکومت کوفه، برخی منابع، تعداد افرادی را که مأمور انجام این کار شده بودند، ۶۰ یا ۷۰ نفر[۲۰] و برخی دیگر ۱۰۰ نفر[۲۱] یا ۳۰۰ نفر[۲۲] نوشته‌اند.
مدت حرکت امام
قیام امام حسین(ع) از روزی که بیعت با یزید را نپذیرفت تا روز عاشورا ۱۷۵ روز به طول انجامید که از این زمان، ۱۲ روز در مدینه و ۴ ماه و ۱۰ روز در مکه و ۲۳ روز در راه مکه تا کربلا و ۸ روز در کربلا (دوم تا دهم محرم) سپری شد.
تعداد منزل‌های بین راه
امام حسین(ع) ۱۸ منزلگاه میان مکه و کوفه (حدود ۴۳۰ کیلومتر) را برای رسیدن به کربلا پشت سر گذاشت. فاصله میان هر دو منزلگاه بین ۳ تا ۵ فرسخ (۱۶ تا ۲۷ کیلومتر) بود.
آمار اصحاب امام حسین(ع)
متاسفانه هیچ شیوه‌ای برای دست یافتن به آمار دقیق و حقیقی یاران امام حسین(ع)، وجود ندارد و مستندات و مدارک دست اول یعنی شاهدان عینی تعداد یاران امام(ع) را گوناگون نقل کرده‌اند و نیز در ثبت و ضبط نام افراد در منابع تاریخ و حدیث، از نظم و قاعده مشخصی پیروی نشده است و گاه یک نفر به اعتبار اسم، کنیه، نام پدر یا مادر و یا حتی با مشخصات تیره و تبار، به چند شکل ثبت شده است و از سوی دیگر تعداد یاران امام حسین(علیه‌السلام) در همه مراحل قیام، ثابت نبوده، بلکه عده‌ای از کاروان امام جدا و عده‌ای به آن می‌پیوستند.
با توجه به آنچه گفته شد برای آنکه تا حد امکان، گزارش روشنی در این باره ارائه شود، آمار اصحاب امام(ع) در چهار مقطع زمانی و مکانی از مراحل قیام، بررسی و ارائه می‌شود:
هنگام خروج از مدینه
بسیاری از منابع، هیچ سخنی از تعداد همراهان امام(ع) به میان نیاورده‌اند.[۲۳] تنها رقمی که در این باره وجود دارد، در روایت شیخ صدوق از امام صادق(ع) است که در آن تعداد یاران و اهل بیت همراه امام حسین(ع) هنگام خروج از مدینه، ۲۱ نفر گزارش شده است.[۲۴]
هنگام خروج از مکه
- ابن سعد و ابن عساکر تعداد همراهان امام(ع) را ۶۰ نفر از کوفیان و ۱۹ نفر از بنی هاشم (مرد، زن و کودک) نوشته‌اند.[۲۵]
- ابن اعثم، خوارزمی، محمد بن طلحه شافعی، اربلی و ابن صباغ مالکی همراهان امام(ع) را هنگام خروج حضرت از مکه ۸۲ نفر نوشته‌اند.[۲۶]
- ابن قتیبه دینوری و ابن عبد ربه از زبان مسلم بن عقیل هنگام شهادتش (که مصادف با زمان خروج امام(ع) از مکه بوده) همراهان امام حسین(ع) از زن و مرد را، ۹۰ نفر نوشته‌اند.[۲۷]
- ابن کثیر، همراهان امام(علیه‌السلام) را نزدیک به ۳۰۰ نفر نوشته است.[۲۸]
در کربلا (پیش از عاشورا)
- عمّار دهنی به نقل از امام باقر(ع) یاران امام حسین(ع) را هنگام ورود به کربلا ۱۴۵ نفر (۴۵ نفر سواره و ۱۰۰ نفر پیاده) ذکر کرده است.[۲۹]
- برخی مورخان ۸۹ نفر نوشته‌اند، با این توضیح که ۵۰ نفر اصحاب امام، ۲۰ نفر از سپاه دشمن (که به امام پیوستند) و ۱۹ نفر از اهل بیت امام (ع).[۳۰] برخی مورخان، تعداد سواران امام را ۳۲ نفر در مسیر کربلا نوشته‌اند.[۳۱]
- یعقوبی اصحاب و اهل بیت امام را ۶۲ یا ۷۲ نفر گزارش کرده است.[۳۲]
- مسعودی تنها مورخی است که آمار اصحاب امام را هنگام روانه شدن به کربلا به همراه سپاه حرّ، ۵۰۰ سوار و حدود ۱۰۰ پیاده نوشته است.[۳۳]
- ابن شهر آشوب تعداد یاران امام را در کربلا (پیش از عاشورا) ۸۲ نفر نوشته است.[۳۴]
- ابن أبّار بَلَنْسی (م ۶۵۸ ق) بیش از ۷۰ نفر پیاده و سواره نوشته است.[۳۵]
روز عاشورا
- مشهورترین و پرگوینده‌ترین قول، ۷۲ نفر است. ابومِخنَف به نقل از ضحاک بن عبدالله مشرقی، یاران امام حسین(ع) را در روز عاشورا ۷۲ نفر (۳۲ نفر سواره و ۴۰ پیاده) نوشته است.[۳۶]
- گزارش حصین بن عبدالرحمن از سعد بن عبیده که یاران امام(ع) را نزدیک به ۱۰۰ نفر دانسته است.[۳۷]
- طبری از ابومخنف از قول زید بن علی، یاران امام(ع) را ۳۰۰ نفر نوشته است.[۳۸].
- قاضی نعمان مغربی، کم‌تر از ۷۰ نفر را نیز گفته است.[۳۹]
- مسعودی نویسنده کتاب اثبات الوصیه ۶۱ نفر نوشته است.[۴۰]
- خوارزمی (بنابر روایتی) ۱۱۴ نفر نوشته است.[۴۱]
- سبط ابن جوزی، ۱۴۵ نفر (۴۵ نفر سواره و ۱۰۰ نفر پیاده) نوشته است.[۴۲]
- ابن حجر هیتمی، بیش از ۸۰ نفر (هشتاد و چند نفر) نوشته است.[۴۳]
- دانشنامه امام حسین(ع) آمار شهیدان کربلا را ۱۵۵ نفر دانسته است و بیشتر از این تعداد را دارای منابع معتبر نمی‌داند.[۴۴]
ترکیب قبیله‌ای یاران امام حسین(ع)
یکی از محققان معاصر، فهرستی ۱۰۴ نفره از ترکیب قبیله‌ای شهدای بنی هاشم و غیر آنان از آغاز نهضت به شرح ذیل آورده است:
- هاشمیان و موالی آنان (با احتساب مسلم بن عقیل): ۲۶ نفر،
- اسدیان: ۷ نفر،
- هَمْدانیان: ۱۴ نفر،
- مَذْحِجیان: ۸ نفر،
- انصار: ۷ نفر،
- بَجَلیان و خثعمیان: ۴ نفر،
- کنده: ۵ نفر،
- غِفاریان: ۳ نفر،
- کلبیان: ۳ نفر،
- اَزْدیان: ۷ نفر،
- عبدیان: ۷ نفر،
- تِیْمیان: ۷ نفر،
- طائی‌ها: ۲ نفر،
- تغلبیان: ۵ نفر،
- جُهَنیان: ۳ نفر،
- تمیمیان: ۲ نفر،
- افراد متفرقه: ۳ نفر.[۴۵]
آمار لشکر عمر سعد
تعداد سپاه
- برخی منابع، نام فرماندهان سپاه دشمن را با تعداد افراد تحت فرمان شان، به تفصیل گزارش کرده و مجموع آن را ۲۲ هزار نفر نوشته‌اند.[۴۶]
- شیخ صدوق بنا بر دو روایت از امام صادق(ع) و امام سجاد(ع) آمار لشکر عبیدالله را ۳۰ هزار نفر نوشته است.[۴۷]
- مسعودی، صاحب کتاب اثبات الوصیه ۲۸ هزار نفر گزارش کرده است.[۴۸]
- طبری شیعی ۱۴ هزار نفر نگاشته است.[۴۹]
- ابن شهر آشوب ۳۵ هزار آمار داده، اما هنگام گزارش نام فرماندهان هر بخش، تعداد افراد تحت فرمان آنان را در مجموع، ۲۵ هزار نفر نوشته است.[۵۰]
- سبط ابن جوزی ۶ هزار نفر نگاشته است.[۵۱]
- گزارش دیگری آمار سپاه دشمن را تا ۶ محرم، ۲۰ هزار نفر نوشته است.[۵۲]
- ابن عنبه ۳۱ هزار نفر گزارش کرده است.[۵۳]
- ملا حسین کاشفی ۳۲ هزار و ۱۷ هزار را نیز گزارش کرده است.[۵۴]
- قندوزی در ینابیع الموده تعداد سپاهیان عمربن سعد را ۴۰ هزار سواره دانسته که همه آنها از کوفه بودند و از شام، حجاز و مصر در میانشان نبود. [۵۵][یادداشت ۱]
- خصیبی مجموعا ۵۶ هزار گزارش کردہ است[۵۶]
آمار کشته ها
شیخ صدوق (م ۳۸۱ق) و به پیروی از او، محمد بن حسن فتال نیشابوری (م ۵۰۸ق) تعداد کشته‌های دشمن توسط برخی از اصحاب امام(ع) را چنین نوشته‌اند:
- حرّ بن یزید: ۱۸ نفر،
- زهیر بن قین: ۱۹ نفر،
- حبیب بن مظاهر: ۳۱ نفر،
- عبدالله بن ابی عروه غِفاری: ۲۰ نفر،
- بُریر بن خُضَیر: ۳۰ نفر،
- مالک بن انس کاهلی: ۱۸ نفر،
- یزید بن زیاد بن مهاصر کندی (ابوالشعثاء): ۹ نفر،[۵۷]
- وَهْب بن وَهْب (یا عبدالله بن عمیر کلبی) : ۷ (یا ۸) نفر،
- نافع بن هلال: ۱۳ نفر،[۵۸]
- عبدالله بن مسلم بن عقیل: ۳ نفر،
- علی اکبر: ۵۴ نفر،
- قاسم ابن الحسن: ۳ نفر.[۵۹]
طبق این گزارش، تعداد کشته‌های دشمن توسط برخی از یاران امام(ع)، ۲۲۵ (یا ۲۲۶) نفر است.
ابن شهر آشوب، آمار کشته‌های دشمن را بیش از آمار شیخ صدوق نوشته است. برای نمونه، او تعداد کشته‌شدگان توسط افراد را چنین گزارش کرده است:
- حُرّ، بیش از ۴۰ نفر،
- حبیب بن مظاهر، ۶۲ نفر،
- زهیر بن قین، ۱۲۰ نفر،
- حجاج بن مسروق، ۲۵ نفر،
- عون بن عبدالله بن جعفر، ۲۱ نفر،
- علی اکبر، ۷۰ نفر
ابومخنف تعداد کشتگان لشکر عمر بن سعد را ۸۸ نفر دانسته است.[۶۱]
مناقب از ابومخنف[یادداشت ۲] نقل کرده که چون امام برزمین افتاد اسب او به حمایت او بر سواران حمله می کرد و هر سواری را که بر زمین می‌افکند او را با پایش لگدمال می‌کرد و اینگونه ۴۰ تن را کشت. آنگاه خود را به خون حسین علیه السلام آغشته کرد و در حالی که بلند شیهه می‌کشید و دست‌هایش را برزمین می‌زد به سمت خیمه روی آورد. [۶۲]
آمار شهدا
برخی از نویسندگان تلاش بسیاری برای ارائه فهرستی کامل و دقیق از شهدای کربلا کرده‌اند، اما به دلایل محدودیت‌های موجود در منابع تحقیقی، موفق به ارائه آمار کاملا دقیق و حقیقی نشده‌اند.[۶۳]
مجموع شهدا
- مشهورترین گزارش در این باره، ۷۲ نفر است.[۶۴]
- فضیل بن زبیر از اصحاب امام صادق و امام باقر(علیهما السلام) آمار شهدا را از آغاز تا پایان نهضت (حتی با احتساب مجروحانی که بعداً شهید شدند)، ۱۰۶ نفر (۲۰نفر بنی هاشم و ۸۶ نفر اصحاب) نوشته است.[۶۵]
- ابومخنف به نقل از زحر بن قیس تعداد شهدا (به جز امام حسین) را ۷۸ نفر گفته است.[۶۶] اما مورّخان دیگر، طبق گزارش زحر، آمار شهدا را ۳۲ نفر[۶۷] و ۷۰ نفر[۶۸](سواره)، و نیز ۷۷نفر،[۶۹] و یا ۸۲ نفر[۷۰] و ۸۸ نفر[۷۱] نوشته‌اند.
- بلخی (م ۳۲۲ق) و مسعودی تعداد شهدا را ۸۷ نفر نگاشته‌اند.[۷۲]
- علامه سید محسن امین، اسامی شهدای نهضت عاشورا (از آغاز تا پایان) را تا ۱۳۹ نفر نگاشته است.[۷۳]
- محمد مهدی شمس‌الدین با بحث تحلیلی که در این باره ارائه کرده است، تعداد آنان را کمی بیش از ۱۰۰ نفر دانسته است.[۷۴]
- ذبیح الله محلاتی این آمار را از آغاز تا پایان نهضت و حتی با احتساب شهادت عبدالله بن عفیف در زمان حضور اسرا در کوفه تا ۲۲۸ نفر رسانده است.[۷۵]
- نویسنده دیگری گزارش شهادت ۱۸۲ نفر از شهدا را از آغاز تا پایان نهضت عاشورا نگاشته است.[۷۶]
- دانشنامه امام حسین علیه السلام تعداد شهیدان کربلا را ۱۵۵ نفر دانسته و بیش از این تعداد را دارای منابع معتبر نمی‌داند.[۷۷]
شهدای بنی هاشم
گزارش منابع درباره آمار شهدای بنی هاشم، بسیار متفاوت است تا آن جا که از ۹ تا ۳۰ نفر نوشته‌اند.[۷۸] مشهورترین گزارش که در بسیاری از منابع منعکس شده، ۱۷ نفر شهید بدون احتساب امام حسین(ع) است.[۷۹] که برخی از این نقل‌ها در قالب روایت از ائمه(ع) است.
در کهن‌ترین نص تاریخی، آمار شهدای بنی هاشم با احتساب مسلم بن عقیل و امام حسین(ع) ۲۰ نفر آمده است.[۸۰]
شهیدان در حمله اول
برخی مآخذ، تعداد شهدای یورش نخست سپاه دشمن را بر یاران امام بیش از ۵۰ نفر نوشته‌اند.[۸۱]
صحابه شهید
در میان یاران امام حسین(ع) چند نفر از اصحاب پیامبر(ص) بوده‌اند.
فضیل بن زبیر ۶ نفر[۸۲] و مسعودی، ۴ نفر[۸۳] از شهدا را از انصار و اصحاب دانسته‌اند.
اما برخی نویسندگان معاصر،از ۵ نفر دیگر، یعنی:
- انس بن حارث کاهلی،
- حبیب بن مظاهر،
- مسلم بن عوسجه اسدی،
- هانی بن عروه مرادی[یادداشت ۳]
- عبدالله بن یقطر نام برده‌اند.[۸۴]
موالی شهید
فضیل بن زبیر، شهدای موالی[یادداشت ۴] امام حسین(ع) را ۳ نفر[۸۵] و ابن سعد و طبری ۲ نفر نوشته‌اند.[۸۶] وی ۱ نفر را نیز به عنوان غلام حمزة بن عبدالمطلب از شهدا نوشته است.[۸۷]
ابن شهر آشوب در این باره می‌نویسد: ۱۰ نفر از موالی حسین(علیه‌السلام) و ۲ نفر از موالی امیرالمؤمنین(ع) در کربلا شهید شدند.[۸۸]
محقق دیگری، تعداد موالی شهید را ۱۵ نفر نوشته است.[۸۹]
یارانی که بعد از امام حسین(ع) به شهادت رسیدند
چهار تن از یاران امام حسین(ع)، پس از او به شهادت رسیدند:
- سعد بن الحرث و برادرش ابوالحتوف،
- سوید بن عمرو بن ابی مطاع خثعمی (که زخمی شده بود)
- محمد بن ابی سعید بن عقیل
زن شهید
در کربلا، یک زن در رکاب اباعبدالله(ع) به شهادت رسید. این زن، ام وهب نام داشت که همسر عبدالله بن عمیر کلبی بود.[۹۰]
شهدایی که به سن بلوغ نرسیده بودند
در کربلا، ۵ کودک و نوجوان شهید شدند که هنوز به سن بلوغ نرسیده بودند:
یارانی که در حضور پدرشان به شهادت رسیدند
چند تن از یاران امام حسین(ع) در حضور پدرشان به شهادت رسیدند:
- علی اکبر
- علی اصغر
- عمرو بن جناده انصاری
- عبدالله بن یزید
- عبدالرحمان بن مسعود
- فرزند حر بن یزید ریاحی [۹۱]
- عائذ بن مُجَمِّع بن عبدالله عائِذِی.[۹۲]
مادران شهدا
مادران ۸ تن از شهدا، در روز عاشورا در کربلا حضور داشتند و شاهد شهادت فرزندانشان بودند:
- رباب مادر علی اصغر،
- حضرت زینب، مادر عون بن عبدالله بن جعفر،
- رمله مادر قاسم بن حسن(ع)،
- بنت شلیل الجلیلیه مادر عبدالله بن حسن،
- رقیه دختر امام علی(ع) مادر عبدالله بن مسلم،
- عبده بنت عمرو بن جناده مادر محمد بن ابی سعید بن عقیل،
- ام وهب مادر وهب.
همچنین بر اساس برخی روایات، لیلا، مادر علی اکبر(ع) که البته حضور ایشان در کربلا ثابت نشده است.
رجز های امام و یاران
روز عاشورا هم امام و هم بیشتر یارانش هنگام حضور در میدان نبرد با خواندن رجزهایی به معرفی خود و اهداف و انگیزه‌ها واعتقاداتشان و افشای جبهه دشمن و...پرداخته‌اند. بیشترین رجزها را برای امام نوشته‌اند. برخی چهار رجز را گزارش کرده‌اند.[۹۳]
از ۷۲ تن شهدای کربلا، تعداد ۴۱ نفر رجز خوانده و جنگیده‌اند. یعنی بیش از نیمی از سپاه کوچک امام حسین(ع). از این تعداد نیز ۱۷ نفر از کسانی که رجز خوانده‌اند، به بیان حقانیت دین خود که همان دین امام حسین(ع) و پیامبر(ص) است پرداخته‌اند.[۹۴]برخی رجزها گاه فقط در حد دو بیت شعر بوده است و محتوایش یا معرفی خود بوده و یا پیامی رسا برای معرفی جبهه امام(ع) واعلام وفاداری به او و حمایت از دین.[یادداشت ۵] [۹۵]
وداع های امام (ع)
روز عاشورا برای امام (ع) دو وداع تا پیش از شهادت ثبت شده وداع نخست پس از شهادت علی اصغر و وداع دوم پس از دریافت خبر حمله دشمن به خیمه‌ها و حضور امام در کنار خیمه‌هاست. در وداع دوم امام جامه کهنه طلب کرده[یادداشت ۶] و دخترش سکینه را با چند بیت شعر [یادداشت ۷]به صبر و گریه نکردن تا پیش از شهادتش دعوت کرده است.[۹۶]
زخم‌های بدن امام(ع)
مورخان تعداد زخم‌ها و جراحاتی را که بر پیکر امام حسین(ع) وارد شده است، گوناگون نوشته‌اند.
- از امام صادق(ع) نقل شده که حضرت فرمود: تعداد زخم‌های امام(ع) ۳۳ زخم نیزه و ۳۴ ضربه شمشیر بوده است[۹۷] و در روایت دیگری از ایشان، ۳۳ زخم نیزه و ۴۴ زخم شمشیر و تیر[۹۸] و باز در روایت دیگری از آن حضرت بیش از هفتاد ضربه شمشیر نقل شده است.[۹۹]
- در روایتی از امام باقر(ع) تعداد جراحات وارده بیش از ۳۲۰[۱۰۰]و در خبر دیگری، ۶۳ ضربه شمشیر یا نیزه و یا تیر نقل شده است.[۱۰۱]
- در روایتی از امام سجاد(ع) تعداد جراحات ۴۰ ضربه شمشیر و زخم نیزه نقل شده است.[۱۰۲]
- برخی منابع بیش از ۱۱۰ پارگی در اثر اصابت تیر، نیزه و ضربه شمشیر در بدن یا لباس حضرت نوشته‌اند.[۱۰۳]
- منابعی، ۱۲۰ ضربه شمشیر، تیر و سنگ را نیز نوشته‌اند.[۱۰۴]
- ابن سعد ۳۳ زخم نوشته است.[۱۰۵]
- علی بن محمد عمری و ابن عنبه ۷۰ زخم[۱۰۶] و سید ابن طاووس، ۷۲زخم نوشته‌اند.[۱۰۷]
تعداد زخم‌ها تا ۱۹۰۰ زخم نیز گفته شده است.[۱۰۸]
برخی تعداد جراحات را بیش از ۱۰۰ زخم دانسته‌اند؛ گزارش‌هایی که می‌گوید آن قدر تیر بر بدن امام(ع) اصابت کرده بود که بدنش پوشیده از تیر شده بود، مؤید همین قول است.[۱۰۹]
آمار اسب تازندگان بر بدن امام(علیه‌السلام)
برخی منابع، تنها به جریان اسب تازاندن بر بدن مطهر امام(علیه‌السلام) اشاره داشته و تعداد افراد آن را بیان نکرده‌اند،[۱۱۰] اما بسیاری از آنها تعداد ۱۰ نفر را نوشته‌اند.[۱۱۱]
سرهای بریده شهدا
درباره تعداد سرهای مطهر شهدای کربلا که توسط سپاه عمر سعد از پیکرهایشان جدا شد، منابع تاریخی یکسان سخن نگفته‌اند:
- بلاذری، دینوری، طبری، شیخ مفید، خوارزمی و ابن نما، آمار سرها را ۷۲ سر به جز سر امام(ع) نوشته‌اند.[۱۱۲]
- دینوری در گزارش مربوط به توزیع سرها بین قبایل، ۷۵ سر و بلاذری به نقل از ابومخنف ۸۲ سر نگاشته است.[۱۱۳]
- سبط ابن جوزی به نقل از هشام کلبی، ۹۲ سر نوشته است.[۱۱۴]
- سید ابن طاووس و محمد بن ابی طالب موسوی ۷۸ سر گزارش کرده‌اند.[۱۱۵]
- طبری و ابن شهر آشوب به نقل از ابومخنف و ابن صباغ مالکی تعداد سرهایی را که نزد عبیدالله بن زیاد برده شده است، ۷۰ سر گزارش کرده‌اند.[۱۱۶]
نحوه توزیع سرهای شهدا بین قبایل به این صورت بود:
- قبیله بنی تمیم ۱۷ سر
- قبیله بنی اسد ۱۷ سر
- قیس بن اشعث رییس بنی کنده ۱۳ سر
- شمر بن ذی الجوشن رییس هوزان ۱۲ سر
- قبیله مذحج ۶ سر
- اشخاص از قبایل دیگر ۱۳ سر. [۱۱۷]
این سرها را به عنوان غنیمت می‌گرفتند تا با دادن سرها به ابن زیاد پاداش بگیرند.
اسیرانی از یاران امام حسین(ع)
سه تن از یاران امام حسین(ع)، ابتدا به اسارت در آمدند و سپس به شهادت رسیدند، که این سه تن عبارتند از: سوار بن منعم، منعم بن ثمامه صیداوی و نافع بن هلال بجلی[یادداشت ۸] [۱۱۸]
مجروحان از یاران امام(ع)
الف ـ تنها مجروحی که جان سالم بدر برد. به گفته مورخان، حسن بن حسن بن علی (حسن مُثَنّی) بود.[۱۱۹]
ب ـ مجروحانی که بعدها شهید شدند، سه نفر بودند:
- سوار بن حمیر جابری،[۱۲۰]
- عمرو بن عبدالله هَمْدانی جنُدُعی[۱۲۱]
- مُرَقَّع بن ثمامه اسدی.[۱۲۲]
خانواده‌ها
برخی نویسندگان از حضور ۳ خانواده در کربلا خبر داده‌اند:
- جنادة بن کعب بن حرث (حارث) سلمانی انصاری،
- عبدالله بن عمیر کلبی،
- مسلم بن عوسجه.[۱۲۳]درباره مسلم بن عوسجه برخی منابع تنها حضور کنیز او را گزارش کرده‌اند.[۱۲۴]
اسرا و بازماندگان
مردان
جست وجو و بررسی منابع کهن حاکی از آن است که بازماندگان مرد از حادثه کربلا افراد ذیل بوده‌اند:
- امام سجاد(ع)
- امام باقر(ع)
- عمر بن حسین[۱۲۵]
- محمد بن حسین بن علی[۱۲۶]
- زید بن حسن[۱۲۷]
- عمرو بن حسن[۱۲۸]
- محمد بن عمرو بن حسن[۱۲۹].
- دو فرزند جعفر[۱۳۰]
- عبدالله بن عباس بن علی[۱۳۱]
- قاسم بن عبدالله بن جعفر[۱۳۲]
- قاسم بن محمد بن جعفر[۱۳۳]
- محمد بن عقیل اصغر[۱۳۴]
- عقبة بن سمعان، غلام رباب،[۱۳۵]
- غلام عبدالرحمن بن عبد ربّه انصاری،[۱۳۶]
- مسلم بن رباح غلام امیرالمؤمنین[۱۳۷]
- علی بن عثمان مغربی.[۱۳۸]
زنان
ابن سعد تعداد زنان اهل بیت را که اسیر شدند ۶ نفر،[۱۳۹] قاضی نعمان مغربی ۴ نفر[۱۴۰] و ابوالفرج اصفهانی ۳ نفر دانسته است.[۱۴۱] نام این زنان عبارت است از:
- زینب[۱۴۲] دختر امام علی(ع)
- فاطمه[۱۴۳] دختر امام علی(ع)
- ام کلثوم[۱۴۴] دختر امام علی(ع)
- امّ حسن[۱۴۵] دختر امام علی(ع)
- فاطمه[۱۴۶] دختر امام حسین(ع)
- سکینه[۱۴۷] دختر امام حسین(ع)
- فاطمه صغری[۱۴۸] دختر امام حسین(ع)
- رَباب[۱۴۹] (همسر امام و مادر سکینه و عبدالله رضیع)
- امّ محمد[۱۵۰]
- دختر امام حسن(ع) و همسر امام سجاد(ع)
زنان مؤثر در واقعه کربلا
به جز زنانی که همراه کاروان امام بودند و اسیر شدند، زنانی که به گونه‌ای با نهضت امام(ع) همکاری داشتند عبارتند از؛
- ماریه[۱۵۱] (دختر سعد یا منقذ عبدیه که منزلش محل تجمع گروهی از شیعیان بصره بود)
- طوعه[۱۵۲] (کنیز اشعث بن قیس که مسلم بن عقیل را زمانی که در کوچه‌های کوفه تنها مانده بود، به خانه‌اش پناه داد)
- دیلم[۱۵۳] یا دلهم[۱۵۴] (همسر زهیر بن قین که همسر خود را تشویق به پیوستن به یاران امام حسین(ع) کرد)
- زنی از کوفیان که لباس و مقنعه برای اسرای اهل بیت فراهم کرد.[۱۵۵]
زنان معترض
در مجموع ۸ یا ۹ زن در جریان نهضت عاشورا به عملکرد یزید و سپاهش با گفتار، رفتار و موضگیری‌هایشان اعتراض کردند:
- ام عبدالله (دختر حرّ بَدّی کندی، همسر مالک بن نُسَیر).[۱۵۶] اعتراض او به این سبب بود که شوهرش جبه کلاه دار (=بُرْنُس) متعلق به امام را غارت کرده بود.
- صفیه دختر عبدالله بن عفیف ازدی،[۱۵۷] او زمانی که پدرش در محاصرۀ عوامل ابن زیاد بود، به دفاع از او پرداخت.
- زنی از قبیله بنی بکر بن وائل که با شوهرش در لشکر عمر بن سعد بود وقتی دید پس از شهادت امام(ع) سپاه ابن سعد به خیمه‌های اهل‌بیت(ع) در آمده و غارت می کنند شمشیری در دست گرفت و به سمت خیمه ها آمد و گفت: ای آل بکربن وائل آیا دختران رسول خدا را تاراج می کنند و در ادامه گفت: لا حكم إلا لله، يا لثارات رسول الله.(فرمان خدا راست وبس. به خونخواهی رسول خدا برخیزید)شوهرش او را گرفت و به جای خود بازگردانید. [۱۵۸]
- نوار، (همسر یا دختر کعب بن جابر بن عمرو ازدی)[۱۵۹] او به همراهی شوهرش با لشکر عمر بن سعد در مقابله با امام حسین (ع) و کشتن بریر بن خضیر اعتراض کرد.
- نوار (دختر مالک بن عقرب حضرمی، همسر خولی).[۱۶۰] او به شوهرش به خاطر آوردن سر امام حسین (ع) به خانه و اظهار شادی‌اش از این که چیزی به خانه آورده است که در آن بی‌نیازی از روزگار است، اعتراض کرد.
- زنی هاشمی که در سرای یزید هنگامی که سر امام (ع) را دید و فریادش را به گفتن یاحسیناه یا سیدا اهل بیتاه یابن محمداه... بلند کرد و یزید خشمگین شد و دستور داد او را از مجلس بیرون ببرند و او را کشان‌کشان بیرونش بردند. [۱۶۱]
- هند دختر عبدالله بن عامر بن کُرَیز، همسر یزید هنگام ورود اسیران کربلا به مجلس یزید شیون و زاری کرد و گریبانش را چاک زد و با سر و پای برهنه به مجلس خاص یزید وارد شد و گفت ای یزید تو دستور داده‌ای سر حسین را بر درِ سرای من بالای نیزه کنند؟! و بر اساس نقل دیگر به یزید گفت: آیا این سرِ پسر فاطمه بنت رسول الله است که در سرای من آویخته‌ای؟!! یزید از جا برخاست و او را پوشانید و گفت: آری، ای هند گریه کن بر دختر زاده پیغمبر، خدا ابن زیاد را بکشد که عجله کرد و حسین را کشت. [۱۶۲]
- نفس‌المهموم از کامل بهایی گزارش کرده که یزید شراب نوشید و از آن برسر شریف امام ریخت، زن یزیدآن را بگرفت و به آب شست و با گلاب خوشبو کرد؛ او همان شب در خواب حضرت فاطمه (س) را دید و او را بر آن کار نیک آفرین گفت. [۱۶۳]احتمال دارد که این زن همان هند یا یکی دیگر از همسران یزید باشد.
- مرجانه مادر ابن زیاد پس از شهادت امام حسین (ع) به فرزندش گفت: ای خبیث! به خاطر کشتن فرزند رسول خدا (ص)، هیچگاه بهشت را نخواهی دید.[۱۶۴] [یادداشت ۹]
مدت حرکت از کربلا تا شام
تعداد منزلگاه‌های میان کوفه تا شام که اهل بیت(ع) در حال اسارت از آنها گذر کردند ۱۴ منزلگاه بود.
مدت اقامت و عزاداری اهل بیت(ع) در شام
- برخی همانند ابن اعثم، شیخ مفید و به پیروی از او شیخ طبرسی با تعبیر سر بسته «چند روز» از مدت زمان اقامت اسرای کربلا سخن گفته‌اند.[۱۶۵]
- ابن سعد، طبری، خوارزمی (به نقل از ابومخنف)، ابن عساکر، سبط ابن جوزی، ابن کثیر و مجلسی مدت برپایی عزاداری در شام توسط اهل بیت و زنان خاندان معاویه را ۳ روز می‌دانند.[۱۶۶]
- قاضی نعمان مغربی (م ۳۶۳ ق) مدت اقامت اهل بیت را در شام ۴۵ روز نوشته است.[۱۶۷]
- سید ابن طاووس (م ۶۶۴ ق) مدت اقامت اهل بیت را در زندان دمشق به مدت یک ماه پذیرفته است.[۱۶۸]
عمادالدین طبری (زنده تا ۷۰۱ ق) و مجلسی (در جای دیگر) می‌نویسند: اهل بیت ۷ روز عزاداری کردند. مجلسی می‌افزاید که روز هشتم، یزید آنان را خواست و بعد از دل جویی از آنان، ترتیب بازگشت‌شان را به مدینه فراهم کرد.[۱۶۹]
گزارش‌های اقامت یک ماه و نیز ۴۵روز از قوت چندانی برخوردار نیست، چون قائلان به آن متفرد هستند، و از آنجا که زنان خاندان معاویه عزاداری اهل بیت را مشاهده کرده و به حقانیت آنان پی بردند، از روز پنجم با آنان هم سو شدند و آنان نیز مشغول عزاداری شدند. بنابراین، در مجموع می‌توان نتیجه گرفت که اهل بیت از آغاز ورود به شام در نهایت بیش از ۱۰ روز در شام اقامت نداشتند.
جستارهای وابسته
تک نگاری
آمار در کربلا: گزارش آمار و ارقام، از آغاز تا فرجام حماسه عاشورا
نوشته :عسکر نصیرایی، نشر مسجد مقدس محدثین، ۱۳۹۵ش. [۱۷۰]
پانویس
- ↑ ابن اعثم، الفتوح، ج۵، ص۲۹، شیخ مفید، الارشاد، ج۲، ص۳۸؛ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۴، ۹۸؛ ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۵، ص۳۲۷؛ خوارزمی، مقتل الحسین، ج۱، ص۲۸۳؛ اربلی، کشف الغمه، ج۲، ص۲۵۳؛ شافعی، مطالب السؤول فی مناقب الرسول(ص)، ج۲، ص۷۱؛ سبط ابن جوزی، تذکرة الخواص، ج۲، ص۱۴۶؛ سید ابن طاووس، الملهوف علی قتلی الطفوف، ص۲۴؛ ابن کثیر، البدایة و النهایه، ج ۸، ص۱۶۲؛ ابن حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب، ج۲، ص۳۰۲.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۴، ص۲۶۲. عبارت وی در این باره چنین است: «... فحملوا معهم نحواً من ثلاثة و خمسین صحیفة...» البته برخی محققان معاصر، تعبیر «ثلاثه» را تصحیف «مائه» دانسته و گزارش طبری را نیز همان ۱۵۰ نامه تلقی کرده‌اند و شاهد بر این امر را نقل شیخ مفید، ابن اعثم، خوارزمی و سبط ابن جوزی گرفته‌اند که آنان نیز ۱۵۰ نامه نوشته‌اند و احتمالا همه آنان از ابومخنف نقل کرده‌اند(یوسفی غروی، وقعة الطف، ص۹۳) اما بلاذری ۵۰ نفر گزارش کرده است، هم چنان که سبط ابن جوزی که ۱۵۰ نامه گزارش کرده است، از ابن اسحاق نقل کرده است، نه از ابومخنف
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ج۳، ص۳۷۰
- ↑ سيد ابن طاووس، کتاب الملهوف في قتلي الطفوف، الناشر : العالم، ص ۳۵ ؛ امين عاملی، أعیان الشیعة، تحقيق:حسن الأمين،ج۱، ص۵۸۱.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۴، ص۲۷۵؛ ابوحنیفه دینوری، الاخبار الطوال، ص۲۳۵؛ شیخ مفید، الارشاد، ج۲، ص۴۱؛ ابن جوزی، تذکرة الخواص، ج ۵، ص۳۲۵، ابن جوزی، تذکرة الخواص، ج۲، ص۱۴۱، ابن نما حلی، مثیر الاحزان، ص۲۱، سید ابن طاووس، الملهوف علی قتلی الطفوف، ص۲۵؛ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج ۳، ص۲۹۹؛ ابن عنبه، عمدة الطالب فی أنساب آل ابی طالب، ص۱۹۱ـ ۱۹۲.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۴، ص۲۵۹ به نقل از عمار دهنی؛ ابن عساکر، ترجمة الامام الحسین(ع)، ص۳۰۲؛ ابن شهرآشوب، مناقب، ج۴، ص۹۹؛ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج ۳، ص۳۰۶؛ احمد بن حجر هیتمی، الصواعق المحرقة، ص۱۹۶؛ مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج۳، ص۶۵؛ و ابن جوزی، تذکرة الخواص، ج۲، ص۱۴۱. ۱۸هزار نفر را به عنوان قول دیگر، بیان کرده‌اند.
- ↑ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج ۱۱، ص۴۳؛ مجلسی، بحار الانوار، ج۴۴، ص۶۸. اما در برخی مآخذ، به جای ۲۰ هزار نفر، ۱۸ هزار نفر گزارش شده است (سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس الهلالی، ص۱۸۸؛ مجلسی، بحارالانوار، ج ۲۷، ص۲۱۲). خواند میر نیز به این قول اشاره کرده است (خواند میر، تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر، ج ۲، ص۴۲)
- ↑ ابن اعثم، الفتوح، ج۵، ص۴۰، خوارزمی، مقتل الحسین(ع)، ج۱، ص۲۹۰
- ↑ ابن شهرآشوب، مناقب، ج۴، ص۹۹. او پس از اقامت مسلم در منزل عروه، این آمار را گزارش کرده است.
- ↑ ابن قتیبه دینوری، الامامة و السیاسه، ج۲، ص۸، ابن عبد ربه، العقد الفرید، ج۴، ص۳۵۴.
- ↑ ابن عساکر، ترجمة الامام الحسین(ع)، ص۲۸۴ و ابن نما حلی، مثیر الاحزان، ص۱۶
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۵، ص۴۸۹ (حوادث سال ۱۲۱).
- ↑ ابن سعد، ترجمة الحسین و مقتله، ص۱۷۴؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج۳، ص۴۲۲؛ طبری، تاریخ الامم والملوک، ج۴، ص۲۹۴؛ شیخ مفید، الارشاد، ج ۲، ص۷۱؛ ابن نما حلی، مثیر الاحزان، ص۱۶؛ سبط ابن جوزی، تذکرة الخواص، ج۲، ص۱۳۳؛ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۳، ص۲۹۹.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۳۷۴ش، ۱۴۱۶ق، ص۱۰۳.
- ↑ ترجمة الحسین و مقتله، ص۱۷۵؛ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۳، ص۲۹۹.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۴، ص۲۶۰ به نقل از عمار دهنی و ص۲۷۵ به نقل از ابومخنف، و شیخ مفید، الارشاد، ج۲، ص۵۲
- ↑ ابن اعثم، الفتوح، ج۵، ص۴۹، خوارزمی، مقتل الحسین(ع)، ج۱، ص۲۹۷. مسعودی، تنها ۱۸ هزار نفر را گفته است (مروج الذهب و معادن الجوهر، ج۳، ص۶۸)
- ↑ ابن شهر آشوب، مناقب، ج۴، ص۱۰۱.
- ↑ ابن حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب، ج۲، ص۳۰۳.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۴، ص۲۷۹؛ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص۶۹؛ مسعودی، مروج الذهب، ج۳، ص۶۹؛ شیخ مفید، الارشاد، ج۲، ص۵۷؛ طبرسی، اعلام الوری باعلام الهدی، ج۱، ص۴۴۳ و ابن نما حلی، مثیرالاحزان، ص۲۴. تنها ۷۰ نفر را گفته‌اند
- ↑ دینوری، الاخبار الطوال، ص۲۴۰
- ↑ ابن اعثم، الفتوح، ج۵، ص۵۳
- ↑ دینوری، الاخبار الطوال، ص۲۲۸؛ طبری، تاریخ الامم والملوک، ج۴، ص۲۵۳؛ شیخ مفید، الارشاد، ج۲، ص۳۴؛ ابن اعثم، الفتوح، ج ۵، ص۲۲؛ فتال نیشابوری، روضة الواعظین، ص۱۷۱؛ طبرسی، اعلام الوری باعلام الهدی، ج۱، ص۴۳۵؛ خوارزمی، مقتل الحسین، ج۱، ص۲۷۳؛ سبط ابن جوزی، تذکرة الخواص، ص۲۳۶.
- ↑ شیخ صدوق، الامالی، مجلس ۳۰، ح۱، ص۲۱۷ و مجلسی، بحارالانوار، ج ۴۴، ص۳۱۳.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱۰، ص۴۵۱؛ ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج۱۴، ۲۱۱-۲۱۲.
- ↑ ابن اعثم، الفتوح، ج۵، ص۶۹؛ خوارزمی، مقتل الحسین، ج۱، ص۳۱۷؛ شافعی، مطالب السؤول، ج۲، ص۷۳؛ اربلی، کشف الغمه، ج۲، ص۲۵۳؛ ابن صباغ مالکی، الفصول المهمه، ج۲، ص۶. البته این منابع، تمام همراهان امام(ع)(اعم از زن و مرد و اهل بیت و یاران) را این رقم نوشته‌اند.
- ↑ ابن قتیبه دینوری، الامامة و السیاسه، ج۲، ص۱۰؛ ابن عبد ربه، العقد الفرید، ج۴، ص۳۵۵
- ↑ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۶، ص۲۵۹
- ↑ طبری، تاریخ الامم والملوک، ج۴، ص۲۹۲؛ جرجانی شجری، الامالی الخمیسیه، ج۱، ص۱۹۱ـ ۱۹۲؛ سید ابن طاووس، الملهوف فی قتلی الطفوف، ص۶۰؛ ذهبی، سیر أعلام النبلاء، ج۳، ص۳۰۸؛ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج ۸، ص۲۱۴؛ ابن حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییز الصحابه، ج۲، ص۷۱؛ ابن حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب، ج۲، ص۳۰۴. ابن نما، خبر عمار دهنی از امام باقر(ع) را مربوط به روز عاشورا دانسته است. مثیر الاحزان، ص۳۹.
- ↑ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ص۳۲۹؛ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۳، ص۲۹۸ و ۳۰۰.
- ↑ طبری، دلائل الامامة، ص۱۷۸.
- ↑ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۴۳.
- ↑ مسعودی، مروج الذهب، ج۳، ص۷۱. همچنین مجلسی، بحارالانوار، ج۴۵، ص۷۴ گزارش مسعودی را نقل کرده است، اما به جای ۵۰۰ سوار، ۱۰۰۰ سوار نوشته است.
- ↑ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۴، ص۱۰۷
- ↑ ابن ابار، دُرَرَ السمط فی خبر السبط، ص۱۰۴
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج ۴، ص۳۲۰؛ شیخ مفید، الارشاد، ج۲، ص۹۵. بسیاری از مورخان، این قول را قائل شده‌اند: بلاذری، انساب الاشراف، ج۳، ۳۹۵؛ دینوری، الاخبار الطوال، ص۲۵۶؛ ابن اعثم، الفتوح، ج۵، ص۱۰۱؛ قاضی نعمان مغربی، شرح الاخبار، ج۳، ص۱۵۵؛ طبری، دلائل الامامه، ص۱۷۸؛ فتال نیشابوری، روضة الواعظین، ص۱۸۴؛ طبرسی، اعلام الوری باعلام الهدی، ج۱، ص۴۵۷؛ خوارزمی، مقتل الحسین(ع)، ج ۲، ص۶؛ ابن جوزی، المنتظم، ج۵، ص۳۳۹؛ عماد الدین طبری، کامل بهائی، ج۲، ص۲۸۱؛ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج ۸، ص۱۹۲.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۴، ص۲۹۵؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج۳، ص۴۲۴؛ ذهبی، تاریخ الاسلام، ج۵، ص۱۵.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج ۵، ص۴۸۹. (ذیل حوادث سال ۱۲۱)
- ↑ مغربی، شرح الاخبار، ج۳، ص۱۵۴؛ بلخی، البدء و التاریخ، ج۲، ص۲۴۱.
- ↑ مسعودی، اثبات الوصیه، ص۱۶۶
- ↑ حسینی موسوی، تسلیة المُجالس و زینة المَجالس، ج۲، ص۲۷۵؛ مجلسی، بحار الانوار، ج ۴۵، ص۴.
- ↑ ابن جوزی، تذکرة الخواص، ج۲، ص۱۶۰.
- ↑ ابن حجر هیتمی، الصواعق المحرقه، ص۱۹۷.
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام حسين عليه السلام بر پايه قرآن، حديث و تاریخ، ج۷، ص۲۹۱.
- ↑ سماوی، اِبصار العین فی انصار الحسین (علیه‌السلام)، ص۴۹ به بعد.
- ↑ ابن اعثم، الفتوح، ج۵، ص۸۴ـ۹۰ و ص۱۰۱؛ خوارزمی، مقتل الحسین، ج۱، ص۳۴۱ـ۳۴۵؛ ابن عماد حنبلی، شذرات الذهب، ج۱، ص۲۷۴؛ مجلسی، بحار الانوار، ج ۴۴، ص۳۸۶.
- ↑ شیخ صدوق، الامالی، مجلس ۲۴، ص۱۷۷، ح ۳ و مجلس ۷۰، ص۵۴۷، ح ۱۰؛ سید ابن طاووس، الملهوف، ص۷۰.
- ↑ مسعودی، اثبات الوصیه، ص۱۶۶.
- ↑ طبری، دلائل الامامه، ص۱۷۸
- ↑ ابن شهر شوب، مناقب آل ابی طالب، ج۴، ص۱۰۶.
- ↑ ابن جوزی، تذکرة الخواص، ج۲، ص۱۶۱
- ↑ ابن صباغ مالکی، الفصول المهمه، ص۱۹۱.
- ↑ ابن عنبه، عمدة الطالب فی أنساب آل ابی طالب، ص۱۹۲.
- ↑ کاشفی، روضة الشهداء، ص۳۴۶.
- ↑ قندوزی، ینابیع الموده، الناشر: دارالاسوة للطباعة والنشر، ج۳، ص۶۶.
- ↑ خصیبی، الهداية الكبری، ص۲۰۲.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ج۳، ص۴۰۵ و طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۴، ص۳۴۰، تعداد کشته‌ها را ۵ نفر نوشته‌اند
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ج۳، ص۴۰۴ و طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۴، ص۳۳۶، تعداد کشته‌ها را توسط نافع، ۱۲ نفر نوشته‌اند
- ↑ صدوق، الامالی، مجلس ۳۰، ح۱، ص۲۲۳ـ۲۲۶، فتال نیشابوری، روضة الواعظین، ص۱۸۶ـ۱۸۸.
- ↑ ابن شهرآشوب، مناقب، ج۴، ص۱۰۹ـ۱۱۴
- ↑ أبو مخنف، مقتل الحسين، ۱۳۹۸ق، ج۱، ص۲۰۲؛ شعرانی، دمع السجوم، ۱۳۷۴ق، ص۲۰۹.
- ↑ ابن شهرآشوب، مناقب آل أبي طالب، ۱۳۷۶ق، ج۳، ص۲۱۵؛ قمی، نفس المهموم، ج۱، ص۳۴۱.
- ↑ رک: ری‌شهری، شهادت‌نامه امام حسین(ع)، ۱۳۹۰ش، ص۶۵۰.
- ↑ ابن سعد، ترجمة الحسین و مقتله، ص۱۸۴؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج۳، ص۴۱۱؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۴، ص۳۴۸؛ مسکویه رازی، تجارب الامم و تعاقب الهمم، ج۲، ص۷۳؛ طبرسی، تاج الموالید، ص۳۱؛ خوارزمی، الفتوح، ج۲، ص۴۴، ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج ۸، ص۲۰۵
- ↑ کوفی اسدی، «تسمیة من قتل مع الحسین(ع)»، ص۱۴۹ـ ۱۵۶
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۴، ص۳۵۱؛ ابن قتیبه دینوری، الامامة و السیاسة، ص۲۶۰؛ شیخ مفید، الارشاد، ج۲، ص۱۱۸، ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۱۸، ص۴۴۵؛ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۸، ص۲۰۸؛ صفدی، الوافی بالوفیات، ج ۱۴، ص۱۸۹؛ ابن صباغ مالکی، الفصول المهمه، ص۱۹۳؛ میرخواند، تاریخ روضة الصفا، ج۵، ص۲۲۷۰.
- ↑ ابن اعثم، الفتوح، ج۵، ص۱۲۷.
- ↑ ابن جوزی، المنتظم، ج۲، ص۱۹۳.
- ↑ ابن عبد ربه، العقد الفرید، ج۴، ص۳۲۸.
- ↑ خوارزمی، مقتل الحسین، ج۲، ص۶۲.
- ↑ ابن سعد، ترجمة الحسین، ص۱۹۰.
- ↑ بلخی، البدء و التاریخ، ج۲، ص۲۴۱؛ مسعودی، مروج الذهب ومعادن الجوهر، ج۳، ص۷۲.
- ↑ امین عاملی، اعیان الشیعه، ج۱، ص۶۱۰ـ۶۱۲.
- ↑ شمس‌الدین، انصار الحسین(ع)، ص۴۹ و ۵۲.
- ↑ محلاتی، فرسان الهیجاء، ج۲، ص۱۵۴.
- ↑ زرگری نژاد، نهضت امام حسین(ع) و قیام کربلا، ص۲۹۱ـ۳۸۶.
- ↑ محمدی ری‌شهری، شهادت‌نامه امام حسین(ع)، ۱۳۹۰ش، ص۶۵۹.
- ↑ .رنجبر، عاشورا در آینه آمار و ارقام، ص۶۶-۶۷.
- ↑ ابن سعد، ترجمة الحسین، ص۱۹۶، ح ۳۰۵؛ عصفری، تاریخ خلیفة بن خیاط، ص۱۷۹؛ طبرانی، المعجم الکبیر، ج۳، ص۱۰۴ و ۱۱۹؛ شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ص۵۳۳، شیخ صدوق، الامالی، مجلس ۸۷، ص۶۹۴؛ شیخ مفید، الارشاد، ج۲، ص۱۲۵ـ۱۲۶؛ شیخ طوسی، الامالی، ص۱۶۲، ح ۲۶۸، طبری، بشارة المصطفی، ص۴۲۶؛ خوارزمی، مقتل الحسین، ج۲، ص۵۳؛ اربلی، کشف الغمه، ج۲، ص۲۶۷، ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج ۸، ص۲۰۵.
- ↑ کوفی اسدی، تسمیة من قتل مع الحسین(ع)، ص۱۴۹ـ۱۵۱. شیخ صدوق، الخصال، ص۵۱۹؛ ابن شهرآشوب، مناقب، ج ۴، ص۱۷۹ و ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج ۱۵، ص۲۵۱، این آمار را (بدون احتساب مسلم بن عقیل) ذکر کرده‌اند
- ↑ خوارزمی، مقتل الحسین، ج۲، ص۱۱.
- ↑ کوفی اسدی، «تسمیة من قتل مع الحسین»، ص۱۵۳ـ۱۵۴.
- ↑ مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج۳، ص۷۲
- ↑ سماوی، ابصار العین، ص۲۲۱
- ↑ کوفی اسدی، تسمیة من قتل مع الحسین(ع)، ص۱۵۲
- ↑ ابن سعد، ترجمة الحسین، ص۱۸۶ و طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۴، ص۳۵۹
- ↑ کوفی اسدی، تسمیة من قتل مع الحسین(ع)، ص۱۵۲.
- ↑ ابن شهرآشوب، مناقب، ج۴، ۱۲۲
- ↑ سماوی، إبصار العین، ص۲۲۱ـ۲۲۲و
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۲، ص ۱۶.
- ↑ القندوزی، ينابيع المودة، ج۳، ص۷۶.
- ↑ سماوی، ابصار العین فی انصار الحسین، ۱۳۸۴ش، ص۱۳۰.
- ↑ داودی و رستم‌نژاد، عاشورا: ریشه‌ها، انگیزه‌ها، رویدادها، پیامدها، ۱۳۸۷ش، ص۵۱۶-۵۲۱.
- ↑ موسوی گرمارودی، نگاهی به رجزهای اصحاب عاشورا، ص۱۷۱.
- ↑ شعرانی، دمع السجوم، ۱۳۷۴ق، ص۱۵۳.
- ↑ ابن شهرآشوب، مناقب آل أبي طالب، قم نشر علامه، ج۴، ص۱۰۹.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۴، ص۳۴۶، خوارزمی، مقتل الحسین، ج۲، ص۴۲؛ ابن شهرآشوب، مناقب، ج۴، ص۱۲۰؛ ابن نما، مثیر الاحزان، ص۵۸؛ سید ابن طاووس، الملهوف، ص۷۶؛ مُحَلّی، الحدائق الوردیة، ج۱، ص۲۱۲
- ↑ مغربی، شرح الاخبار، ج۳، ص۱۶۴، طبری، دلائل الامامه، ص۱۷۸. در نقل طبری، ۳۳ زخم نیزه و ۴۴ زخم شمشیر آمده است.
- ↑ شیخ طوسی، الامالی، ص۶۷۷، ح ۱۰.
- ↑ شیخ صدوق، الامالی، مجلس ۳۱، ح ۱، ص۲۲۸، فتال نیشابوری، روضة الواعظین، ص۱۸۹؛ طبرسی، تاج الموالید، ص۳۱، ابن شهرآشوب، مناقب، ج۴، ص۱۲۰، مجلسی، بحارالانوار، ج۴۵، ص۸۲. ابن شهرآشوب اقوال دیگری نیز آورده است: ۳۶۰ زخم، ۱۹۰۰ زخم، ۳۳ ضربه شمشیر به جز تیرها. ابن شهرآشوب، مناقب، ج۴، ص۱۲۰.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج ۶، ص۴۵۲، ح ۹ و مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۹۲، ح۳۶.
- ↑ مغربی، دعائم الاسلام، ج۲، ص۱۵۴
- ↑ مغربی، شرح الاخبار، ج۳، ص۱۶۴؛ طبری، دلائل الامامه، ص۱۷۸؛ خوارزمی، مقتل الحسین، ج۲، ص۴۲؛ ابن جوزی، الرد علی المتعصّب العنید، ص۳۹؛ ابن نما، مثیر الاحزان، ص۵۷ ـ ۵۸؛ مُحَلّی، الحدائق الوردیه، ج۱، ص۲۱۳. مشابه این خبر را ابن سعد نیز آورده است(ابن سعد، ترجمة الحسین، ص۱۸۴).
- ↑ مُحَلّی، الحدائق الوردیه، ج۱، ص۲۱۳.
- ↑ ابن سعد، ترجمة الحسین، ص۱۸۴، ابن نما، مثیر الاحزان، ص۵۷ ـ ۵۸. قاضی نعمان، مشابه این خبر را آورده است مغربی، شرح الاخبار، ج۳، ص۱۶۴.
- ↑ عمری، المجدی فی انساب الطالبیین، ص۱۳؛ حسینی، عمدة الطالب فی أنساب آل ابی طالب، ص۱۹۲.
- ↑ سید بن طاووس، الملهوف، ص۷۱.
- ↑ نگاه کنید به: ابن‌شهرآشوب، مناقب آل ابیطالب، ۱۳۷۹ق، ج4، ص۱۱۱.
- ↑ طبرسی، اعلام الوری بأعلام الهدی، ج۱، ص۴۶۹ و ابن شهرآشوب، مناقب، ج۴، ص۱۲۰.
- ↑ مسعودی، مروج الذهب، ج۳، ص۷۳.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ج۳، ص۴۱۰؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۴، ص۳۴۷؛ شیخ مفید، الارشاد، ج۲، ص۱۱۳؛ طبرسی، إعلام الوری بأعلام الهدی، ج۱، ۴۷۰؛ خوارزمی، مقتل الحسین، ج۲، ص۴۴؛ ابن شهرآشوب، مناقب، ج۴، ص۱۲۱؛ سید ابن طاووس، الملهوف، ص۷۹؛ ابن نما، مثیر الاحزان، ص۵۹؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۴۵، ص۵۹.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۴، ص۳۴۹؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج۳، ص۴۱۲؛ دینوری، اخبار الطوال، ص۲۵۹؛ شیخ مفید، الارشاد، ج۲، ص۱۱۳؛ خوارزمی، مقتل الحسین، ج۲، ص۴۵؛ ابن نما، مثیر الاحزان، ص۶۵. البته طبری در صفحه ۳۴۸ و خوارزمی در صفحه ۴۴ به جدا کردن سر امام(علیه‌السلام) اشاره کرده‌اند و سپس هر دو در صفحه بعد می‌نویسند که سرهای بقیه شهدا قطع شد که طبعاً مراد از بقیه، غیر از سر امام(ع) است و بنابراین با احتساب سر امام(ع)مجموع سرها، ۷۳ سر می‌شود. هم چنان که عبارات دینوری، شیخ مفید و ابن نما نیز مؤید آمار ۷۳ سر است.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ج۳، ص۴۱۲، دینوری، اخبار الطوال، ص۲۵۹.
- ↑ ابن جوزی، تذکرة الخواص، ص۲۵۶
- ↑ سید ابن طاووس، الملهوف، ص۸۵، حسینی موسوی، تسلیة المجالس و زینة المجالس، ج ۲، ص۳۳۱ و مجلسی، بحار الانوار، ج ۴۵، ص۶۲
- ↑ طبری، تاریخ الامم والملوک، ج۴، ص۳۵۸، ابن شهرآشوب، مناقب، ج۴، ص۱۲۱ و ابن صباغ مالکی، الفصول المهمه، ص۱۹۸.
- ↑ طبری، تاریخ الامم والملوک، الناشر : دار التراث، ج۵، ص۴۶۸؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۲۰۷.
- ↑ سماوی، إبصار العين، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۱۴۹.
- ↑ کوفی اسدی، تسمیة من قتل مع الحسین، ص۱۵۰؛ ابن سعد، ترجمة الحسین، ص۱۸۶؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۴، ص۳۵۹؛ ابن حبان، الثقات، ج۲، ص۳۱۰؛ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص۷۹؛ ابن شهرآشوب، مناقب، ج۴، ص۱۲۲. وی می‌گوید که دست او قطع شده بود.
- ↑ کوفی اسدی، تسمیة من قتل مع الحسین، ص۱۵۶ و محلّی، الحدائق الوردیه، ج۱، ص۲۱۲.
- ↑ کوفی اسدی، تسمیة من قتل مع الحسین، ص۱۵۶ و محلّی، الحدائق الوردیه، ج۱، ص۲۱۲.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ج۱۱، ص۱۸۳ (وی نام او را مرقع بن قمامة بن خویلد نوشته است). ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج ۸، ص۲۰۵ (ابن کثیر مرقع بن یمانه ضبط کرده است) اما طبری (تاریخ الامم و الملوک، ج۴، ص۳۴۷) و بلاذری در جای دیگر (انساب الاشراف، ج۳، ص۴۱۱) و دینوری (ابوحنیفه دینوری، الاخبار الطوال، ص۲۵۹) می‌نویسند که مرقع با امان گرفتن یکی از افراد قبیله‌اش به آنان پیوست و ابن زیاد او را به زاره تبعید کرد، اما به شهادت او اشاره نکرده‌اند.
- ↑ سماوی، إبصار العین، ص۲۲۰ـ۲۲۱.
- ↑ خوارزمی، مقتل الحسین، ج۱، ص۱۹ و مجلسی، بحار الانوار، ج۴۵، ص۲۰.
- ↑ دینوری، الاخبار الطوال، ص۲۵۹؛ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۸، ص۲۱۲.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ج۳، ص۴۱۱؛ ابن عبد ربه، العقد الفرید، ج۴، ص۳۶۰.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص۷۹؛ سید ابن طاووس، الملهوف، ص۸۶.
- ↑ ابن سعد، ترجمة الحسین، ص۱۸۶؛ طبری، تاریخ الامم والملوک، ج۴، ص۳۵۳ و ۳۵۹؛ تمیمی بستی، الثقات، ج۲، ص۳۱۰، ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص۷۹؛ خوارزمی، مقتل الحسین، ج۲، ص۴۱؛ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج ۴۵، ص۴۸۴؛ ابن جوزی، تذکرة الخواص، ج۲، ص۱۷۸؛ سید ابن طاووس، الملهوف، ص۸۶. شیخ مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۶، او را جزء شهدا دانسته است
- ↑ کوفی اسدی، تسمیة من قتل مع الحسین، ص۱۵۰ و ۱۵۷، ابوالصلاح حلبی، تقریب المعارف، ص۲۵۲، ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۸، ص۲۰۵.
- ↑ ابن قتیبه دینوری، الامامة و السیاسه، ج۲، ص۸
- ↑ قاضی نعمان مغربی، شرح الاخبار، ج۳، ص۱۹۸
- ↑ ابن سعد، ترجمة الحسین، ص۱۸۷ و ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۳، ص۳۰۳
- ↑ قاضی نعمان مغربی، شرح الاخبار، ج۳، ص۱۹۷
- ↑ ابن سعد، ترجمة الحسین، ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج ۵۴، ص۲۲۶ و ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۳، ص۳۰۳
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ج۳، ص۴۱۱؛ دینوری، اخبار الطوال، ص۲۵۹؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۴، ص۳۴۷.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۴، ص۳۲۱
- ↑ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج ۱۴، ص۲۲۳
- ↑ شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ص۵۴۶
- ↑ ابن سعد، ترجمة الحسین، ص۱۸۷ و ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۳، ص۳۰۳.
- ↑ قاضی نعمان، شرح الاخبار، ج۳، ص۱۹۸-۱۹۹
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص۷۹.
- ↑ ابن سعد، ترجمة الحسین، ص۱۸۷؛ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص۷۹؛ شیخ صدوق، الامالی، مجلس ۳۱، ص۲۲۹.
- ↑ ابن سعد، ترجمة الحسین، ص۱۸۷؛ شیخ صدوق، الامالی، ص۲۳۱.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص۷۹؛ قاضی نعمان مغربی، شرح الاخبار، ج۳، ص۱۹۸
- ↑ قاضی نعمان مغربی، شرح الاخبار، ج۳، ص۱۹۸
- ↑ ابن سعد، ترجمة الحسین، ص۱۸۷، طبرانی، المعجم الکبیر، ج۳، ۱۰۴، قاضی نعمان مغربی، شرح الاخبار، ج۳، ص۱۹۸؛ شیخ صدوق، الامالی، ص۲۲۸.
- ↑ ابن سعد، ترجمة الحسین، ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص۷۹؛ طبرانی، المعجم الکبیر، ص۱۰۴؛ قاضی نعمان مغربی، شرح الاخبار، ج۳، ص۱۹۹؛ شیخ صدوق، الامالی، ص۲۳۰.
- ↑ طبرسی، الاحتجاج، ج۲، ص۲۷، خوارزمی، مقتل الحسین، ج۲، ص۱۰۵، ابن نما، مثیر الاحزان، ص۶۷ و سید ابن طاووس، الملهوف، ص۸۸
- ↑ ابن سعد، ترجمة الحسین، ص۱۸۷.
- ↑ ابن سعد، ترجمة الحسین، ص۱۸۷.
- ↑ طبری، تاریخ الامم والملوک، ج۴، ص۲۶۳
- ↑ طبری، تاریخ الامم والملوک، ج۴، ص۲۷۷ـ۲۷۸
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ج۳، ص۳۷۸ـ۳۷۹
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۴، ص۲۹۸
- ↑ ابن نما، مثیر الاحزان، ص۶۶، سید ابن طاووس، الملهوف، ص۱۹۰ و مجلسی، بحارالانوار، ج۴۵، ص۱۰۸
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۴، ص۳۴۲، ابن نما، مثیر الاحزان، ص۵۷
- ↑ ابن نما، مثیر الاحزان، ص۷۳، سید ابن طاووس، الملهوف، ص۲۰۵ و مجلسی، بحارالانوار، ج۴۵، ص۱۲۰
- ↑ القمي، الشيخ عباس، نفس المهموم في مصيبة سيدنا الحسين المظلوم، ج۱، ص۳۴۲. شعرانی، دمع السجوم، ترجمه نفس المهموم، ۱۳۷۴ق، ص۲۰۱.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملک، ج۴، ص۳۲۹
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ج۳، ص۴۱۱، طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۴، ص۳۴۸، خوارزمی، مقتل الحسین، ج۲، ص۱۱۴، ابن نما، مثیر الاحزان، ص۶۵ـ۶۶ و ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۸، ص۲۰۶
- ↑ شعرانی، دمع السجوم، ۱۳۷۴ق، ص۲۵۲-۲۵۳.
- ↑ قمی، نفس المهموم، ج۱، ص۴۲۰.
- ↑ القمي، الشيخ عباس، نفس‌المهموم في مصيبة سيدنا الحسين المظلوم، ج۱، ص۴۰۱.
- ↑ قمی، نفس المهموم، ج۱، ص ۵۵۱.
- ↑ ابن اعثم، کتاب الفتوح، ج۵، ص۱۳۳.شیخ مفید، الارشاد، ج۲، ص۱۲۲ و طبرسی، إعلام الوری بأعلام الهدی، ج۱، ص۴۷۵
- ↑ ابن سعد، ترجمة الحسین، ص۱۹۲، طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج ۴، ص۳۵۳، خوارزمی، مقتل الحسین، ج۲، ص۸۱ ، ابن عساکر، ترجمة الامام الحسین، ص۳۳۸، ابن جوزی، المنتظم، ج۲، ص۱۹۹، ابن کثیر، البدایة و النهایه، ج۸، ص۲۱۲؛ مجلسی، جلاء العیون، ص۴۰۵.
- ↑ ابوحنیفه نعمان بن محمد تمیمی مغربی، شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار، ج۳، ص۲۶۹
- ↑ سید بن طاووس، الاقبال بالأعمال، ج۳، ص۱۰۱
- ↑ طبری، کامل بهائی (الکامل البهائی فی السقیفه)، ج۲، ص۳۰۲، مجلسی، بحار الانوار، ج ۴۵، ص۱۹۶ و همو، جلاء العیون، ص۴۰۹
- ↑ https://www.gisoom.com/book/11277917/
یادداشت
- ↑ سار القوم جميعا من الكوفة حتى أحاطوا الحسين في أربعين ألف فارس، لا فيهم شامي و لا حجازي و لا مصري، بل جميع القوم من أهل الكوفة
- ↑ گزارش کشته شدن ۸۸ نفر از ابومخنف ممکن فقط مربوط به کشته شدگان توسط یاران امام (ع )باشد و ارتباطی به ۴۰ نفر کشته شده توسط اسب امام نداشته باشد.
- ↑ پیش از عاشورا در کوفه در راه حمایت از مسلم بن عقیل به شهادت رسید.
- ↑ شعرانی موالی را غیرعرب‌هایی دانسته که یا به واسطه جنگ به اسارت درآمده و صاحبانشان آزادشان کرده‌اند، یا با یکی از قبایل عرب پیمان بسته و آن قبیله نسبت به او تعهداتی را پذیرفته و از او حمایت می‌کرده است. شعرانی، دمع السجوم، ۱۳۷۴ق، ص۱۴۵ پاورقی.
- ↑ رجز احمد بن محمد هاشمی ازاصحاب امام حسین(ع) اليوم أبلو حسبي و ديني * بصارم تحمله يميني*أحمي به يوم الوغى عن ديني
- ↑ فَلَبِسَهُ ثُمَّ وَدَّعَ النِّسَاءَ ابن شهرآشوب، مناقب آل أبي طالب، ج۴، ص ۱۰۹.
- ↑ سَيَطُولُ بَعْدِي يَا سُكَيْنَةُ فَاعْلَمِي*
مِنْكِ الْبُكَاءُ إِذَا الْحَمَامُ دَهَانِي
لَا تُحْرِقِي قَلْبِي بِدَمْعِكِ حَسْرَةً*مَا دَامَ مِنِّي الرُّوحُ فِي جُثْمَانِي
وَ إِذَا قُتِلْتُ فَأَنْتِ أَوْلَى بِالَّذِي*تَأْتِينَهُ يَا خَيْرَةَ النِّسْوَانِ ترجمه :ای سکینه بدان که گریه تو پس از مرگ من بسیار طولانی است. تا جان در تن من است دل من را به سرشگ حسرت آلود خویش مسوزان ؛ و چون کشته شدم تو سزاوراتر هستی که نزد من اییه ای برگزیده زنان. شعرانی، دمع السجوم، ۱۳۷۴ق، ص۱۸۴. - ↑ فتواثبوا عليه وأطافوا به يضاربونه بالحجارة والنصال حتّى كسروا عضديه، فأخذوه أسيرا
- ↑ قالت مرجانة لابنها عبيد الله بعد قتل الحسين (عليه السلام): يا خبيث قتلت ابن بنت رسول الله (صلى الله عليه و آله) لا ترى الجنة أبدا.
منابع
- ابن اَبّار، محمد بن عبدالله بن ابی بکر قضاعی، دُرَرَ السمط فی خبر السبط، تحقیق عزالدین عمر موسی، چاپ اول: بیروت، دارالغرب الاسلامی، ۱۴۰۷ق.
- ابن ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، داراحیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۸ق.
- ابن اعثم، کتاب الفتوح، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۱۱ق.
- ابن جوزی، ابوالفرج عبدالرحمن علی بن محمد، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق.
- ابن حجر عسقلانی، الاصابه فی تمییز الصحابه، تحقیق شیخ عادل احمد عبدالموجود و شیخ علی محمد معوض، چاپ اول: بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
- ابن حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب، چاپ اول: بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۴ق.
- ابن سعد، «ترجمة الحسین و مقتله»، تحقیق سید عبدالعزیز طباطبایی، فصلنامه تراثنا، سال سوم، شماره ۱۰، ۱۴۰۸ق.
- ابن‌شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابیطالب، تحقیق یوسف بقاعی، بیروت، افست دارالاضواء، ۱۴۲۱ق.
- ابن شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل أبی‌طالب، تصحيح لجنة من أساتذة النجف الأشرف، نجف، المكتبة الحيدرية، ۱۳۷۶ق.
- ابن شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل أبی‌طالب، قم، نشر علامه، چاپ اول، ۱۳۷۹ق.
- ابن صباغ مالکی، الفصول المهمه، تهران، مؤسسة الاعلمی، بی‌تا.
- ابن عبد ربه، احمد بن محمد، العقد الفرید، تحقیق علی شیری، چاپ اول: بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۹ق.
- ابن عبد ربه، العقد الفرید، مطبعة اللجنة التألیف و الترجمة و النشر، ۱۳۶۵ق.
- ابن عبدالبرّ قرطبی، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، تحقیق شیخ عادل احمد عبدالموجود و شیخ علی محمد معوض، چاپ اول: بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
- ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
- ابن عساکر، ترجمة الامام الحسین، تحقیق محمد باقر محمودی، قم، مجمع احیاء الثقافة الاسلامیه، ۱۴۱۴ق.
- ابن عماد الحنبلی، عبدالحی بن احمد، شذرات الذهب فی أخبار من ذهب، دار ابن کثیر، لبنان، ۱۴۰۸ق.
- ابن عنبه، سید جمال الدین احمد بن علی حسنی، عمدة الطالب فی أنساب آل ابی طالب، تصحیح محمد حسن آل طالقانی، نجف، مطبعة الحیدریه، ۱۳۸۰ق.
- ابن قتیبه دینوری، الامامة و السیاسه، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۱۰ق.
- ابن کثیر دمشقی، ابوالفداء اسماعیل، البدایة و النهایه، تحقیق علی شیری، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق.
- ابن نما حلی، مثیر الأحزان، نجف، مطبعة الحیدریه، ۱۳۶۹ق.
- ابوالصلاح حلبی، تقریب المعارف، تحقیق فارس تبریزیان حسون، [بی جا ]، محقق، ۱۳۷۵.
- ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، قم، مؤسسه دارالکتاب، ۱۳۸۵ق.
- ابوحنیفه دینوری، الأخبار الطوال، تحقیق عبدالمنعم عامر، قاهره، داراحیاء الکتب العربیه، ۱۹۶۰م.
- ابومخنف، لوط بن یحیی، وقعة الطف، تحقیق محمد هادی یوسفی غروی، چاپ سوم: قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۷ق.
- اربلی، علی بن عیسی بن ابی الفتح،، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۰۶ق.
- بلاذری، احمد بن یحیی جابر، انسا کشف الغمة فی معرفة الائمه، بیروت، دارالأضواء، ۱۴۰۵ق.
- امین عاملی، سید محسن، اعیان الشیعه الاشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ق.
- بلخی، ابوزید احمد بن سهل، البدء و التاریخ، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.
- تمیمی بستی، محمد بن حبّان بن احمد، الثقات، چاپ اول: [بی جا]، مؤسسة الکتب الثقافیه، ۱۳۹۳ق.
- جرجانی شجری، یحیی بن حسین بن اسماعیل، الامالی الخمیسیه، بیروت، عالم الکتب.
- حسینی موسوی، محمد بن ابی طالب، تسلیة المُجالس و زینة المَجالس، تحقیق فارس حسّون، چاپ اول: قم، مؤسسة المعارف الاسلامیه، ۱۴۱۸ق.
- خوارزمی، مقتل الحسین، تحقیق محمد طاهر سماوی، قم، دارانوار الهدی، ۱۴۱۸ق.
- خواند میر، غیاث الدین بن همام الدین حسینی، تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر، تهران، انتشارات کتابخانه خیام، ۱۳۳۳.
- داودی، سعید و رستم‌نژاد، مهدی، عاشورا: ریشه‌ها، انگیزه‌ها، رویدادها، پیامدها، انتشارات امام علی بن ابیطالب(ع)، قم، ۱۳۸۷ش.
- ذهبی، شمس الدین، تاریخ الاسلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمُری، چاپ دوم: بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۱۸ق.
- ذهبی، شمس الدین، سیر اعلام النبلاء، بیروت، مؤسسة الرساله، ۱۴۱۳ق.
- رنجبر،محسن، عاشورا در آینه آمار و ارقام، فصلنامه تاریخ در آینه پژوهش، شماره ۱۰، تابستان ۱۳۸۵ش.
- زرگری‌نژاد، غلامحسین، نهضت امام حسین و قیام کربلا، چاپ اول: تهران، سمت، ۱۳۸۳.
- ابن جوزی، سبط، تذکرة الخواص من الامة بذکر خصائص الائمه، تحقیق حسین تقی زاده، چاپ اول: [بی جا]، مرکز الطباعة و النشر للمجمع العالمی لأهل البیت، ۱۴۲۶ق.
- ابن جوزی، سبط، تذکرة الخواص، قدّم له سید صادق بحرالعلوم، تهران، مکتبة نینوی الحدیثه، [بی تا].
- سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس هلالی، تحقیق محمد باقر انصاری زنجانی، [بی جا، بی‌نا، بی‌تا].
- سماوی، محمد بن طاهر، ابصار العین فی انصار الحسین ، تحقیق محمد جعفر سماوی، قم، مرکز الدراسات الاسلامیة لحرس الثوره، ۱۳۷۷ش.
- سید ابن طاووس، الاقبال بالاعمال الحسنة فیما یعمل مرة فی السنة، تحقیق جواد قیومی اصفهانی، [بی جا]، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۱۶ق.
- سید ابن طاووس، الملهوف علی قتلی الطفوف، تحقیق فارس حسّون، چاپ چهارم: تهران، دارالاسوه، ۱۳۸۳.
- شافعی، محمد بن طلحه، مطالب السؤول فی مناقب الرسول، تحقیق ماجد بن احمد العطیه، بیروت، مؤسسة‌ام القری، ۱۴۲۰ق.
- شعرانی، دمع السجوم، ابوالحسن، ترجمه نفس المهموم، تهران، کتابفروشی علمیه اسلامیه، چاپ اول، ۱۳۷۴ق.
- شمس الدین، محمد مهدی، انصار الحسین، چاپ دوم:[بی جا]، الدار الاسلامیه، ۱۴۰۱ق.
- شیخ صدوق، الأمالی، تحقیق مؤسسة البعثه، چاپ اول: قم، مؤسسة البعثه، ۱۴۱۷ق.
- شیخ صدوق، الخصال، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، منشورات جماعة المدرسین، ۱۳۶۲.
- شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، تصحیح علی اکبر غفاری، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۰۵ق.
- شیخ طوسی، الامالی، تحقیق مؤسسة البعثه، چاپ اول: قم، دارالثقافه، ۱۴۱۴ق.
- شیخ طوسی، رجال الطوسی، تحقیق جواد قیومی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۵ق.
- شیخ مفید، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، تحقیق مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، قم، دارالمفید، ۱۴۱۳ق.
- صفدی، صلاح الدین خلیل بن أیبک، الوافی بالوفیات، بیروت، المعهد المانی.
- طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، تحقیق حمدی عبدالمجید سلفی، چاپ دوم: قاهره، مکتبة ابن تیمیه، [بی تا].
- طبرسی، ابومنصور احمدبن علی بن ابی طالب، الاحتجاج، سید محمّد باقر خرسان، نجف، دارالنعمان، ۱۳۸۶ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الوری بأعلام الهدی، چاپ اول: قم، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۷ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، تاج الموالید، قم، مکتبة آیة الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۶ق.
- طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۹ق.
- طبری، عماد الدین حسن بن علی، کامل بهائی (الکامل البهائی فی السقیفه)، تهران، مکتبة المصطفوی، [بی تا].
- طبری، عماد الدین، بشارة المصطفی، تحقیق جواد قیومی اصفهانی، چاپ اول: قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۲۰ق.
- طبری، محمد بن جریر بن رستم، دلائل الامامه، تحقیق مؤسسة البعثه، چاپ اول: قم، مؤسسة البعثه، ۱۴۱۳ق.
- عصفری، خلیفة بن خیاط، تاریخ خلیفة بن خیاط، تحقیق سهیل زکار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۴ق.
- عمری، علی بن محمد، المجدی فی انساب الطالبیین، چاپ اول: قم، مکتبة آیة الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۹ق.
- قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، الناشر: دار الاسوة للطباعة و النشر، المطبعة: اسوه، بی تا، بی جا.
- کاشفی، ملاحسین، روضة الشهداء، قم، نوید اسلام، ۱۳۸۱.
- کلینی، الکافی، تحقیق علی اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳.
- کوفی اسدی، فضیل بن زبیر بن عمر بن درهم، «تسمیة من قتل مع الحسین»، تحقیق سید محمد رضا حسینی جلالی، فصلنامه تراثنا، شماره ۲، ۱۴۰۶ق.
- مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال، تهران، انتشارات جهان، [بی تا].
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، چاپ دوم: بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق.
- مجلسی، محمدباقر، جلاء العیون، چاپ اول: تهران، رشیدی، ۱۳۶۲.
- محلاتی، ذبیح الله، فرسان الهیجاء، چاپ دوم: تهران، مرکز نشر کتاب، ۱۳۹۰ق.
- مُحَلّی، حمید بن احمد، الحدائق الوردیه فی مناقب ائمة الزیدیه، تحقیق مرتضی بن زید محطوری حسنی، چاپ اول: صنعاء، مکتبة بدر، ۱۴۲۳ق.
- محمدی ری‌شهری، محمد، شهادت‌نامه امام حسین(ع)، با همکاری سید محمود طباطبائی‌نژاد و سید روح‌الله طبائی، گزینش: مرتضی خوش‌نصیب، انتشارات دار الحدیث، قم، ۱۳۹۰ش.
- مسعودی، علی بن حسین، اثبات الوصیه، قم، انتشارات انصاریان، ۱۴۱۷ق.
- مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق سعید محمد لحّام، بیروت، دارالفکر، ۱۴۲۱ق.
- مسکویه رازی، ابوعلی، تجارب الامم وتعاقب الهمم، تحقیق ابوالقاسم امامی، چاپ اول: تهران، سروش، ۱۳۶۶.
- مغربی، قاضی نعمان بن محمد، شرح الأخبار فی فضائل الائمة الاطهار، تحقیق سید محمد حسینی جلالی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، [بی تا].الف
- مغربی، قاضی نعمان بن محمد، دعائم الاسلام، تحقیق آصف بن علی اصغر فیضی، قاهره، دارالمعارف، ۱۳۸۳ق.
- موسوی گرمارودی، سید مرتضی، نگاهی به رجزهای اصحاب عاشورا و اهداف آن، فصلنامه سفینه، شماره ۵۶، پاییز ۱۳۹۶ش.
- میرخواند، تاریخ روضة الصفا، تصحیح جمشید کیان فر، چاپ اول: تهران، اساطیر، ۱۳۸۰ش.
- فتّال نیشابوری، محمد، روضة الواعظین، تحقیق سید محمدمهدی خِرسان، قم، منشورات الشریف الرضی، [بی تا].
- هیتمی، احمد بن حجر، الصواعق المحرقة فی ردّ اهل البدع و الزندقه، تعلیق عبدالوهاب عبداللطیف، چاپ دوم: قاهره، مکتبة القاهره، ۱۳۸۵ق.
- یوسفی غروی، محمدهادی، وقعة الطف، چاپ سوم: قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۷ق.