قاهره
 دانشگاه الازهر | |
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| کشور | مصر |
| مساحت | ۴۵۳ کیلومتر مربع |
| زبان | عربی |
| نژاد | مصری |
| ادیان | اسلام، مسیحیت |
| مذهب | سنی |
| اطلاعات تاریخی | |
| نام قدیم | قاهره المعزیه |
| سال تأسیس | سال ۳۵۸ق |
| قدمت | ۱۱قرن |
| اماکن | |
| زیارتگاه | مقام رأس الحسین(ع)، سیده زینب(س)، مرقد سیده نفیسه، مرقد محمد بن ابیبکر |
قاهره، پایتخت مصر، در کرانه شرقی رود نیل و میان شمال آفریقا، شام و شبهجزیره عربستان واقع شده است. شهر قاهره در سال ۳۵۸ق بهدستور المعز لدینالله فاطمی بنیان نهاده شد. بر اساس منابع تاریخی آیینها و مناسبتهای گوناگون شیعی در قاهره بهصورت رسمی برگزار میشد و فقه و شعائر اسماعیلی در نظام دینی و اجتماعی جامعه رواج یافت. همچنین گفته شده است نهادهای علمی و فرهنگی همچون مسجد جامع و دانشگاه الازهر، دارالحکمه و کتابخانههای بزرگ تأسیس شد. چنین نقل شده است که پس از سقوط دولت فاطمی و استقرار حکومت ایوبیان، مذهب رسمی مصر به شافعی تغییر یافت، مدارس و مراکز علمی شیعی تعطیل شد و بسیاری از آثار فرهنگی و آیینهای شیعی از بین رفت. برخی از منابع تاریخی مدعی هستند در قاهره آرامگاهها و اماکن منسوب به اهلبیت(ع) همچون مقام رأس الحسین(ع)، مسجد سیده زینب(س)، مرقد سیده نفیسه(س)، سکینه دختر امام حسین(ع)، رقیه دختر امام علی(ع) و محمد بن ابیبکر، وجود دارد.
جغرافیا و تاریخچه
قاهره، پایتخت کشور مصر، در کرانه شرقی رود نیل واقع شده است.[۱] موقعیت جغرافیایی قاهره، نقش پیوند دهنده میان شمال آفریقا، شام و شبهجزیره عربستان است. قاهره در عرض جغرافیایی ۳۰ درجه شمالی و طول جغرافیایی ۳۱ درجه شرقی قرار دارد و ارتفاع آن از سطح دریا حدود ۲۳ متر است.[۲]
به نقل از منابع تاریخی، قبل از تأسیس قاهره، شهر الفسطاط در سال ۲۱ق ساخته شد. الفسطاط نخستین مرکز حکومت اسلامی در مصر بود. به گفته ابنتَغری بَردی(حدود ۸۱۳-۸۷۴ق) مورخ مصری، عمرو بن العاص پس از فتح مصر، در منطقهای خیمه زد و همانجا را مرکز شهر تازه تأسیس الفسطاط قرار داد.[۳]
بعدها در دوران عباسیان، شهر العسكر بنا شد که محل اقامت سپاهیان عباسی بود.[۴] به گفته ابناِیاس معروف به ابوالبركات(۸۵۲-۹۳۰ق)، مورخ مصرى، احمدبن طولون والی عباسی مصر در قرن سوم هجری، شهر دیگری به نام القطائع را بنا کرد.[۵]
سرانجام در سال ۳۵۸ق، در زمان خلافت چهارمین خلیفه فاطمی به نام المعز لدین الله سپاهی به فرماندهی جوهر الصقلی، وارد مصر شد و در شمال شرقی فسطاط، شهری جدید بنا نهاد که آن را «القاهره المعزیة» نامید.[۶] مقریزی(۷۶۶ - ۸۴۵ق)، از مورخان تاریخ مصر، مینویسد سبب نامگذاری قاهره آن بود که منجمان در هنگام بنای آن گفتند کواکب در موضع قهر و غلبهاند، پس آن را القاهره نام کردند.[۷]
تشیع قاهره
به گفتهی مورخان، فاطمیان، که خود را از نسل حضرت فاطمه زهرا(س) [۸] و پیرو مذهب اسماعیلی میدانستند، در قاهره، جلساتی در مناقب اهل بیت(ع) تشکیل دادند و مردم بسیاری در آن جلسات حضور میافتند.[۹] به سبب فزونی جمعیت حاضر در این مجالس، یکشنبه به مردان و چهارشنبه به زنان اختصاص داده شد.[۱۰]
گفته شده است که المعز لدین الله، اذان را در قاهره و مصر به سبک شیعی رواج داد[۱۱]
همچنین صیقلی حاکم قاهره، به امامان جمعه دستور داد در نماز جمعه علاوه بر پیامبر اکرم(ص)، بر خاندان او نیز صلوات فرستاده شود.[۱۲] همچنین گزارش شده است که در قاهره در مسائل ارث، طلاق، نماز جمعه و معاملات، فقه شیعه اسماعیلی حاکم بود.[۱۳]
نمادها و آیینهای شیعی در قاهره
گزارش شده است که در ماه رمضان سال ۳۶۲ق المعز لدینالله(۳۶۵-۳۴۱ق) دستور داد بر دیوارهای قاهره عبارت «خیر الناس بعد الرسول(ص)، علی بن ابی طالب(ع)؛ بهترین مردم بعد از رسول اکرم، علی بن ابی طالب است»، را حک کردند.[۱۴] همچنین گزارش شده است که خواندن نماز تراویح ممنوع اعلام شد و دستور داده شد که در ماه رمضان مردم باید به روش فقه شیعی روزهداری کنند.[۱۵]
سوگواریها
چنین نقل شده است که در قاهره مراسم سوگواری امام حسین(ع) در روز عاشورا به صورت باشکوه برگزار میشد[۱۶] و بازارها تعطیل و دستههای عزاداری[۱۷] به طرف الازهر حرکت نموده و در آنجا گردهم میآمدند و با نوحه و شیون به عزاداری میپرداختند.[۱۸]
همچنین بنا به نقل مورخان، با رویکارآمدن ایوبیان، مراسم عزاداری عاشورا ممنوع و به جای آن، مراسم شادی و خوشحالی و پخش شیرینی طبق روال شامیان برگزار میشده است.[۱۹]
جشنها
در منابع تاریخی چنین آمده است که یکی از آیینهایی که شیعیان قاهره هر ساله تکرار مینمودند، برپایی جشن و آذینبندی روز غدیر بود.[۲۰] در این روز مردم لباسهای زیبا پوشیده و به یکدیگر تبریک میگفتند.
در این روز زنان ازدواج کرده، غلامان آزاد شده و مانند عید قربان، چهارپایان ذبح میشدند.[۲۱] همچنین نقل شده است که در روز غدیر هدایا و انفاق فراوانی از طرف خلیفه فاطمی و وزرا، به مردم داده میشد.[۲۲]
همچنین گزارش شده است که علاوه بر جشن روز غدیر، هر ساله روز ولادت پنج تن اصحاب کساء، مراسم جشن و سرور برپا میشد و در این ایام هدایایی به مردم داده میشد.[۲۳]
فعالیتهای علمی شیعیان قاهره
تاریخ نویسان به تلاشهای علمی فاطمیان در قاهره اشاره کردهاند که برخی از آنها عبارتند از:
تاسیس دانشگاه
به گفته منابع تاریخی، نخستین مجلس درس فقه شیعی در مسجد جامع قاهره در سال ۳۶۵ق برپا شد[۲۴] و دانشگاه الازهر به نام حضرت زهرا(س) و با هدف تدریس و ترویج فقه شیعه، تأسیس شد.[۲۵] به گفته برخی از مورخان، در قاهره مرکز فرهنگی دارالحکمه نیز تاسیس شد که وظیفه تبلیغ تشیع را بر عهده داشت.[۲۶]
همچنین نقل شده است که در دانشگاه الازهر شعر و ادبیات دارای جایگاه بالایی بوده و حاکمان فاطمی به شاعران حقوق و مزایا پرداخت میکردند[۲۷] نقل گردیده است که در دانشگاه الازهر قاهره، علاوه بر معارف دینی، علومی دیگر مانند نجوم، ادبیات، طب، ریاضیات و علوم زبان به دانشجویان تدریس میشده است و برای دانشجویانی که از شهرهای دوردست به قاهره آمده بودند، پوشاک و مسکن تدارک دیده بودند.[۲۸]
گزارش شده است که عالمان زیادی نیز در قاهره به فعالیتهای علمی میپرداختند. به عنوان نمونه میتوان به قاضی نعمان مغربی(۲۸۳-۳۶۳ق) اشاره نمود که نقش کلیدی در تبیین و گسترش فقه اسماعیلی در قاهره داشت[۲۹] و در دوران خلافت المعز لدینالله بهعنوان قاضی القضاة منصوب شد.[۳۰]
تاسیس کتابخانهها
به گفته تاریخنویسان، یکی دیگر از فعالیتهای علمی در قاهره، تأسیس کتابخانههای متعدد بود که در آنها هزاران کتاب و نسخههای خطی بسیاری نگهداری میشده است.[۳۱]. به عنوان نمونه میتوان از کتابخانه دارالعلم نام برد که در کنار دارالحکمه بنا شد.[۳۲]
همچنین کتابخانه قصر خلافت به نام خزانة الکتب نیز از جمله کتابخانههای قاهره بوده است.[۳۳] گفته شده است در این کتابخانه نسخههای متعددی از تاریخ طبری نگهداری میشده است.[۳۴]
نیز گفته شده است که در قاهره رصدخانهای برای دانشجویان نجوم تأسیس شد.[۳۵]
افول تشیع پس از سقوط فاطمیان
بنابر گزارش منابع، پس از مرگ العاضد لدینالله، آخرین خلیفه فاطمی، در سال ۵۶۷ق، صلاحالدین ایوبی حکومت را بهدست[۳۶] و مذهب شافعی را رسمی ساخت.[۳۷] همچنین نقل شده است در همان سال، بسیاری از مدارس اسماعیلی تعطیل و کتابهای فقهی آنان سوزانده شد.[۳۸]
همچنین گزارش شده است که صلاحالدین علمای شیعه را منزوی کرد، مدارسشان را تعطیل یا به مدارس سنی تبدیل نمود و برگزاری مراسم شیعی مانند عاشورا را ممنوع کرد و آن روز را روز شادی اعلام نمود. همچنین دستور داد عبارت «حی علی خیر العمل» از اذان حذف شود.[۳۹]
به گفته منابع، به دستور صلاح الدین، در هر خطبهای باید نام خلفای راشدین بهعنوان نماد اهل سنت یاد شود.[۴۰] و در زمان وی، شیعیان به جرم باورشان، توسط قاضیان منصوب صلاح الدین تحت پیگرد و مجازات قرار میگرفتند.[۴۱]
وضعیت شیعیان در قاهره معاصر
گفته شده است پس از حمله ایوبیان به قاره و تصرف آن، عده زیادی از شیعیان مصر را رها کرده و به نواحی دیگر کوچیدند[۴۲] اما شیعیان که در قاهره و مصر باقی ماندند یا تقیه نموده و در ظاهر، اظهرا به مذهب تسنن میکنند و یا در ظاهر صوفیان مصر به حیات خود ادامه دادند.[۴۳]
برخی مدعی هستند با وجود فشارهای ایوبیان و همچنین دولت عثمانی، برگزاری آیینهای شیعی مانند مراسم روز عاشورا، شب نیمه شعبان، مراسم جشن در زادروز حضرت زینب (س) و امام حسین(ع) و بانو نفیسه و همچنین وجود آرامگاههای مورد احترام شیعیان در قاهره و مصر، دلیل بر تداوم فرهنگ شیعی در قاهره و مصر معاصر میباشد.[۴۴]
برگزاری مناسبات شیعی و وجود امکان منسوب به شیعه در قاهره و محبت مصریان به اهلبیت رسول خدا(ص)، سبب شده است که عده ای مصریان را «شیعیانِ سنی» بنماند.[۴۵]
اماکن زیارتی و مذهبی شیعیان در قاهره
در منابع تاریخی آمده است که قاهره از دیرباز میزبان تعدادی از اماکن مذهبی شیعیان در جهان اسلام بوده است:
مقام رأس الحسین
.jpg)
مقام رأس الحسین(ع) که به امام حسین(ع) نسبت داده میشود را یکی از مهمترین اماکن زیارتی شیعیان به شمار آوردهاند.[۴۶] برخی این مکان را تاج الحسین[۴۷] و مشهد الکریم[۴۸] نیز نامیدهاند.
مسجد سیده زینب(س)
مسجد سیده زینب(س) نیز از شناختهشدهترین مساجد و آرامگاههای قاهره به شمار میرود.[۴۹]
گفته شده است، زینب دختر عبدالله محض[۵۰] و همچنین مرقد زینب دختر امام موسی بن جعفر(ع) در قاهره میباشد.[۵۱]
مسجد و مرقد سیده نفیسه(س)
بر طبق برخی از گزارشها، مرقد سیده نفیسه(س) دختر حسن بن زید بن حسن[۵۲] در قاهره است.[۵۳]
مسجد سکینه بنت الحسین
به گفته برخی منابع، مرقد و مدفن سکینه دختر امام حسین(ع) در مسجدی به نام سکینه بنت الحسین میباشد.[۵۴]
مرقد رقیه دختر امام علی(ع)
برخی معتقدند مرقد رُقَیّه دختر امام علی(ع)[۵۵] در قاهره مدفون است[۵۶]
مرقد محمد بن ابیبکر
به گفته تاریخ نویسان، برخی از یاران اهل بیت(ع) نیز مانند محمدبن ابیبکر، در مسجدی به نام «زمام» در بیرون شهر فسطاط، در همان محل شهادتش، به خاک سپرده شد.[۵۷]
در رابطه با این موضوع، ابوالبرکات زکی الدین محمد زکی ابراهیم، کتابی با عنوان «مراقد اهل البیت فی القاهره» به زبان عربی تألیف نموده است که به معرفی آرامگاههای منسوب به اهل البیت در مصر، میپردازد.[۵۸]
پانویس
- ↑ «قاهره»، سایت دانشنامه ملل.
- ↑ «قاهره»، سایت دانشنامه ملل.
- ↑ ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوك مصر و القاهره، بیتا، ج ۱، ص ۹۲.
- ↑ مقریزی، اتعاظ الحنفاء، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۱۱۱؛ ابناثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۸، ص۵۹۰.
- ↑ ابن ایاس، بدائع الزهور فی وقائع الدهور، ۱۳۱۱ق، ج۱، ص۶۳.
- ↑ ابناثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۷، ص۳-۹، ابن خلدون، العبر مقدمه، ۱۳۵۹ش، ج۴، ص۱۵.
- ↑ مقریزی، إتّعاظ الحنفاء، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۲۵۴.
- ↑ مقریزی، إتّعاظ الحنفاء، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۲۱.
- ↑ پاک آیین، «جایگاه تشیع در مصر معاصر»، ۱۳۷۷ش، ص۱۳۲.
- ↑ پاک آیین، «جایگاه تشیع در مصر معاصر»، ۱۳۷۷ش، ص۱۳۲.
- ↑ مقریزی، إتّعاظ الحنفاء، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۱۱۲.
- ↑ ابن جوزی، المنتظم، بیتا، ج۱۴، ص۲۳۵.
- ↑ پاک آیین، «جایگاه تشیع در مصر معاصر»،۱۳۷۷ش، ص۱۳۲.
- ↑ مقریزی، الخطط، ۱۹۹۸م، ج۱، ص۲۷۰.
- ↑ مقریزی، الخطط، ۱۹۹۸م، ج۱، ص۲۷۰.
- ↑ مقریزی، الخطط، ۱۹۹۸م، ج۱، ص۴۲۷
- ↑ مقریزی، الخطط، ۱۹۹۸م، ج۱، ص۴۲۷
- ↑ مقریزی، الخطط، ۱۹۹۸م، ج۲، ص۲۸۹-۲۹۲
- ↑ مقریزی، الخطط، ۱۹۹۸م، ج۲، ص۲۸۹-۲۹۰
- ↑ مقریزی، الخطط، ۱۹۹۸م، ج۲، ص۲۲۲ و ۲۸۹، جودکی، تاریخ فاطمیان، ۱۳۷۳ش، ص۶۶-۶۸.
- ↑ مقریزی الخطط، ۱۹۹۸م، ج۲، ص۲۲۲ و ۲۸۹، جودکی، تاریخ فاطمیان، ۱۳۷۳ش، ص۶۶-۶۸.
- ↑ مقریزی الخطط، ۱۹۹۸م، ج۲، ص۲۲۲ و ۲۸۹، جودکی، تاریخ فاطمیان، ۱۳۷۳ش، ص۶۶-۶۸.
- ↑ مقریزی الخطط، ۱۹۹۸م، ج۲، ص۲۲۲ و ۲۸۹، جودکی، تاریخ فاطمیان، ۱۳۷۳ش، ص۶۶-۶۸، ابن ایاس، بدائع الزهور، ۱۳۱۱ق، ج۱، ص۷۴
- ↑ خفاجی، الازهر فی الف عام، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۱۶۹، جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۵۴۹.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۵۴۹، پاک آیین، «جایگاه تشیع در مصر معاصر»، ۱۳۷۷ش، ص۱۳۲.
- ↑ حسن ابراهیم، تاریخ الدوله الفاطمیه، ۱۹۶۴م، ج۱، ص ۲۵۴.
- ↑ محمد کامل، الحیاه الفکریه و الادبیه بمصر، بیتا، ص۱۶۹
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۵۴۹.
- ↑ قاضی نعمان، دعائم الاسلام، ۱۹۶۳م، ص۱۱.
- ↑ المقریزی، الخطط، ۱۹۹۸م، ج۲، ص۲۷۸.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۵۴۹.
- ↑ حسن ابراهیم، تاریخ الدولة الفاطمیه، ۱۹۶۴م، ج۱، ص ۲۵۴.
- ↑ امین، دایرة المعارف الاسلامیه الشیعیه، ۲۰۰۲م، ج۱۶، ص۳۳۴.
- ↑ امین، دایرة المعارف الاسلامیه الشیعیه، ۲۰۰۲م، ج۱۶، ص۳۳۴.
- ↑ ایوب، التاریخ الفاطمی الاجتماعی، ۱۹۷۷م، ص۱۷۰-۱۷۲.
- ↑ ابن خلدون، تاریخ، ۱۳۸۳ش، ج۴، ص۱۰۵.
- ↑ ابن خلدون، تاریخ، ۱۳۸۳ش، ج۴، ص۱۰۵.
- ↑ ابن ایاس، بدائع الزهور، ۱۳۱۱ق، ج۲، ص۵۷.
- ↑ داوود کاظم پور، وضعیت شیعیان مصر در عصر صلاح الدین ایوبی، ۱۳۸۷ش، ص۱۴۴ و ۱۵۵.
- ↑ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۸ق، ج۱۲، ص۳۶۳.
- ↑ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۹۸۶م، ج۱۲، ص۱۵۱.
- ↑ شفیعی، «با شیعه در مصر»، ۱۳۸۳ش، ص۲۳.
- ↑ حسینی، «شعیان مصر، گذشته و حال»، ۱۳۸۹ش، ص۲۵-۲۶.
- ↑ حسینی، «شعیان مصر، گذشته و حال»، ۱۳۸۹ش، ص۲۵.
- ↑ احمد، «تشیع در مصر»، ۱۳۸۳ش، ص۱۶.
- ↑ «اظهارات مفتی سابق مصر در خصوص مقام رأس الحسین(ع) در قاهره»، خبرگزاری رسمی حوزه.
- ↑ ابنکثیر، البدایة و النهایة، ۱۹۸۶م، ج۸، ص۲۲۲.
- ↑ ابننمای حلی، مثیر الاحزان، ۱۴۰۶ق، ص۱۰۷.
- ↑ یوسفی غروی، «بررسی تحلیلی سیر مقتلنگاری عاشورا»، سایت مؤسسه فرهنگی فهیم.
- ↑ ابوالبرکات، مراقد اهل البیت فی قاهره، ۱۴۲۴ق، ص۸۴
- ↑ ابوالبرکات، مراقد اهل البیت فی القاهره، ۱۴۲۴ق، ص۸۶
- ↑ ابنکثیر، البدایه و النهایه،۱۹۸۶م، ج۱۰، ص۲۶۲.
- ↑ «مراقد اهل بیت علیهم السلام در مصر»، سایت شیعه نیوز.
- ↑ خسروشاهی، اهل البیت فی مصر، ۱۴۲۷ق، ص۲۱۶، «مراقد اهل بیت علیهم السلام در مصر»، سایت شیعه نیوز.
- ↑ ابنسعد، الطبقات، ۱۹۹۰م، ج۳، ص۱۴؛ ابنجوزی، المنتظم،بیتا، ج۴، ص۱۰۹.
- ↑ «مراقد اهل بیت علیهم السلام در مصر»، سایت شیعه نیوز.
- ↑ زرکلی، الاعلام، ۱۹۸۹م، ج ۶، ص ۲۲۰.
- ↑ «مراقد اهلالبيت فى القاهره»، سایت کتابخنه دیجیتال نور.
منابع
- ابننما حلی، جعفر بن محمد، مثیر الاحزان، قم، مدرسه امام مهدی، ۱۴۰۶ق.
- ابراهیم، حسن، تاریخ الدولة الفاطمیة فی المغرب و مصر و سوریة و بلاد العرب، قاهره.بینا، ۱۹۶۴م.
- ابن ایاس، محمد بن احمد، بدائع الزهور فی وقائع الدهور، قاهره، دارالکتب المصریة، ۱۳۱۱ق.
- ابن تغری بردی، جمالالدین ابیالمحاسن یوسف الاتابکی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و قاهرة، قاهره، وزارة الثقافة و الإرشاد القومی، المؤسسة المصریة العامة، بیتا.
- ابن جوزی، عبد الرحمن بن علي بن محمد، المنتظم في تاريخ الملوك والأمم، بيروت، دار الكتب العلمية، بیتا.
- ابوالبرکات، محمد زکی ابراهیم، مراقد اهل البیت فی القاهره، مصر، موسسه احیاء التراث الصوفی، ۱۴۲۴ق.
- ابن اثیر، علی بن ابیالکرم، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر للطباعة و النشر، ۱۳۸۵ق.
- ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، العبرتاریخ ابن خلدون، ترجمه عبدالحمید آیتی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۸۳ش.
- ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، مقدمه ابن خلدون، ترجمه محمد پروین گنابادی، تهران، بینا، ۱۳۵۹ش.
- ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۹۹۰م.
- ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، بیروت، دارالفکر، ۱۹۸۶م.
- احمد، حسام، «تشیع در مصر»، ماهنامه اخبار شیعیان، سال سوم، شماره ۲۸، ۱۳۸۳ش.
- امین، حسن، دایره المعارف الاسلامیه الشیعیه، بیروت، دارالتعارف المطبوعات، ۲۰۰۲م.
- ایوب، ابراهیم، التاریخ الفاطمی الاجتماعی، لبنان، الشرکة العالمیة للکتب، ۱۹۷۷م.
- پاکآیین، محسن (۱۳۹۵/۲۰۱۶م)، «جایگاه تشیع در مصر معاصر»، تهران، کیهان، ۱۳۷۳ش.
- جعفریان، رسول، اطلس شیعه، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۷۹ش.
- جوان آراسته، امیر، «قاضی نعمان و مذهب او»، هفت آسمان، شماره ۹و ۱۰، بهار و تابستان ۱۳۸۰ش.
- جودکی، حجتالله، تاریخ فاطمیان، تهران، انتشارات سپهر، ۱۳۷۳ش.
- حسینی، مطهره، «شعیان مصر، گذشته و حال»، پژوهشگاه علوم انسانی، سال اول، شماره دوم، ۱۳۸۹ش.
- خسروشاهی، سیدهادی، اهل البیت فی مصر، تهران، مجمع جهانی تقریب مذاهب، ۱۴۲۷ق.
- خفاجی، محمد عبدالمنعم، الازهر فی الف عام، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۸ق.
- زرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت،دار العلم للملابین، ۱۹۸۹م.
- شفیعی، مصطفی، «با شیعه در مصر»، آیینه پژوهش، سال سوم، شماره۸۶، ۱۳۸۳ش.
- قاضی نعمان، دعائم الإسلام، قاهره، مطبعة الآداب، ۱۹۶۳ق.
- کاظم پور، داود، مقاله وضعیت شیعیان مصر در عصر صلاح الدین ایوبی، تاریخ در آیینه پژوهش، شماره ۱۸، ۱۳۸۷ش.
- محلاتی، ذبیح الله، ریاحین الشریعة، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۳ش.
- محمدکامل، حسین، الحیاة الفکریة و الأدبیة بمصر منذ الفتح العربی حتی آخر الدولة الفاطمیة، قاهره، بینا، بیتا.
- مقریزی، تقیالدین احمد بن علی، اتعاظ الحنفا بأخبار الأئمة الفاطمیین الخلفا، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م.
- مقریزی، تقیالدین احمد بن علی، المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار (الخطط المقریزیة)، تحقیق محمد زینهم و مدیحه الشرقاوی، قاهره، مکتبة مدبولی، ۱۹۹۸م، ۱۳۷۷ش.
- «قاهره»، سایت دانشنامه ملل، تاریخ درج: ۸ اوت ۲۰۲۴م، تاریخ بازدید: ۲۵ مهر ۱۴۰۴ش.
- «مراقد اهل بیت علیهم السلام در مصر»، سایت شیعه نیوز. تاریخ درج: ۲ شهریور ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۲۹ مهر ۱۳۴۰۴ش.
- «مراقد اهلالبيت فى القاهره»، سایت کتابخنه دیجیتال نور. تاریخ بازدید: ۱۰ آبان ۱۴۰۴ش.