خیمه‌گاه (به عربی: المُخَیَّم) از زیارتگاه‌های شیعیان در کربلا است که در محل برپایی خمیه‌های امام حسین(ع) و یارانش در واقعه عاشورا بنا شده است. بنای نخستین آن به قرن دهم قمری برمی‌گردد.
خیمه‌سوزان از آیین‌های عزاداری در ماه محرّم است. این مراسم در برخی از شهرهای عراق و ایران برگزار می‌شود.
ترتیب و چگونگی چینش خیمه‌ها
در واقعه کربلا آرایش خیمه‌های امام حسین(ع) حالت نعل اسبی داشت تا حفاظت بیشتری داشته باشد. در پشت این خیمه‌ها خندق حفر شده بود تا از آن سمت، مورد تهاجم قرار نگیرند.[۱] اولین خیمه‌ای که نصب شده خیمه امام حسین(ع) بود. این خیمه محل جلسات و بزرگ‌ترین خیمه بود.[۲]
خیمه‌های بانوان را در غرب خیمه امام(ع) برپا کردند. اما خیمه حضرت زینب را پشت خیمه امام حسین(ع) نصب كردند و خیمه بنی‌هاشم اطراف خیمه زنان و کودکان و همگی در پشت خیمه امام حسین(ع) قرار داشت.[۳] خیمه‌های یاران در قسمت شرقی و در کنار خیمه‌های بنی‌هاشم نصب شد، به طوری که تمامی خیمه‌ها چون نیم دایره‌ای بود و در نقطه محور و مرکز آن، خیمه امام حسین(ع) قرار داشت.[۴]
تعداد خیمه‌ها
بنابر پژوهشی، تعداد خیمه‌های کاروان امام حسین(ع) حدود ۶۰ عدد و فاصله میان هر کدام در حدود دو متر و محیطی که در آن قرار گرفته بودند، یک صد و هشتاد متر بوده است.[۵]
غارت کردن و آتش زدن خیمه‌ها
پس از شهادت امام حسین(ع)، سپاه دشمن به خیمه‌ها هجوم آورد و اسب، شتر، اثاث، جامه‌ها و زینت‌های زنان را به غارت برد. آنان در این کار بر یکدیگر سبقت گرفتند.[۶] عمر سعد دستور داد زنان حرم را در چادری جمع کنند و تعدادی را بر محافظت آنان گماشت.[۷] بر اساس گزارش‌های تاریخی، همه خیمه‌ها به آتش کشیده شد و خیمه‌ای که امام زین العابدین و زنان حرم را در آن جمع کرده بودند به عنوان آخرین خیمه توسط سپاه عمر سعد به آتش کشیده شد.[۸] روایتی از امام رضا(ع) نیز وجود دارد که در مورد خیمه‌ها فرمودند: «وأُضْرِمَتْ فی مَضارِبِنا النّار» (ترجمه: خیمه‌های ما را به آتش کشیدند.)[۹]
تاریخچه زیارت خیمه‌گاه
در جنوب غربی حرم امام حسین(ع) در شهر کربلا بنایی به نام خیمه‌گاه وجود دارد که شیعیان از دیرباز به زیارت آن می‌روند. در مورد بنای ساخته شده در منابع تاریخی قرون نخستین و میانه گزارشی یافت نشده است. منطقه مخیم در سال‌های دور به نام محله آل‌عیسی معروف بوده است.[۱۰] آل‌عیسی را طایفه‌ای از علویان معرفی کرده‌اند که نسبشان به زید فرزند امام سجاد(ع) می‌رسد.[۱۱]
- نخستین بنا در خیمه‌گاه
بر اساس منابع، نخستین شخصی که بنای کوچکی در محل خیمه‌گاه ساخت سید عبدالمؤمن دَدِه از نسل سیدابراهیم مُجابْ و از متصوفه قرن دهم هجری است. او تعدادی نهال خرما کنار این بنا کاشت كه بعدها به نخلستان دده شهرت یافت.[۱۲] پس از وی نیز فردی به نام جهان كلامی کربلایی شاعر و صوفی قرن دهم در سال ۹۹۶ق این بنا را مرمت و گسترش داد که تاریخ مرمت آن در سنگ مرمر محراب خیمه‌گاه نقش بسته است.
- خیمه‌گاه در سفرنامه جهانگرد آلمانی
از جمله گزارش‌های قدیمی مربوط به «کارستن نیبور» جهانگرد آلمانی در قرن دوازده هجری است. او در سال ۱۷۶۵م/۱۱۷۹ق در سفری به منطقه غرب آسیا وارد عراق شد و از شهر کربلا دیدن کرد. او در گزارش خود از شهر کربلا به منطقه خیمه‌گاه اشاره کرده است. بر اساس گزارش وی، منطقه خیمه‌گاه در خروجی کربلا به کوفه واقع شده است. خیمه‌گاه در این دوره بوستانی در حومه شهر کربلا(شهر قدیمی کربلا) بوده است که در آن چاهی پرآب قرار داشت. به گفته این جهانگرد در محل خیمه‌گاه بنای ویرانه‌ای وجود داشت و بنای قدیمی کوچکی که قبر قاسم بن حسن و برخی از شهدای کربلا بوده نزدیک خیمه‌گاه قرار داشته است.[۱۳]
- خیمه‌گاه پس از حمله وهابیت
پس از حمله وهابیت به کربلا در سال ۱۲۱۶ق، سید علی طباطبایی مشهور به صاحب ریاض در ۱۲۱۷ق دور شهر کربلا را دیوار کشید و شش دروازه در جهت‌های مختلف شهر احداث نمود.[۱۴] پس از احداث دیوار، خیمه‌گاه که در حاشیه و بیرون شهر قدیم قرار گرفت بنایی به دستور صاحب ریاض در آن ساخته شد و این مکان به عنوان قبرستان قرار گرفت.[۱۵] از سوی دیگر میرزا ابوطالب خان، از جهانگردان، در سفرنامه خود، به ساخت بنا در خیمه‌گاه در سال ۱۲۱۷ق اشاره کرده و سفارش بنای خیمه‌گاه را به همسر آصف‌الدوله نسبت داده است و گفته در کنار این بنا رواقی در حال احداث بود که به سبب فوت آصف‌الدوله ناتمام ماند.[۱۶] برخی نیز گفته‌اند این بنا توسط همسر آصف الدوله و زیر نظر صاحب ریاض در این تاریخ صورت گرفته است.[۱۷]
خیمه‌گاه در دوره ناصرالدین شاه قاجار
یکی از دوره‌های مهم بازسازی و مرمت عتبات در دوره ناصرالدین شاه و توسط عبدالحسین تهرانی نماینده وی در امور بازسازی عتبات عراق صورت گرفت. شیخ عبدالحسین تهرانی در سال ۱۲۷۶ق در کنار مرمت و توسعه حرم امام حسین(ع)، خیمه‌گاه را نیز بازسازی نمود.
- محل اقامت ناصرالدین شاه قاجار
در سفر ناصرالدین شاه به عتبات در سال ۱۲۸۷ق، مدحت پاشا والی عثمانی بغداد بنایی را در این خیمه‌گاه جهت اقامت شاه ایران و همراهانش ساخت.[۱۸]
- احداث دروازه جدید نزدیک خیمه‌گاه
مدحت پاشا همچنین بخشی از دیوار شهر کربلا در منطقه خیمه‌گاه را تخریب کرد و منطقه خیمه‌گاه و اطراف آن را که حومه شهر به شمار می‌رفت را به شهر کربلا اضافه کرد و دروازه‌ای را در این منطقه احداث کرد. این دروازه به عنوان نقطه خروج به سمت نجف به شمار می‌رفت. پس از الحاق خیمه‌گاه و مناطق اطراف آن به شهر کربلا، خیمه‌گاه با عنوان محله مُخَیَّم مشهور شد و اطراف آن منطقه عَبّاسِیه نامیده می‌شد.[۱۹] عباسیه در دوره کنونی نیز به عنوان محله‌ای در کنار محله خیمه‌گاه موجود است. [۲۰] در سال ۱۳۳۹ق یا ۱۳۶۷ق یک بار دیگر بنای خیمه‌گاه مورد مرمت قرار گرفت و در این مرحله دو ردیف طاق‌های هلالی کوچک به یاد جهازهای شتران بر زمین مانده کاروان امام حسین ساخته شد.[۲۱]
وضعیت کنونی خیمه‌گاه
امروزه، در جنوب غربی حرم و ۲۵۰ متری صحن، مکانی را به مساحت دو هزار متر مربع دیوار کشی کرده‌اند و در وسط آن ساختمانی شبیه خیمه‌ای بزرگ ساخته‌اند که چهار صد متر مربع مساحت دارد.
قسمت‌های مختلف در خیمه‌گاه
وسط ساختمان، سمت قبله، جایگاه امام سجاد(ع) و محل عبادت آن حضرت است. در قسمت ورودی، در بزرگی است که با چند پله به سطح خیمه‌گاه می‌رسد. بعد از در ورودی، سمت راست و چپ شانزده فرو رفتگی قوسی شکل همانند کجاوه در دو طرف با آجر ساخته‌اند که نشان از شانزده کجاوه‌ای است که خانواده‌های شهیدان کربلا را از آن جا به سوی کوفه بردند. در قسمت پایانی و سمت راست ساختمان، که حدود ۵/ ۱ متر گودتر است، غرفه‌ای حدود بیست متر قرار دارد که محل عبادت اهل بیت بود. بر سر در و آستان ورودی خیمه گاه شعرهایی از سید حسین علوی کربلایی روی سنگ مرمر نقش بسته است.[۲۲] در زیر خیمه گاه چاهی است که به چاه حضرت عباس(ع) «بئر العباس» مشهور است و به زیر ساختمان منتهی می‌شود و زیر زمین آن آب دارد.[۲۳]
اقدامات گسترده عمرانی در دوره کنونی
پس از سقوط حکومت صدام حسین در عراق همزمان با بازسازی اماکن زیارتی در کربلا، بنای قدیمی که در طول قرن‌های سیزدهم و چهارم هجری ایجاد شده بود، بازسازی و توسعه یافت. ساخت گنبد بزرگ و چند گنبد کوچک که هر کدام نشانه یک خیمه است و احداث صحن مسقف در این خیمه‌گاه از جمله این اقدامات است. آخرین طرح بازسازی خیمه‌گاه، ساخت چند ضریح کوچک در چند نقطه خیمه‌گاه است. این ضریح‌ها به همت ستاد بازسازی عتبات عالیات در مکان‌هایی که منسوب به خیمه‌های امام حسین(ع) حضرت عباس(ع)، امام زین العابدین(ع)، حضرت زینب(س) و قاسم بن حسن است، نصب شد.[۲۴]
مقام امام زین العابدین
بر اساس برخی منابع منطقه مخیم تا پیش از آنکه به این نام شهرت یابد مقام امام زین العابدین نام داشته است.[۲۵]
آیین خیمه‌سوزان
یکی از آیین‌های سوگواری محرم در ایران و عراق برپایی خیمه‌های نمادین امام حسین(ع) و یارانش است. این خیمه‌ها قبل از روز عاشورا برپا شده و در ظهر یا عصر عاشورا به آتش کشیده می‌شود. این مراسم به یاد آتش‌زدن خیمه‌های حسینی پس از شهادت امام حسین(ع) در روز عاشورا و مصیبت اهل بیت امام حسین(ع) برگزار می‌شود.[۲۶]
عملیات تروریستی در خیمه‌گاه
در ۲۷ اسفند ۱۳۸۶ ش یک زن تروریست در اقدامی انتحاری در خیمه‌گاه خود را منفجر کرد که براثر این انفجار ۴۳ تن كشته و ۷۳ نفر زخمی شدند.[۲۷]
پانویس
- ↑ عوالم (امام حسین علیه‌السلام)، ص۲۴۵.
- ↑ محمدبن جریر طبری، تاریخ طبری، ۱۳۶۵ش، ج۵، ص۳۸۹.
- ↑ عمادزاده، زندگانی سیدالشهدا، ۱۳۶۸ش، ص۳۲۹.
- ↑ قرشی، حیاة الامام الحسین، ۱۳۹۴ق، ج۳، ص۹۳.
- ↑ سنگری، آینه داران آفتاب، ۱۳۹۲ش، ج۱، ص۱۹۷.
- ↑ قمی، نفس المهموم، ۱۳۷۹ش، ص۴۷۹.
- ↑ قمی، نفس المهموم، ۱۳۷۹ش، ص۴۸۲.
- ↑ کوفی، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۵، ص۱۳۸؛ سید طاووس، اللهوف، ۱۳۸۳ش، ص۱۸۰.
- ↑ ابن‌شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ۱۳۷۹ق، ج۲، ص۲۰۶.
- ↑ خلیلی، موسوعة العتبات المقدسه، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۲۶۶؛انصاری، معماری کربلا در گذر تاربخ، ۱۳۸۹ش، ص۱۳۸.
- ↑ مقدس، راهنمای اماكن زیارتی و سیاحتی در عراق، ۱۳۸۸ش، ص۲۴۳.
- ↑ مقدس، راهنمای اماكن زیارتی و سیاحتی در عراق، ۱۳۸۸ش، ص۲۴۳.
- ↑ نیبور، رحلة الی شبه الجزیرة العربیة، ۲۰۰۷م، ص۲۲۰- ۲۲۱.
- ↑ امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۶ق، ج۸، ص۳۱۵.
- ↑ المخیم الحسینی، ، پایگاه شبكة كربلاء المقدسة.
- ↑ اصفهانی، مسیر طالبی، ۱۳۷۳ش، ج۲، ص۴۰۸.
- ↑ المخیم الحسینی بین الحریق والخلود، سید حسین هاشم آل طعمة، ، پایگاه آستان مقدس ابوالفضل العباس(ع).
- ↑ سلمان هادی طعمة، تراث كربلاء، ص۱۱۲؛ رسول عربخانی، عتبات عالیات در روابط ایران و عثمانی در قرن نوزدهم، قم،۱۳۹۳ش، ص۱۱۸
- ↑ المخیم الحسینی، ، پایگاه شبكة كربلاء المقدسة.
- ↑ سیف عبد الخالق، محلة العباسیة، ، پایگاه خبری کربلانیوز.
- ↑ مقدس، راهنمای اماكن زیارتی و سیاحتی در عراق، تهران، ص۲۴۳؛المخیم الحسینی بین الحریق والخلود، سید حسین هاشم آل طعمة، ، پایگاه آستان مقدس ابوالفضل العباس(ع).
- ↑ سید سلمان هادی آل طعمه، تراث کربلا، ص۱۱۲
- ↑ آل طعمة،، تراث کربلا، ۱۴۰۳ق، ص۱۵۷.
- ↑ ساخت نیم‌ضریح‌های خیمه‌گاه مطهر، پایگاه اطلاع‌رسانی ستاد بازسازی عتبات عالیات.
- ↑ مدرس، شهر حسین، ۱۴۱۴ق، ص۳۳۳.
- ↑ قصة حرق المخیم الحسینی فی نهار العاشر من محرم الحرام، پایگاه اطلاع‌رسانی آستان مقدس امام حسین.
- ↑ شمار شهدای انفجار کربلا به۴۳ شهید و۷۳ مجروح افزایش یافت.، خبرگزاری فارس.
منابع
- ابن‌شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی‌طالب، قم، مؤسسه انتشارات علامه، ۱۳۷۹ق.
- اصفهانی، میرزا ابوطالب خان، مسیر طالبی، به کوشش حسین خدیوجم، تهران، شرکت انتشاراتعلمی و فرهنگی، ۱۳۷۳ش.
- امین، سید محسن، أعیان الشیعة، بیروت،دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۶ق،
- انصاری، رئوف محمدعلی، معماری کربلا در گذر تاربخ، ۱۳۸۹ش، قم، انتشارات مسجد مقدس جمکران، ۱۳۸۹ش.
- آل طعمة، سیدسلمان هادی، تراث كربلاء، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- خلیلی، جعفر، موسوعة العتبات المقدسه، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۷ق.
- سنگری، محمدرضا، آینه داران آفتاب، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل، ۱۳۹۲ش،
- طاووس، علی بن موسی بن جعفر، اللهوف علی قتلی الطفوف، قم، اسوه، ۱۳۸۳ش.
- طبری، محمدبن جریر، تاریخ طبری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش.
- عربخانی، رسول، عتبات عالیات در روابط ایران و عثمانی در قرن نوزدهم، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه/ بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، ۱۳۹۳ش.
- عمادزاده، حسین، زندگانی سیدالشهدا، تهران، نشر محمد، ۱۳۶۸ش، ص۳۲۹.
- قرشی، باقر شریف، حیاة الامام الحسین، النجف، مطبعة الآداب، چاپ اول، ۱۳۹۴ق.
- قمی، شیخ عباس، نفس المهموم، منشورات ذوی القربی، ۱۳۷۹ش.
- کوفی، ابن‌اعثم، الفتوح، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۱۱ق.
- مدرس، محمّد باقر، شهر حسین، انتشارات کلینی، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.
- مقدس، احسان، راهنمای اماكن زیارتی و سیاحتی در عراق، تهران، نشر مشعر، ۱۳۸۸ش.
- نیبور، کارستن، رحلة الی شبه الجزیرة العربیة و الی بلاد اخری مجاورة لها، ترجمه منذر عبیر، مؤسسة الانتشار العربی، بیروت، ۲۰۰۷م.
- ساخت نیم‌ضریح‌های خیمه‌گاه مطهر، پایگاه اطلاع‌رسانی ستاد بازسازی عتبات عالیات، تاریخ ثبت خبر: ۲۶-۰۳-۱۳۹۳، تاریخ مراجعه: ۰۸-۰۸-۱۳۹۵.
- سیف عبد الخالق، محلة العباسیة، پایگاه خبری کربلانیوز، تاریخ نمایش: ۱۶-۰۹-۲۰۱۴م، تاریخ مراجعه: ۰۴-۰۸-۱۳۹۵ش.
- المخیم الحسینی، پایگاه اینترنتی شبكة كربلاء المقدسة؛ صفحة مدینة كربلاء، تاریخ مراجعه:۰۴-۰۸-۱۳۹۵ش.
- پایگاه اطلاع رسانی آستان امام حسین، قصة حرق المخیم الحسینی فی نهار العاشر من محرم الحرام، تاریخ درج: ۱۳-۰۸-۱۳۹۳ تاریخ مراجعه: ۰۴-۰۸-۱۳۹۵ش.
- خبرگزاری فارس، شمار شهدای انفجار کربلا به۴۳ شهید و۷۳ مجروح افزایش یافت، تاریخ درج: ۲۸-۱۲-۱۳۸۶، تاریخ مراجعه: ۰۴-۰۸-۱۳۹۵ش.
- المخیم الحسینی بین الحریق والخلود، سید حسین هاشم آل طعمة، پایگاه آستان مقدس ابوالفضل العباس(ع)، تاریخ درج مقاله: ۲۶-۱۲-۲۰۱۰م تاریخ مراجعه: ۰۹-۰۸-۱۳۹۵ش.
پیوند به بیرون