عقبة بن سمعان

مقاله متوسط
رده ناقص
عدم رعایت شیوه‌نامه ارجاع
از ویکی شیعه
عقبة بن سمعان
مشخصات فردی
نام کاملعُقبة بن سمعان
محل زندگیمدینه
وفاتزنده در ۶۱ق
مشخصات دینی
از یارانامام حسین(ع)
فعالیت‌هاغلام رباب، حضور در واقعه کربلا و گزارشگری آن


عُقبة بن سمعان (زنده در ۶۱ق)، غلام رباب و از همراهان امام حسین(ع) در واقعه کربلا بود. روز عاشورا به اسارت لشکریان عمر بن سعد درآمد، اما چون برده و غلام بود آزاد شد، از همین روی شماری از گزارش‌های مربوط به قیام سیدالشهدا(ع) توسط وی گزارش شده است. یکی از مهمترین گزارش‌هایی که توسط وی نقل و تکذیب شده، گزارشی است که در آن تصریح شده است: امام حسین(ع) حاضر شد با یزید بیعت کند.

معرفی

عقبة بن سمعان، غلام رباب بود که از مدینه تا کربلا کاروان حسینی را همراهی کرد. روز عاشورا پس از شهادت امام حسین(ع)، لشکر عمر بن سعد او را به اسارت گرفتند، اما چون برده بود، آزاد شد.[۱] شیخ طوسی نام وی را در شمار اصحاب امام حسین(ع) ضبط کرده[۲] و در زیارت رجبیه به عنوان شهید کربلا بر او درود فرستاده شده است.[۳] مامقانی وی را مجهول می‌داند و معتقد است که وی روز عاشورا فرار کرد و بعد اسیر شد و چون از نصرت امام تخلف کرد باید راجع به وی دچار شک و تردید شد.[۴]

سرنوشت عقبه

در مورد سرنوشت و عملکرد عقبة بن سمعان در کربلا چند دیدگاه متفاوت گزارش شده مبنی بر اینکه وی روز عاشورا یا شهید شد یا از میدان فرار کرد و به اسارت در آمد و یا در لشکر امام حسین بود و اسیر شد و چون غلام بود آزاد شد.

شهادت

یک نظر این است که وی در حادثه عاشورا شهید شده است. اولین منبعی که نام عقبه بن سمعان را در شمار شهدای کربلا ضبط کرده است، زیارت رجبیه است که در قرن هفتم برای اولین بار توسط ابن طاووس (۶۶۴ق) و بدون سند و استناد به امام یا شخصی نقل شده است. در نقل ابن طاووس در این زیارت به ۹۰ تن از جمله عقبةبن سمعان، به عنوان شهید کربلا سلام داده شده است،[۵] و همین سلام باعث شده عده‌ای همچون آیت الله خوئی و محسن امین نام وی را در شمار شهدای کربلا ضبط کنند.[۶]

این نظریه نقد شده است،[۷] چرا که منبع این نظریه، همان زیارت رجبیه است و اولین منبعی که این زیارت را ذکر کرده است، منبعی مربوط به قرن هفتم است و در منابع پیش از آن، چنین زیارتی نقل نشده است. علاوه بر این، در این زیارت به برخی از دشمنان اهل بیت(ع) همچون جَبَلة بن عبدالله[یادداشت ۱] سلام فرستاده شده است، شخصی که در سال ۶۵ هجری قمری برای سرکوب قیام توابین از طرف حصین بن نمیر، عهده دار فرماندهی جناح راست لشکر شد و تحت فرماندهی ابن زیاد ، در منطقه‏‌ی عین‌الورده با نيروهای توابین به نبرد پرداخت.[۸] از همین روی استناد آن به امام معصوم و اعتماد به آن صحیح نیست.[۹]

فرار از میدان

نظر دیگر این است که وی از میدان فرار کرده است. عبدالله مامقانی جریان فرار وی را چنین شرح کرده است که: عقبه، غلامِ رباب همسر امام حسین(ع) بود. وی در کربلا عهده‌دار نگهداری از اسب‌ها بود. وقتی امام حسین(ع) به شهادت رسید، عقبه سوار بر اسب شد و از میدان فرار کرد. دشمن وی را اسیر کرد، اما چون غلام بود وی را رها کردند.[۴] آیت الله خوئی نیز بر اساس گزارشی از اهل سنت گفته است: عقبه روز عاشورا از معرکه فرار کرد.[۱۰]

این دیدگاه هم نقد شده است، چرا که در منابع کهن نه تنها از این مطالب سخنی به میان نیامده ، بلکه گزارشی مخالف آنچه مامقانی و خوئی بیان کرده‌اند نیز نقل شده است.[۱۱]

اسارت

بر اساس گزارشی که توسط ابومخنف(۱۵۷ق)، بلاذری(۲۷۹ق)، طبری(۳۱۰ق) و ابن اثیر(۶۳۰ق) نقل شده است: عمربن سعد روز عاشورا عقبة بن سمعان را دستگیر کرد؛ او غلام رباب دختر إمرئ القیس کلبی و مادر سکینه دختر امام حسین(ع) بود. ابن‌سعد به عقبه گفت: تو کیستی؟ جواب داد: من غلام مملوک هستم؛ پس ابن سعد او را رها کرد تا برود.[۱۲]

واقعه کربلا

عقبه، از مدینه تا کربلا امام حسین(ع) را همراهی کرد. هنگامی‌که در ذو حُسَم کاروان امام حسین(ع) با سپاه حر بن یزید برخورد کردند، عقبه به دستور امام دو خورجین از نامه‌های کوفیان را بیرون آورد.[۱۳]

ابومخنف با واسطه عبدالرحمن بن جندب[۱۴] و حارث بن کعب والبی[۱۵] از وی برخی وقایع عاشورا را گزارش کرده است. عقبة بن سمعان می‌گوید:

«من از مکه تا کربلا تا وقتی که حسین بن علی(ع) کشته شد، با او بودم و هرگز از او جدا نشدم. کلمه و خطبه‌ای نبود مگر اینکه آن را شنیدم. به خدا قسم، برخلاف آنچه عده‌ای می‌گویند، در هیچ مرحله‌ای آن حضرت نخواست تا اجازه دهند نزد یزید رفته، با او بیعت کند و یا ایشان را به مرزهای دوردست ببرند. آن حضرت فقط گفت: اجازه دهید به محلّی که از آنجا آمده‌ام بازگردم، یا اجازه دهید در سرزمین وسیع خدا بگردم و ببینم کار این مردم به کجا خاتمه خواهد یافت.»[۱۶]

این سخنان عقبه ناظر به نامه عمر بن سعد به ابن زیاد است که در آن نوشته بود حسین بن علی(ع) با من پیمان بست که یکی از سه کار را انجام دهد:

  • از همان جا که آمده به همان جا بازگردد.
  • به یکی از سرحدات بلاد مسلمین برود و در حقوق و تکالیف همانند دیگر مسلمانان بوده در سود و زیان مسلمانان شریک باشد.
  • نزد یزید برود تا هر چه یزید حکم دهد درباره او اجرا کنند.[۱۷]

گزارش‌ها

برخی گزارش‌های عقبه از واقعه کربلا، عبارتند از:

پانویس

  1. ↑ ابومخنف، وقعة الطف، ۱۴۱۷ق، ص۲۵۷؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۳۹۷ق، ج۳، ص۲۰۵؛ طبری، تاریخ، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۴۵۴؛ ابن اثیر، الکامل،۱۳۸۶ق، ج۴، ص۸۰، ابن کثیر، البدایه و النهایه،۱۴۰۸ق، ج۸، ص۱۸۹.
  2. ↑ شیخ طوسی، رجال،۱۴۱۵ق، ص۱۰۴.
  3. ↑ ابن طاوس، الاقبال،۱۳۶۷ق، ص۷۱۳.
  4. ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ مامقانی، تنقیح المقال،۱۳۵۲ق، ج۲، جزء اول، ص۲۵۴.
  5. ↑ ابن طاووس، الاقبال، ۱۳۶۷ق، ج۳، ص۳۴۴. ر. ک: شهید اول، المزار، ۱۴۱۰ق، ص۱۵۱.
  6. ↑ خوئی، معجم رجال الحدیث،۱۹۷۳م، ج۱۱، ص۱۶۶. نمازی، مستدرکات علم رجال،۱۴۱۸ق، ج۵، ص۲۴۸. امین، اعیان الشیعۀ،۱۴۰۳ق ج۱، ص۶۱۱. ذهنی، مقتل الحسین،۱۳۸۷ش، ص۴۳۹.
  7. ↑ ر. ک: رضائی، مجید و ...، پژوهشی در سند و محتوای زیارت رجبیه، ص۳۷-۵۹.
  8. ↑ ابومخنف، مقتل الحسین،۱۳۶۴ش،ص۳۰۰. طبری، تاریخ طبری، موسسه اعلمی، ج۴، ص۴۶۴. ابن اعثم، الفتوح، ج۶، ص۲۲۲.
  9. ↑ ر. ک: رضائی، مجید و ...، پژوهشی در سند و محتوای زیارت رجبیه، ص۳۷-۵۹.
  10. ↑ خوئی، معجم رجال الحدیث،۱۹۷۳م، ج۱۱، ص۱۶۶
  11. ↑ ر. ک: طعنه رقیب، صالحی حاجی آبادی، ۱۳۸۹ش، ص۲۹۹.
  12. ↑ ابومخنف، مقتل الحسین،۱۳۶۴ش، ص۲۰۲. بلاذری، انساب الاشراف، دار الفکر، ج۳، ص۲۰۵. ابن اثیر، الکامل فی التاریخ،۱۳۹۹ق ج۴، ص۸۰
  13. ↑ ابومخنف، وقعة الطف، ۱۴۱۷ق، ص۱۰۷؛ طبری، تاریخ، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۴۰۲؛ ابن اعثم، الفتوح،۱۴۱۱ق، ج۵، ص۷۸؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۴۴، ص۳۷۷؛ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۸۰.
  14. ↑ ابومخنف، وقعة الطف، ۱۴۱۷ق، ص۴۹؛ طبری، تاریخ، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۴۰۷، ۴۱۳؛ ابن کثیر، البدایه و النهایه، ج۸، ص۱۷۵.
  15. ↑ ابومخنف، وقعة الطف، ۱۴۱۷ق، ص۵۶، ۶۴؛ طبری، تاریخ، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۳۸۳، ۳۸۵؛ ابن کثیر، البدایه و النهایه، ج۸، ص۱۵۹، ۱۶۶.
  16. ↑ ابومخنف، وقعة الطف، ۱۴۱۷ق، ص۱۸۷؛ طبری، تاریخ، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۴۱۳-۴۱۴؛ ابن اثیر، الکامل، ج۴، ص۵۴؛ ابن کثیر، البدایه و النهایه، ج۸، ص۱۷۵.
  17. ↑ بلاذری، انساب‌الاشراف، ۱۳۹۷ق، ج۳، ص۱۸۳؛ طبری، تاریخ، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۴۱۵؛ ابن‌اعثم، الفتوح، ج۵، ص۹۳؛ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۸۸.
  18. ↑ ابومخنف، وقعة الطف، ۱۴۱۷ق، ص۴۰؛ طبری، تاریخ، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۳۵۱.
  19. ↑ ابومخنف، وقعة الطف، ۱۴۱۷ق، ص۴۰؛ طبری، تاریخ، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۳۵۱.
  20. ↑ ابومخنف، وقعة الطف، ۱۴۱۷ق، ص۴۰؛ طبری، تاریخ، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۳۸۵؛ ابن کثیر، البدایه و النهایه، ج۸، ص۱۶۶؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۴۴، ۱۴۰۳ق، ص۳۶۸؛ ابن نما، مثیرالاحزان،۱۴۰۶ق، ص۳۹.
  21. ↑ ابومخنف، وقعة الطف، ۱۴۱۷ق، ص۴۰؛ طبری، تاریخ، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۳۸۳؛ ابن کثیر، البدایه و النهایه،۱۴۰۷ق، ج۸، ص۱۵۹.
  22. ↑ ابومخنف، وقعة الطف، ۱۴۱۷ق، ص۴۰.
  23. ↑ ابومخنف، وقعة الطف، ۱۴۱۷ق، ص۳۲، ۴۰.
  24. ↑ ابومخنف، وقعة الطف، ۱۴۱۷ق، ص۴۰، ۱۷۷-۱۷۶؛ طبری، تاریخ، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۴۰۷؛ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۸۲؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۴۴، ۱۴۰۳ق، ص۳۷۹
  25. ↑ ذهبی، تاریخ الاسلام،۱۴۱۳ق، ج۵، ص۱۹۵.
  26. ↑ ابومخنف، وقعة الطف، ۱۴۱۷ق، ص۳۲، ۴۰.

یادداشت

  1. ↑ ذبیح‌الله محلاتی نویسنده فرسان الهیجاء ج۱ ص۷۹ احتمال داده که جبلة بن عبدالله همان جبلة بن علی باشد که طبق گزارش ابصارالعین سماوی ص۲۱۵ از یاران امام و شهیدان کربلاست.

منابع

  • شیخ طوسی، محمد بن حسن، رجال، انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، قم ۱۴۱۵ق.
  • ابن اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، دارصادر، بیروت، ۱۳۸۵ق.
  • ابن اعثم کوفی، احمد بن اعثم، الفتوح، تحقیق: علی شیری، دارالأضواء، بیروت، ۱۴۱۱ق.
  • ابن طاووس، علی بن موسی، اقبال‌الأعمال، دارالکتب الإسلامیة، تهران، ۱۳۶۷ق.
  • ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، دارالفکر، بیروت، ۱۴۰۷ق.
  • ابن نما حلی، مثیرالأحزان، انتشارات مدرسه امام مهدی (عج)، قم، ۱۴۰۶ق.
  • ابومخنف کوفی، وقعة الطف، تحقیق محمدهادی یوسفی غروی، جامعه مدرسین، چاپ سوم، قم، ۱۴۱۷ق.
  • امین، محسن، اعیان الشّیعة، تحقیق حسن امین، بیروت: دار التعارف،۱۴۰۳ق.
  • بلاذری، احمد بن یحیی، انساب‌الأشراف، تحقیق: محمد باقر المحمودی، دارالتعارف للمطبوعات، بیروت،۱۳۹۷ق.
  • خوئی، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، مرکز نشر آثار شیعه، قم، ۱۴۱۰ق.
  • ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، تحقیق: عمر عبد السلام تدمری، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۱۳ق.
  • ذهنی، جواد، مقتل الحسین از مدینه تا مدینه، تهران: پیام حق، چاپ چهارم،۱۳۸۷ش.
  • رضائی، مجید و دیگران، پژوهشی در سند و محتوای زیارت رجبیه فصلنامه تاریخ، ۱۳۸۸، شماره۱۵، ص۳۷- ۵۹.
  • شهید اول، محمدبن مکی، المزار، تحقیق: مدرسة الامام المهدی، قم: مدرسة الامام المهدی، ۱۴۱۰ق.
  • شیخ مفید، الإرشاد، انتشارات کنگره جهانی شیخ مفید، قم، ۱۴۱۳ق.
  • صالحی حاجی آبادی، ابراهیم، طعنه رقیب یا خطای تاریخ، تهران، نگاه معاصر، ۱۳۹۸ش.
  • طبری، محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق: محمدأبوالفضل ابراهیم، دارالتراث، بیروت، ۱۳۸۷ق.
  • مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، نجف اشرف: المطبعة المرتضویة،۱۳۵۲ق.
  • مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، موسسه الوفاء،۱۴۰۳ق.


برگرفته از «https://fa.wikishia.net/w/index.php?title=عقبة_بن_سمعان&oldid=1299887»