سوگواری

سوگواری یا عزاداری، آیین‌ها و اعمالی که در سوگ و عزای بزرگان دین، از جمله معصومان و به‌ویژه امام حسین (ع) انجام می‌شود. عزاداری، با انگیزه‌های دینی مانند ابراز محبت به معصومان و اظهار غم و اندوه در مصیبت آنان و در قالب مجالس و مراسمی مشخص برگزار می‌شود.

چیستی

«عَزا» در لغت، صبر و شكيبايی كردن است بر هر چيزی كه انسان از دست می‌دهد. در عربی وقتی گفته می‌شود «عَزّيْتُ فلاناً» يعني او را دلداری و تسلّی دادم، و «اَحْسَنَ اللّهُ عَزاك» يعنی خداوند تو را صبر نيك دهد. و نيز به «خوب صبر كردن»، «صبر كردن در مصيبت» و «سوگ و مصيبت» معنا شده است.

عزاداری، با انگیزه‌های دینی مانند ابراز محبت به معصومان و اظهار غم و اندوه در مصیبت آنان و در قالب مجالس و مراسم مشخص برگزار می‌شود.

عزاداری‌های شیعیان بیشتر در سوگ امام حسین و یارانش در ماه محرم انجام می‌شود. همچنین مجالس عزاداری برای شهادت و وفات معصومان دیگر هم برگزار می‌گردد؛ عزاداری برای شهادت امام علی (ع) از نوزدهم تا بیست و یکم ماه رمضان از جمله این مجالس است.

مشروعیت

مشروعیت عزاداری، از موارد اختلافی میان علمای سنی و شیعه بوده است. برخی علمای اهل سنت، به ویژه حنبلی‌ها، عزاداری را بدعت دانسته و آن را حرام می‌دانند؛ در مقابل، علمای شیعه، کتاب‌ها و رساله‌های متعددی در دفاع از عزاداری و توضیح مشروعیت آن نوشته‌اند؛ اقناع اللائم علی اقامة المآتم، نوشته سید محسن امین از این نمونه است.

عالمان شیعی برای اثبات مشروعیت عزاداری به دلایلی مانند موارد زیر اشاره کرده‌اند:

• دلایل قرآنی مانند عزاداری حضرت یعقوب(ع)، آیه مودت و حفظ شعائر الهی.
• روایات و سیره عملی معصومین مانند عزاداری‌های پیامبر اکرم(ص)، عزاداری برای حضرت حمزه سیدالشهداء و عزاداری برای امام حسین(ع).
• سیره و روش اصحاب و یاران چهارده معصوم(ع).
• عزاداری امری عقلایی است و اصل اباحه و جواز هر کاری که منعی از طرف خداوند در مورد آن بیان نشده باشد، در این مورد جاری است.
• عزاداری بزرگداشت شعائر است؛ براساس آیات قرآن کریم و نیز روایات معصومین بزرگداشت شعائر دینی موجب رستگاری و پرهیزکاری انسان‌هاست: ذَلِكَ وَ مَن يُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِن تَقْوَى الْقُلُوبِ^{[ حج–۲۲]} «شعائر»، جمع «شعیرة» به معنای علامت و نشانه آمده است. هر مکان و علامتی که برای عبادت باشد و انسان را به یاد خدا می اندازد، جزء شعایر اسلامی محسوب می شود.. بی‌شک عزاداری بر بزرگان دین نیز چنین خصوصیتی دارد لذا برپایی آن دارای رجحان است.

چرایی عزاداری

• ماندگاری دین؛ مجالس عزا علاوه بر این که فرصتی است برای یادگیری معارف دین، شیعیان چنین مجالسی را زنده نگاه داشتن یاد امامان می‌دانند. چنان که از امام باقر(ع) خطاب به آنان توصیه شده است که «گرد هم آييد و ما را ياد كنيد، فرشتگان اطراف شما جمع مى‌گردند. خدا رحمت كند كسى را كه امر ما را احيا كند»..

• حفظ انسجام و یویایی مذهب شیعه؛ شیعیان این محافل را موجب حفظ جامعه شیعی و استواری دین خود می دانند. بررسی های تاریخی نشان می‌دهد که همواره جنبش‌های شیعی به وسیله عزاداری‌های محرم شورمندتر شده‌اند. امام خمینی معتقد است حکومت‌هایی چون بنی‌امیه نمی‌خواستند اسلام بماند ولی قیام امام حسین(ع) در کربلا آن را حفظ کرد. او عزاداری‌ها را رمز بقای اسلام و کشورهای اسلامی و شیعی معرفی کرده است. وی هم چنین ریشه وحدت كلمه‌اى كه را مبدأ پيروزى انقلاب اسلامی ایران شد، مجالس عزا و سوگوارى می‌داند که مردم را حول یک هدف مجتمع کرد.

• نشاط معنوی و حرکت اجتماعی؛ برخی روانشناسان معتقدند این مجالس کارکرد اجتماعی دارد. آنان معتقدند اندوهی که در چنین محافلی بر دل عزاداران می‌نشیند٬ غم معنويت و مظلوميت است كه منشأ حركت می‌گردد، و كنش‌گری اجتماعی افراد را افزايش می دهد و در مواردی نقش درمانی ايفا می كند، و به زندگی نشاط می بخشد.

• همبستگی اجتماعی؛ اعتقاد مشترک٬ باورهای جمعی و مشارکت در آئین‌های دینی از مهم‌ترین عوامل ایجاد همبستگی اجتماعی است. این آئین‌ها با ایجاد نوعی عاطفه سبب نزدیک شدن افراد جامعه می‌ئود به خصوص در زمان برکزاری آئین افراد کنش‌هایی واحد انجام می‌زنند و تفاوتی میان خود و دیگران نمی‌بینند حضور مبلغین به زبان‌های گوناگون در شهرهای مختلف جهان٬ نوحه خوانی به زبان فارسی در کشورهایی مثل هند نمونه‌هایی از این همبستگی جوامع کوچک شیعی با جامعه بزرگ شیعه جهان است.

• ارائه و تبلیغ توانمندی‌های مذهبی؛ سنت‌های عزاداری تبدیل به رسانه تبلیغی در جهت معرفی شیعه شده است.

عزاداری در گذر تاریخ

نوشتار اصلی: سوگواری محرم

پیشینه عزاداری به زمان رسول اکرم برمی‌کردد. پس از غزوه احد که گروهی از مسلمانان به شهادت رسیدند در مدینه عزاداری برپا شد به خصوص برای حضرت حمزه عموی پیامبر٬ مجلس ماتمی برگزار گردید.

با رحلت رسول اکرم مردم در کوچه های مدینه به عزاداری و مرثیه سرائی پرداختند و این در منظر دید صحابه آن حضرت بوده است و هیچ گزارشی از مخالفت کسی در سخنان مورخین نیامده است. گزارش‌های تاریخی، حاکی از عزاداری مردم و شیعیان پس از درگذشت ائمه معصومین است. این عزاداری‌ها، گاه همراه با هفت روز تعطیلی کسب و کار و خودداری از پوشیدن لباس نو و همچنین مرثیه‌سرایی شاعران بوده و گاه، با پوشیدن لباس سیاه و همچنین تعطیلی اماکن و مراکز رسمی و تجاری شکل گرفته است.

گزارش‌های تاریخی از بروز درگیری‌هایی میان موافقان و مخالفان برگزاری عزاداری از اواخر قرن چهارم هجری حکایت دارد. در سال ۳۶۲ قمری، ۱۰ سال پس از برگزاری نخستین عزاداری علنی در بغداد، در جریان عزاداری محرم، آشوبی به راه افتاد که به نوشته ابن اثیر در الکامل، نزدیک به ۱۷ هزار نفر در آتش سوزانده شده و ۳۰۰ مغازه و ۳۳ مسجد تخریب شد و اموال بسیاری به غارت رفت. این درگیری‌ها و همچنین ممنوعیت عزاداری از سوی برخی حکومت‌ها (از جمله سلطان محمود غزنوی)، جایگاه عزاداری را در نزد شیعیان محکم‌تر کرد.

اهل‌سنت و عزاداری

برخی از اهل سنت ساکن در ایران، به‌ویژه شافعیان، از قرن پنجم هجری به بعد، در برگزاری مراسم سوگواری عاشورا با شیعیان همکاری کرده‌ و در مواردی حتی مستقلا به اقامه عزا پرداخته‌اند. اختلافات بر سر عزاداری، به تدریج کمتر شد تا آنکه برگزاری مراسم عزاداری در عصر صفویه، گسترش یافت و از برگزاری مجلس ذکر مصیبت فراتر رفت و تشریفات ‌و آدابی خاص بر آن افزوده شد. این روند در دوره قاجار نیز ادامه یافت.